logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Биология
  4. Mikroorganizmlarning fiziologiyasi

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111 KB
Скачать
www.arxiv.uz Reja: 1. Assimilyatsiya va dissimilyatsiya. 2. Avtotrof va geterotrof mikroorganizmlar. 3. Fototrof va xemotroflar. 4. Mikroorganizmlarning azot va uglerod bilan oziqlanishi. 5. Mikroorganizmlarda fotosintez va xemosintez. 6. Nafas olishning ahamiyati. 7. Aerob nafas olish: obligat va fakultativ aeroblar. 8. Anaerob nafas olish: obligat va fakultativ anaeroblar. 9. Mikroorganizmlarning nafas olishida A.N.Bax, A.V.Palladinning ishlari. www.arxiv.uz Bakteriyalarning biomassasini tsentrifuga yordamnda ajratib olib, chukma analiz qilinganda uning 70-85 % suv, 15-30% ni quruq biomassa 15-30% ni tashkil etadi. Agar bakteriya hujayrasi ko`p zahira moddalar (lipidlar, polisa Haridlar, polifosfatlar yoki oltingugurt) tutsa, uning quruq moddasi ko`proq bo`ladi. Bakteriyaning quruq moddasi — bu asosan polimerlar 50% oqsil, hujayra devori moddalari (10-12%), RNK (10-20%), DNK (3-4%), hamda lipidlar (10%) dan tuzilgan. Eng muhim kimyoviy elementlardan: uglerod — 50%, kislorod — 20%, azot — 1,4%, vodorod — 8%, fosfor - 3%, oltingugurt - 1%, kaliy - 1%, magniy - 0.5% va temir - 0.2%. Mikroorganizmlarning o`sishi uchun suv juda zarur, chunki ozuqa moddalari suvda erigan holda bo`lib, ularni bakteriyalar olib, uz hujayralarini tiklaydi va energiya oladi. Oziqa muhitlarida, mikroorganizm hujayrasini kurishi uchun kerak bo`lgan hamma elementlar mikroorganizm o`zlashtiradigan holatda bo`lishi kerak Kimyoviy elementlarga bo`lgan ehtiyoj. Hujayrani ko`rish uchun zarur elementlar makro va mikroelementlarga bo`linadi. Makroelementlarga hamma organizmlarda uchraydigan 10 ta element— uglerod, kislorod, vodorod, azot, oltingugurt, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy, temir kiradi. Mikroelementlarga: marganets, tsink, molibden, mis, kobalt, nikel, vannadiy, bor, xlor, natriy, selen, kremniy, volfram va boshqa elementlar kirib, kaysiki ularga hamma organizmlar extiyoj sezadi. Uglerod manbai. Fotosintez yoki anorganik moddalarning oksidlanishidan energiya oladigan organizmlar, asosiy uglerod manbai sifatida ko`pincha CO 2 ishlatish qobiliyatiga ega. С — avtotrof organizmlar СO 2 ni qaytaradi. Qolgan organizmlar esa hujayra uglerodini organik moddalardan oladi. Organik moddalar ham energiya, ham uglerod manbai bo`lib xizmat qiladi. Tabiatda polisa Haridlardan tsellyuloza va kraxmal ko`p. Bu moddalarning struktura elementi bo`lgan glyukozani ko`p mikroorganizmlar ishlatadi. Umuman mikroorganizmlar boshqa organik birikmalarni ham o`zlashtirish qobiliyatiga egadir. www.arxiv.uz Qushimcha moddalar (kiritmalar). Mikroorganizmlarning o`sishi uchun usish moddalari ham zarur. Bunday usish omillari 3 guruh birikmalar — aminokislotalar, purinlar, pirimidinlar va vitaminlardir. O`sish omillariga muhtoj organizmlarni auksotrof organizmlar deyiladi. O`sish omillariga muhtoj bo`lmaganlari esa organizmlar deynladi. Uglerod manbaiga qarab prokariotlar ikki guruhga bo`linadi: avtotroflar hujayraning barcha komponentlarini karbonat angidriddan sintez qiluvchi lar va geterotroflar — konstruktiv metabolizm uchun uglerod manbai sifatida organik birikmalarni ishlatadi, «Avtotrofiya» grekcha autos o`zim, tropos — ovqat degan ma`noni anglatab, mustaqil ovqatlanish degan ma`noni bildiradi, «geterotrofiya» so`zi grekcha xeteros boshqa va trop — ovqat, ovqatlanish degan ma`noni anglatadi. Mikroorganizmlar ichida obligat hujayrada parazitlik qilib yashovchi geterotroflari ham bor, ularga rikketsiylarni misol qilib keltirish mumkin. Yana bir xil geterotrof ovqatlanuvchilari bo`lib, ularii fakultativ parazitlar deyiladi. Ular sun`iy oziqa muhitida o`sadilar. Ammo oziqa muhitga gusht gidrolizati, kon yoki uning zardobi, vitaminlar nabori, nuklein kislota fragmentlari va hokazolarni solish zarur. Geterotroflardan yana bir guruhi saprofit mikroorganizmlar bo`lib, ular boshqa organizmlarga muhtoj bo`lmasa ham, tayyor organik moddalarni talab etadi. «Saprofit» so`zi grekcha sapros—chirigan, fiton — o`simlik degan ma`noni anglatadi. Suv havzalarida organik moddalarning tuban kontsentratsiyasi sharoitida yashaydigan oligotrof bakteriyalar ham mavjud. Oziqlanish tiplari. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarni oziqlanish tipiga qarab klassifikatsiyalaganda, e`tiborni ularning energiya va uglerod manbalarini o`zlashtirishiga karatiladi. 1. Fotolitotrofiya — bu tipda ovqatlanuvchi mikroorganizmlar yorug`lik energiyasini ishlatib, СO 2 va anorganik moddalardan H 2 O, H 2 S, S hujayra moddalarini sintezlaydi. Bu guruhga tsianobakteriyalar va qirmizi oltingugurt bakteriyalar misol bula oladi. www.arxiv.uz 2. Fotoorganogeterotrofiya — bu tipda ovqatlanuvchi bakteriyalar fotosintezdan tashqari, oddiy organik moddalarni ishlatishi mumkin. Bu guruhga qirmizi nooltingugurt bakteriyalar kiradi. 3. Xemolitoavtotrofiya — bu tipda ovqatlanuvchi mikroorganizmlar energiyani anorganik birikmalarni (Н 2 , NH 4 , NO 2 , Fe 2 +, H 2 S, S°, SO 3 2- , S 2 O 3 2-, CO), oksidlanishidan oladi. Bu jarayon xemosintez deyiladi. Xemolitoavtotroflar hujayrani bor komponentlarini sintez qilishi uchun uglerodni SO 2 dan oladi. Temir va nitrifiqator bakteriyalar xemosintezni, 1887-90 yillarda S.N.Viiogradskiy kashf etgan. NH 3 + 1 1\2 O 2 → HNO 2 + Н 2 O + 2.8 105 HNO 2 + 1 1\2 O2 → HNO3 + 0.7 105 2FeCO 3 + 1\2 O 2 + 3H 2 O → 2Fe(OH) 3 + 2CO 2 + 1.7 105 4. Xemoortanogegerotrofiya — bu tipda ovqatlanuvchi mikroorganizmlar kerakli energiya va uglerodni organik moddalardan oladi. Misol qilib, Tuproq va boshqa substratlardagi aerob va anaerob mikroorganizmlarni ko`rsatish mumkin. Bularga saprofit, porazit mikroorganizmlar kiradi. Mikroorganizmlarda miksotrof ovqatlanish tipi ham uchraydi. Bu tipda ovqatlanadigan mikroorganizmlar bir vaqtning uzida ham organik modda ham mineral birikmalarini oksidlaydi yoki ular uchun uglerod manbai bo`lib, karbonat angidrid va organik moddalar xizmat qiladi. Tabiatda keng tarqalgan mikroorganizmlardan yana bir guruhi metiltroflar bo`lib, ular usish uchun kerak energiya va uglerodni bir uglerodli moddalardan (metan, metanol, formiat, metilamin) oladi. Ular boshqacha C 1 - o`zlashtiruvchi formalar (shakllar) yoki metiltroflar deyiladi. Mikroorganizmlar tomonidan karbonat angidridning o`zlashtirilishi. Avtotrof mikroorganizmlar o`stirilganda ularni СO 2 bilan oziqa muhiti ta`minlash uchun natriy bikarbonat kushiladi va yopiqidishdagi havoda СO 2 mavjudligi ta`minladi. Ba`zan karbonat angidridni puflab kirgizsa ham bo`ladi. Geterotrof o`sishiga organik manbai talab qiluvchi mikroorganizmlarga ham CO 2 zarur. Konda, tukima yoki ichaklarda parazitlik qilib yashaydigan www.arxiv.uz ko`pgina mikroorganizmlar karbonat angidridning ancha Yuqori kontsentratsiyasiga moslashgan. Shuning uchun bunday bakteriyalar karbonat angidrid bilan boyitilgan 10% xajm muhitda o`stiriladi. Mikroorganizmlar o`zlashtiradigan azotli organik va mineral bioikmalar. Eng qulay azot manbai ammoniy tuzlaridir. Ba`zi prokariotlar molekulyar azotni kaytarish hususiyatiga ega, boshqalari azotini aminokislotalardan oladi. Oltingugurt hujayrada sulfgidril guruhlar sifatida uchraydi. Ko`pgina mikroorganizmlar oltingugurtni sulfatlarni qaytarib oladi. Ba`zilari esa vodorod sulfid yoki tsisteinni oltingugurt manbai sifatida ishlatadi. Fosfor. Nuklein kislotalar, fosfolipidlar, kofermentlar tarkibiga kiradi. ATF, ADF lar tirik organizmlar tomonidan energiyani akkumulyatsiya qilishda ishlatiladi. Fosforsiz mikroorganizmlar rivojlanmaydi Fosforning eng yaxshi manbai ortofosfor kislotasining tuzlaridir. Kaliy hujayraning uglevod almashinuvida katta rol uynaydi. Magniy qirmizi va yashil bakteriyalardagi bakteriyaxlorofill tsianobakteriylar xlorofillari tarkibiga kiradi. Undan tashqari, ko`pgina fermentlarning aktivatori bo`lib ham xizmat qiladi. Kaliy va magniy elementlarining manbalari sifatida ularning tuzlari xizmat qiladi. Kaltsiy azotobakter, klostridium kabi azot o`zlashtiruvchi mikroorganizmlarning azot o`zlashtirishda muhim rol uynaydi. Uning manbai kaltsiyni suvda eriydigan tuzlaridir. Temir elementi juda kam kerak bo`lsa ham, almashtirib bo`lmaydigai elementlar qatoriga kiradi. Chunki u fermentlarning kofermentlari qismida (gemin), tsitoxromlar va xokazolarda uchraydi. Uning manbai temirning oltingugurtli tuzlaridir. Mikroelementlar mikroorganizmlar tanasida kam bo`lsa ham, zarur zlementlardan hisoblanib, idora funktsiyasini bajaruvchi oqsil va boshqa moddalar tarkibiga kiradi. Bakteriyalar hujayrasi ichiga oziq moddalar kirishi va hayot faoliyatining oxirgi moddalarini tashqi muhitga ajralib chiqishi ularning butun tanasi orqali sodir www.arxiv.uz bo`ladi, shuning uchun bu jarayon juda tez boradi. Moddalar almashinuvi ikki jarayondan iborat: 1) tashqi muhitdan usish uchun zarur bo`lgan oziq moddalarni qabul qilish va ulardan hujayraning yangi tarkibiy qismini sintezlash; 2) hayot faoliyatining oxirgi mahsulotlarini tashqi muhitga chiqarish. Mikroorganizmlar tanasiga oziq moddalar diffuziyalanib yoki adsorbilanib kiradi. Bu jarayonga turli omillar katta ta`sir ko`rsatadi. Bulardan biri hujayra va uning atrofidagi muhit kontsentratsiyasining turlicha bo`lishi, hujayra protoplazmasi bu moddalarni o`tkazishi va ularning o`zgarishidir. Ana shu sharoitlar qulay bo`lgandagina oziq moddalar tez qabul qilinadi va mikroorganizmlar tez o`sadi. Usish jarayonida hosil bo`ladigan yangi tirik protoplazma uchun mikroorganizmlar tashqi muhitdan juda ko`p oziq moddalar olishi kerak. Bu oziq moddalar aniq ximiyaviy strukturali bo`lishi kerak. Buni quyidagi jadvalda keltirilgan mikroorganizmlar hujayra moddasining ximiyaviy tarkibi xaqidagi ma`lumotlardan ko`rish mumkin. Mikroorganizmlar h ujayra moddasining elementar tarkibi (quruq moddaga nisbatan % hisobida) Elementlarning nomi Bakteriyalar Turushlar Mogor Zamburu g` lar i (spora mitseliysi) Uglerod 50,4 49,8 47,9 Azot 12,3 12,4 5,24 Vodorod 6,78 6,7 6,7 Р 2 О 5 4,95 3,54 4,85 К 2 О 2,41 2,34 2,81 SО 3 0,29 0,04 0,11 Na 2 O 0,07 — 1,12 MgO 0,82 0,42 0,38 CaO 0,89 0,38 0,29 Fe 2 O 3 0,08 0,035 0,16 PbO 2 0,03 0,09 0,04 Bu jadvalda mikroorganizmlar hujayrasida ko`p uchraydigan moddalar qayd qilingan, bulardan tashqari, hujayra tarkibida oz miqdorda, lekin fiziologik aktivlik www.arxiv.uz uchun zarur bo`lgan bir qancha mikroelementlar: bor, marganets, molibden, rux, mis, ko balt, brom, yod va boshqalar ham uchraydi. Har xil moddalarning ximiyaviy tuzilishi bilan ularning mikrob hujayrasiga kira olishi o`rtasida mustahkam borliqliq bor. Ionlarga ajralmaydigan uglevodorodlar va boshqa birikmalar, odatda, hujayraga juda tez o`tadi, agar organik birikmaning molekulasida aminogruppa, oksigruppa yoki karboksil gruppa bo`lsa, bunda moddalarning hujayra ichiga kirish hususiyati keskin o`zgaradi. Bunday gruppalar qancha ko`p bo`lsa, organik moddalarning hujayra ichiga kirishi sekinlashadi. Hujayra ichiga kiradigan mod dalar nafas olishda hosil bo`ladigan Н + va НСО - ionlariga almashinib o`tadi. Oziqlanish tipiga ko`ra, bakteriyalar juda xilma-xil gruppalarga bo`linadi. Geterotrof va avtotrof usulda oziqlanish termini hayvonlar va o`simliklar uchun qullaniladi. Lekin mikroorganizmlar uchun yetarli emas, chunki mikroorganizmlar energiya manbaiga ko`ra, uglerod manbaiga ko`ra va donor elektronlarga ko`ra turli gruppalarga bo`linadi. Energiya manbai yorug`lik bo`lsa — fototroflar, agar energiya manbai oksidlanish-qaytarilish jarayonlari bo`lsa — xemotroflar, agarda anorganik moddalar (Н 2 , NH 3 , H 2 S, Fe 2 +, CO 2 ) va boshqalar bo`lsa — litotroflardir. Tayyor organik moddalarni o`zlashtiruvchilar organotroflar deb ataladi. Barcha yashil o`simliklar, ko`k-yashil suvo`tlar, qirmizi va yashil rangli oltingugurt bakteriyalari — fotolitotroflar, nitrifiqatorlar — xemolitotroflar, hayvonlar va ko`pchilik mikroorga nizmlar — xemoorganotroflardir. Oziqlanishning eng keng tarqalgan turi geterotrof, ya`ni tayyor organik moddalar bilan oziqlanishdir. Geterotroflar orasida saprofitlar qoldiq organik moddalar bilan oziqlansa, parazitlar tirik organizmlar hisobiga oziqlanadi. Geterotroflardan tashqari, avtotrof mikroorganizmlar ham bor. Bular xemosintez, fotosintez, fotoreduktsiya hisobiga o`zi organik moddalar hosil qiladi. Xemosintez jarayonida SO 2 va Н 2 O dan organik modda hosil bo`ladi, bunda NH 3 →HNO 2 →HNO 3 gacha oksidlanadi www.arxiv.uz (nitrifiqatorlarda) yoki FeCO3 → Fe(ON)3 ga aylanadi (temir bakteriyalarda). Bu jarayonlarda ajralgan energiya, hisobiga xemosintez jarayoni amalga oshadi. Avtotroflar Н 2 → Н 2 O gacha oksidlaydi, u tubandagi tenglama buyicha amalga oshadi: 2Н 2 + O 2 → 2Н 2 O +575 kJ. Tuproqqda bulardan tashqari Bact.pantotropus va Bact.olygocarbophilus ham uchraydi. Bular uglerodni organik moddalardan yoki SO2 dan oladi. Vodorod bakteriyalari molekulyar holdagi Н 2 ni oksidlaydi. Bular orasida anaeroblar, fakultativ anaeroblar va aeroblar bor. Bu bakteriyalarni 1906 yilda Lebedev va Kazererlar tekshirganlar. Vodorod bakteriyalari avtotroflar bo`lib, rangsiz, spora hosil qilmaydi, oddiy sun`iy muhitda (tarkibida azot, aminokislotalar bo`lganda) bemalol usa oladi. Oziq muhitiga S, P, Mg, K, Sa va mikroelementlardan Fe, Ni qo`shiladi, muhit рН = 6,5 - 7,5 va temperatura 28—35° da yaxshi o`sadi. Vodorod bakteriyalari tubandagi gazlar aralashmasida tez o`sadi: СO 2 - 10%, O 2 – 10 %- 30%, Н 2 – 60 - 80%. Reaktsiya tubandagicha boradi: H 2 +1/2 O 2 → H 2 O; ∆F= — 23,5 10 4 Ж ёки 6Н 2 +2О 2 +CO 2 → [CH 2 O]+5H 2 O. Fermentlardan gidrogenaza va ATF ishtirok etadi. Bu bakte riyalar uchun zarur bo`lgan Н 2 va O 2 suvning elektrolizidan, С va Н chiqindi moddalardan olinadi. Vodorod bakteriyalari sifatli oqsil sintezlash hususiyatiga ega bo`lganligi uchun kosmik kemalardagi muhit uchun muhim ahamiyatga ega. Fotoreduktsiyani oltingugurtni oksidlovchi yashil va qirmizi rang bakteriyalar amalga oshiradi. Bular H2S ni o`zlashtirib, uni yorug`lik energiyasi hisobiga oksidlaydi. Haqiqiy fotosintez jarayonini, ya`ni Н 2 O va СO 2 dan organik modda hosil qilish va yorug`lik energiyasidan foydalanib oz miqdorda kislorod ajratish jarayonini tuban o`simliklardan yashil suvo`tlar va sodda hayvonlardan yashil evglena amalga oshiradi. www.arxiv.uz Ba`zi bakteriyalar organizmdan tashqarida uchramaydi. Masalan, difteriya tayoqchasi, zaxm kasalligining spiroxetasi va boshqalar; keyingilari parazit va saprofit holda yashay oladi. Masalan, kuydirgi yarasini vujudga keltiruvchi Vas. anthracis sun`iy oziq muhitida saprofit kabi yaxshi o`sadi. Ba`zi vakillari masalan, tsellyulozani parchalovchilar qaerda tsellyuloza bo`lsa, usha yerda uchraydi. Bakteriyalarni o`stirish uchun mahsus oziq muhiti kerak. Saprofit mikroorganizmlar uchun gusht-pepton-jelatinli va gusht-pepton-agarli substratdan foydalaniladi. Mikroorganizmlarning uglerod bilan oziqlanishi. Uglerod manbalariga ko`ra, mikroorganizmlar avtotrof, ya`ni uglerodni anorganik moddalardan o`zlashtiruvchilarga va geterotrof, ya`ni uglerodni organik holda o`zlashtiruvchilarga bo`linadi. Turli shakarlar, spirtlar, organik kislotalar, uglevodorodlar bular uchun asosiy oziq manbai bo`ladi. Eng yaxshi oziq tarkibida oksidlangai СН 2 OН-СНOН-СOОН gruppalari bo`lgan uglerod manbalaridir, shuning uchun bunday gruppalarga ega bo`lgan glitserin, mannit, shakarlar va bir qator organik kislotalar eng yaxshi oziq manbai hisoblanadi. Chumoli kislota (НСOOН) va shovul kislota (СOOН-СOOН) faqat ba`zi mikroorganizmlar tomonidan o`zlashtiriladi, xolos. Ayrim bakteriyalar, masalan, Aspergillus flavus parafin yoki yog kislotalarni o`zlashtira oladi. Mikroorganizmlarning azot bilan oziqlanishi Azot elementiga munosabatiga ko`ra, mikroorganizmlar turli gruppalarga bo`linadi. Ba`zilari oqsil va peptonlarni o`zlashtirsa, boshqalari nitratlarni, uchinchilari ammiakni, turtinchilari atmosfera azotini o`zlashtiradi. Oqsil va peptonlar proteoliz (parchalanish) va dezaminlanishdan so`ng o`zlashtirilsa, aminokislotalarning tuliq aralashmasi bevosita parchalanadi, ba`zi vakillari nitratlarni, ko`pchiligi ammiakni o`zlashtiradi. Patogen mikroorganizmlarni ham aminokislotalarda o`stirish mumkin. Hayvonlar singari bakteriyalar ham o`zi sintez qila olmaydigan aminokislotalarni talab qiladi, lekin hayvonlarning ko`pchiligi 8—10 ta aminokislota talab qilsa, bakteriyalarning ayrimlari 2—3 ta, ba`zilari esa 17 taga yaqin aminokislotani talab www.arxiv.uz qiladi. Ayniqsa patogen, sut kislota hosil qiluvchi va chirituvchi bakteriyalar uchun aminokislotalar nihoyatda zarur. Zamburug`lar , turushlar va aktinomitsetlar ozig`ida aminokislotalar bo`lsa, ular tez o`sadi, mabodo, aminokislotalar bo`lmasa, ularni o`zi sintezlay oladi. N.D.Ierusalimskiy (1963) aminokislota sintezlovchilarni aminoavtotroflar, sintezlay olmaydiganlarni aminogeterotroflar deb atagan. Mikroorganizmlar uchun zarur bo`lgan aminokislotalar ro`yhatini aminogramma deb ta`riflagan. Mikroorganizmlarning normal o`sishi uchun V vitaminlar gruppasiga kiradigan va suvda eriydigan moddalar zarur. Ba`zilari, nuklein kislotalar yoki fermentlar tarkibiga kiradigan komponentlardir. Ba`zi mikroorganizmlar o`zi vitamin sintezlaydi, ularni Shopfer (1938) auksotroflar deb atagan. Geteroauksotroflar vitamin sintezlay olmaydi. Bakteriyalarning uglevodorodlarni o`zlashtirishi. V.O.Tauson 1925 yildan boshlab to 1935 yilgacha uglevodorodlarni oksidlovchi bakteriyalar va zamburug`lar ustida ish olib boradi va ularni ikki gruppaga: aeroblar va anaeroblarga ajratadi. U parafinlarning Asp. flavus tomonidan parchalanishini va oraliq mahsulot — murakkab efirlar hosil bo`lishini kuzatgan. Keyinchalik u ochiq zanjirli uglevodorodlarni oksidlovchi formalarni ham topgan. Toluol, benzol, ksilolni parchalovchi turlarni aniqlagan. Ba`zilari faqat toluolni parchalasa, boshqalari 2 xalqali (definil, naftalinni), uchinchilari uch xalqali (fenantren va antratsen) uglevodorodlarni parchalaydi. Tauson neft, terpinlar va smolalarning oksidlanishini ham aniqlagan. Uning bu ishlari geterotrof mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi jarayoni nihoyatda xilma-xil ekanligini kursatadi. Yashil va qirmizi rang bakteriyalarda fotosintez. Barcha yashil o`simliklarning eng muhim hususiyatlaridan biri quyosh nurlari yordamida СO 2 va Н 2 O dan organik modda hosil qilish, ya`ni fotosintez jarayonidir. Uni tubandagi tenglama bilan ifodalash mumkin: 6СО 2 + 6Н 2 О → С 6 Н 12 О 6 + 6О 2 www.arxiv.uz Fotosintez jarayonida yorug`lik energiyasi yutiladi va organik moddada tuplanadi, atrofga esa kislorod ajralib chiqadi. Tuban organizmlardan ko`k-yashil va bir hujayrali yashil suvo`tlarda ham fotosintez jarayoni boradi, Ayniqsa xlorella muhim ahamiyatga ega. Yuksak o`simliklardan farq qilib, yashil bakteriyalar (Chlorobium, Pelodictyon) , ko`k- yashil suvo`tlar xlorofillni qorong`ida hosil qiladi. Rus olimi Artari (1899, 1913) aniqlashicha, ko`pchilik yashil suvo`tlar va lishayniklar tanasidan ajratib olingan suvo`tlar agar-agarda yaxshi o`sadi (ya`ni oziqda glyukoza, pepton, mineral tuzlar bo`lganda). Bu esa V.N.Lyubimenko va A.I.Oparinning fikrini tasdiqlaydi, ya`ni ular geterotrof oziqlanish avtotrofdan oldin kelib chiqadi deganlar. Yashil bakteriyalar va yuksak o`simliklardagi xlorofill, turli nurni yutadi. Yuksak o`simliklardagi xlorofill qizil va ko`k-binafsha nurni yutsa, bakteriyalardagi xlorofill olti xil rangli nurni yutadi. Qirmizi rang bakteriyalardagi xlorofill o`simliklardagi «a» xlorofilldan farq qiladi, o`simlik xlorofilidagi birinchi pirol xalqada vinil gruppa, ya`ni СН 2 bo`lsa, bakterioxlorofillda СН 2 , ya`ni metil gruppa bor . Bundan tashqari, bakterioxlorofill molekulasida ikki atom vodorod ortiqcha, nurlarning yutilish maksimumi yashil va qirmizi rang bakteriyalarda 800—890 nm oralig`ida. Qirmizi bakteriyalarning karotinoidlari 400—600 nm orasidagi nurni yutib, uni bakterioxlorofillga o`tkazadi. Ulardagi xlorofill granalarda joylashadi va faqat elektron mikroskopda ko`rinadi. Bir hujayrali suvo`tlar kulturasi. Bir hujayrali suvo`tlardan Chlorella avlodiga mansub Chl. ellipsoidea, Chl. vulgaris. Chl. pyrenoides va boshqa bir hujayrali suvo`tlardan diatom va ko`k yashil suvo`tlar keyingi vaqtlarda ko`p miqdorda Yaponiyada o`stirilmokda. Ular hosil qilgan biomassada ko`p miqdorda oqsil, yog`lar va vitaminlar uchraydi, shuning uchun ular hayvonlar uchun foydali oziq sifatida o`stiriladi. Masalan, xlorella yorug`lik energiyasini 24% o`zlashtirib, 1m2 yuzada 1 kunda 70 g quruq modda hosil qiladi. 1 gektardan 700 kg dan, Amerika Kushma Shtatlarida 1m2 da 110 kg dan hosil olingan. O`zbekiston www.arxiv.uz Fanlar akademiyasi mikrobiologiya institutining olimlari 1 gektar suv yuzasidan 30 tonnaga yaqin quruq xlorella olishga muvaffaq buldilar. Xlorella hosil qiladigan biomassada 50% oqsil va ko`p miqdorda S vitamin bo`ladi. Quritilganida esa vitamin miqdori kamaydi. Xlorelladan olingan oqsil tarkibida juda oz miqdorda bo`lsa ham metionin aminokislotasi uchraydi, 5—6% yog bo`ladi. Agar o`stirish sharoiti o`zgartirilsa, unda yog miqdori ortishi mumkin, oziq muhitida azot kam bo`lsa, xlorella sekin o`sadi, oqsil miqdori kamayadi, yog miqdori esa ko`payadi. Tajribalarning birida Chl. pyrenoides normal usulda oziqlantirilganda, biomassada 88,2% oqsil va 5,2% yog hosil bo`lgan. Azot yetishmaganda 7,3% oqsil va 83,2% yog hosil bo`lgan. Xlorella mahsus ochiq yoki yopiqsistemalarda CO 2 bilan boyitilgan havoda va oziq tuzlari yetarli bo`lgan sharoitda o`stiriladi. Azot manbai sifatida KNO 3 yoki (NH 4 ) 2 SO 4 to`zi beriladi. Ayniqsa mochevina yaxshi o`g`it hisoblanadi. Xlorella o`stirilayotgan hovuzlarda temir tuzlari chukmaga o`tib qolmasligi va xlorella hujayralarida fotosintez jarayoni yaxshi borishi uchun, hovuzlardagi suyuqlik muntazam ravishda aralashtirib turiladi. Xlorella kosmik kemalarda o`stirilsa, kosmonavtlarni kislorod bilan muntazam ta`minlab turadi. Xemosintez jarayoni Xemosintez jarayonining tabiatini S.N.Vinogradskiy (1887) aniqlagan. Bu jarayonda СO 2 va Н 2 О ximiyaviy energiya hisobiga oksidlanadi. Xemosintez jarayoni oltingugurt bakteriyalari, nitrifiqatorlar, temir, tion va vodorod bakteriyalari tomonidan amalga oshiriladi: 1) 2NH 3 + 3O 2 = 2HNO 2 + 2Н 2 О + 658 kJ. 2) 2HNO 2 + О 2 = 2HNO 3 + 180 kJ. 4FeCO3 + 6H2O + O2 = 4Fe(OH)3 + 4CO2 + 167 kJ 2 Н 2 + О 2 → 2 Н 2 О + 575 kJ . www.arxiv.uz Oltingugurt bakteriyalari H 2 S hosil bo`ladigan suv havzalarida keng tarqalgan. Bular H 2 S → S → H 2 SO 4 gacha oksidlaydi. 2H 2 S + О 2 = 2 Н 2 О + S 2 . S 2 + 2 Н 2 О + 3 О 2 = 2H 2 SO 4 + 479 kJ. Oltingugurt bakteriyalari tabiatda keng tarqalgan bo`lib, S ning tabiatda aylanib turishida muhim ahamiyatga ega. Bu bakteriyalarga rangsizlardan Beggiotoa, Thiophysa, Thiospirillum, Thiotrix va boshqalar misol bo`ladi. Bulardan tashqari, hujayrasida (bakteriopurpurin) pigment bo`lgan qirmizi va yashil rangli oltingugurt bakteriyalari ham ma`lum. Qirmizi rang bakteriyalar hujayrasida ximiyaviy tarkibi jihatidan karotinoidlarga (likopin gruppasiga) yaqin turuvchi bakteriopurpurun va havoda oksidlanganda xlorofillga yaqin mahsulot hosil qiluvchi yashil pigment — bakterioxlorin uchraydi. Van-Nil aniqlashicha, bakteriyalarda boradigan fotosintez jarayoni yashil o`simliklarda boradigan fotosintezdan farq qiladi. Agar yashil o`simliklarda avval suv molekulasi fotolizga uchrasa va O 2 suvdan ajralsa, bakteriyalarda suv fotolizga uchramaydi va Н boshqa moddadan olinadi. Shuning uchun O 2 ajralmaydi. Bunday jarayon fotoreduktsiya deb ataladi (quyidagi sxemaga karang). Qirmizi rang bakteriyalarda fotosintez anaerob sharoitda boradi. Bu bakteriyalar 2 oilaga: Thiorodaceae (hujayrasida S tomchi shaklida tuplanadi) va Athiorodaceae (hujayrasida S uchramaydi, bular H 2 S ni oksidlay olmaydi va organik moddalar bo`lgan oziq muhitida usa oladi) ga bo`linadi. Bulardagi fotosin - tez jarayoni xuddi qirmizi rang bakteriyalardagiga o`xshash bora di, faqat O 2 ajralmaydi. Qirmizi rang bakteriyalar orasida avtogeterotroflar va avtotroflar ham bor. Yashil rang oltingugurt bakteriyalari hujayrasida yashil rangli bakterioveridin pigmenti bo`ladi. Ular H 2 S ni o`zlashtirib, СO 2 ni kaytaradi, hujayrasida oz miqdorda bakterioxlorofil va karotinoidlar uchraydi. Xemosintez jarayonida organik moddalar ko`p miqdorda tuplanmaydi, shuning uchun ham www.arxiv.uz xemosintez fotosintez jarayoni singari keng tarqalmagan, chunki fotosintez jarayonida hosil bo`lgan organik moddalar barcha tirik organizmlar uchun oziq manbai hisoblanadi. Oziqa moddalarning mikroorganizm hujayrasiga o`tishi Suvda erigan oziqa moddalari bakteriya hujayrasiga har xil usullar yordamida kiradi. Hujayraga ularning o`tishida hujayra devori barerlik vazifasini bajarsa, tsitoplazmatik membrana aktiv tanlovchi rolini uynaydi. Moddalar hujayraga passiv diffo`ziya orqali, kontsentratsiyalar farqi (noelektrik moddalar bo`lsa) yoki elektr potentsiallari farqi buyicha (tsitoplazmatik membrananing ikki tomonida elektr potentsiallar farqi) mavjud bo`lsa o`tadi. Moddalar transporti osonlashgan diffo`ziya orqali, kontsentratsiyalar farqi mavjud sharoitda energiya sarflanmay ham yuz berishi mumkin, Yana ikkinchi tipi aktiv transport, moddalar hujayra ichiga kontsentratsiya gradientga qarshi yunalishda ham kiradi. Unga ATF sarflanadi. Bu mexanizm moddalarning muhitdagi kontsentratsiyam kam bo`lganda ishlatiladi. Bakteriya hujayrasida permeaza molekulalari bo`lib, ular hujayraga moddalarni olib kirishda xizmat qiladi. Birgina esherixiya koli tayoqchasida 8000 tacha permeaza mavjud. Kant moddalarining hujayraga o`tishida, avvalo ular hujayra tashqarisida ferment yordamida fosforlanadi, so`ngra tsitoplazmaga o`tadi. Mikroorganizmlar metabolizmi Katabolizm va biosintez xakida tushuncha. Mikroorganizm hujayrasiga o`tgan moddalar Har xil kimyoviy reaktsiyalarda qatnashadi. Bundan tashqari hujayra hayot faoliyatida ishtirok etadigan kimyoviy reaktsiyalarning hammasi birgalikda, katabolizm — modda almashish deyiladn. U metabolizmning bir qismidir, ya`ni metabolizm = katabolizm + biosintezdir. Katabolizm yoki energiya almashinishi, oziqa moddalari — uglevodlar, oqsil va yoglarining parchalanishi oksidlanish reaktsiyalari hisobiga amalga oshib, natijada energiya ajralib chiqadi. Mikroorganizmlarda ikki xil katabolizm mavjud bo`lib, ular: aerob nafas olish va bijg`ish jarayonlaridir. www.arxiv.uz Aerob nafas olishda, organik modda tuliq parchalanadi va ko`p miqdorda energiya ajralib chiqadi. Oxirgi mahsulot sifatida energiyaga kambag`al moddalar (СO 2 , Н 2 O) hosil bo`ladi. Bijg`ish jarayonida esa organik moddalarning chala parchalanishi kuzatiladi. Kam miqdorda energiya ajralib chiqadi va energiyaga boy oxirgi mahsulotlar (etanol, sut kislota, moy kislota va xokazo) hosil bo`ladi. Katabolizmda ajralib chiqadi erkin energiya ATF shaklida tuplanadi. Biosintez (konstruktiv modda almashish) jarayonida atrof muhitdagi sodda birikmalardan makromolekulalar (nuklein kislota, oqsillar, polisaHaridlar va boshqalar) sintezlanadi. Bu jarayonda katabolizmda ajralib chiqqan erkin energiya sarflanadi (bunday energiya fotosintez, xemosintez va boshqalarda ham hosil bo`ladi) va ATF holida tuplanadi. Katabolizm va biosintez bir vaqtda o`tadi, ko`pgina reaktsiyalar va oraliq mahsulotlar ular uchun umumiy bo`lishi mumkin. Oksidlanish jarayonining eng takomillashgan formasi va hayot uchun zarur bo`lgan energiya ajratadigan jarayon bu nafas olishdir. Har bir tirik organizmga xos nafas olish tipi muayyan jarayonga xizmat qiluvchi fermentlar yig`indisiga bog`liq. Nafas olish jarayonida shakarlar, oqsillar, yoglar yoki hujayradagi boshqa zapas moddalar havo kislorodining ishtirokn bilan oksidlanadi, okibatda karbonat angidrid bilan suv hosil bo`ladi. Jarayonda ajralib chiqadi energiya mikroorganizmlarning hayot faoliyati uchun, o`sishi va rivojlanishi uchun sarf bo`ladi. Nafas olish jarayonini quyidagi tenglama bilan ifodalash mumkin: С 6 Н 12 О 6 + 6О 2 = 6СО 2 + 6Н 2 О + 2,87 10 6 J Yuqoridagi tenglamadan kurinib turibdiki, nafas olish jarayonida ko`p miqdorda energiya ajralar ekan, lekin u oz-ozdan ajraladi. Uning bir qismi ATF da tuplanadi, zarur bo`lgan vaqtda ATF parchalanadi va hayot uchun zarur energiya ajraladi. Nafas olish jarayonida sodir bo`ladigan fermentativ reaktsiyalar hayvonlarda, o`simliklarda, ko`pchilik mikroorganizmlarda bir xilda boradi. Nafas olish jarayoni glyukoza molekulasining oksidlanishi bilan boshlanadi va tubandagi bosqichlardan iborat. www.arxiv.uz Barcha tirik organizmlar hayot uchun zarur bo`lgan energiyani moddalar almashinuvi jarayonidan (metabolizm jarayonidan) oladi. Energiya manbai tashqi muhitdan kirgan oziq moddalardir. Hujayrada bu moddalar fermentlar ishtirokida o`zgarishlarga uchraydi. Moddalar almashinuvi jarayonida — metabolizmda asosan ikki funktsiya amalga oshadi: hujayra komponentlari uchun qurilish materiallari yetkazib beriladi; ikkinchidan, hujayradagi sintez jarayonlari uchun energiya yetkazib beriladi. Moddalar almashinuvi asosan uch bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda oziq mahsulotlari kichikrok fragmentlarga (bulaklarga) parchalanadi (parchalanish — katabolizm); ikkinchi bosqichda organik kislotalar va fosforli efirlar hosil bo`ladi (oraliq moddalar almashinuvi — amfibolizm). Bu bosqichlar bir-biriga chambarchas bog`liq. Turli past molekulali birikmalardan: pirouzum kislota, sut kislota, sirka aldegid, fosfodioksiatseton, fosfoglitserindan, hujayra komponentlari — qurilish bloklari: aminokislotalar, purin va pirimidin asoslari, fosfatlar, organik kislotalar va boshqalar sintezlanadi. Bulardan polimer makromolekulalari (nuklein kislotalar, oqsillar, zapas oziq moddalar, hujayra kobig`i va xokazolar) hosil bo`ladi. Bu bosqichlar, ya`ni qurilish bloklari va polimerlarning sintezlanishi moddalar almashinuvining uchinchi bosqichi — anabolizm deb nomlanadi. Mikroorganizmlar fermentlari. Mikroorganizmlar metabolizmi va undagi jarayonlarni tushunish uchun avvalo usha jarayonlarda qatnashadigan fermentlar va ularning ahamiyati bilan qisqacha tanishish lozim. Fermentlar biologik katalizatorlardir. Ular bir vaqtning o`zida minglab reaktsiyalarni olib boradi va shu reaktsiyalar metabolizmi asoslarini tashkil etadi. Fermentlar odatda u parchalaydigan substrat nomiga aza qushimchasi qo`shib nomlanadi. Tsellyulaza tsellyulozani, tsellobiaza tsellobiozani, ureaza mochevinani parchalaydigan fermentlardir. Fermentlar ko`pincha fermentlar olib boradigan reaktsiyasining kimyoviy tabiatga qarab ham nomlanadi. Fermentlar olti sinfga bo`linadi. www.arxiv.uz 1. Oksireduktazalar - oksidlanish - qaytarish reaktsiyalarini olib boradi. Ular biologik yul bilan energiya olishda ishtirok etadi. Degidrogenazalar (NAD, NADF, FAD), tsitoxromlar (v, s, c1, a, a1), H, elektronlar va kislorodni olib utuvchi fermentlar jumlasidandir. 2. Transferazalar — ayrim radikallarni o`tkazishda ishlatiladi. Masalan, atsetil transferaza — sirka kislota qoldig`i (СН 3 СО - ), fosfotransferaza (kinaza) fosfat kislota qoldig`ini (Н 2 РО 3 2- ) o`tkazadi. Shu xil fermentlardan aminotransferaza va fosforlazalarni ko`rsatish mumkin. 3. Gidrolazalar — oqsil, moy uglevodlarni suv ishtirokida parchalaydi, sintezlaydi. Peptidogidrogenazalar oqsil va peptidlarni, glyukozidgidrolazalar, lipazalar uglevodlar, yotlarni parchalaydi. 4. Liazalar — substratlardan kimyoviy guruhlar, radikallarni olib qo`sh bog`, hosil qiladi, yoki kimyoviy guruhlarni, radikallarni qo`sh bog`larga ulaydi. Pirouzum kislotadan karbonat angidridni olib, sirka kislota hosil qiladi. 5. Izomerazalar — organik moddalarni ularning izomerlariga aylantiradi. Izomerlanish molekula ichidagi atomlar, radikallar va guruhlarning urnini o`zgartadi. Uglevodlar, organik kislotalar va aminokislotalarning izomerlanishida qatnashadi. Bu fermentlar metabolizmda katta rol uynaydi. Ularga, triozafosfat izomeraza, glyukozafosfatizomerazalarni misol qilib keltirish mumkin. 6 . Ligazalar - oddiy moddalardan murakkab moddalarni sintezlaydi. Masalan, asparagin sintetaza fermenti asparagin kislota, ammiak va ATF dan asparagin, ADF va fosfat kislota hosil qiladi. Karboqsilaza esa СO 2 ni organik moddalarga biriktiradi. Piruvat karboqsilaza sirka pirouzum kislotaga СO 2 ni piruvat karboqsilaza shavel kislotaga aylantiradi. Fermentlar to`zilishiga qarab, ikki xil bo`ladi: Oddiy fermentlar . Ular faqat oksildangina iborat bo`ladi, Masalan, gidrolazalar. Murakkab fermentlar . Masalan, oksidlanish — kaytarish reaktsiyalarini olib boruvchi, kimyoviy guruhlarni kuchiruvchi fermentlar. Ular ikki qism dan www.arxiv.uz iborat bo`ladi: apoferment qismi, (oqsil qismi) va ferment aktivligini belgilaydigan kofaktor qismi. Bu qism lar ayrim-ayrim holatda aktivlikga ega emas. Ularga NAD (nikotinamid dinukleotid), NADF (nikotinamid dinukleotid fosfat) larni misol qilish mumkin. Ba`zi kofermentlar oqsil bilan ancha mustahkam bog`langan bo`ladi va ular fermentlarning prosintetik guruhi deyiladi. Ko`p fermentlarning kofermentlari V guruhiga kiruvchi vitaminlardan tashkil topgan. Metabolizmda katnashuvchi fermentlarning hujayra ichida bo`lganliklari uchun endofermentlar deyiladi. Ba`zi fermentlar esa mikroorganizmlar tomonidan hujayra tashqarisiga ajratiladi, ularga hujayra — tashqarisi fermentlari yoki ekzofermentlar deyiladi. Odatda, hujayra tashqarisiga katta molekulalarni parchalovchi gidrolazalar ajraladi. Parchalangan moddalar hujayra tomonidan o`zlashtiriladi va oziqa modda sifatida ishlatiladi. Mikroorganizmlar tomonidan ajratilgan fermentlar uglevodlar, moylar va boshqalarni parchalaydi va tabiatda modda almashinishida katta rol uynaydi. Mikroorganizmlar eiergiyani makroergik bog`lar xolida zahiralaydi. Gidroliz vaqtida makroergik bog`lardagi energiya ajraladi va biosintetik reaktsnyalarida ishlatiladi. Makroergik bog`lar ATF, ADF, TsTF, UGF, GTF, kreatinfosfat, atsetilfosfatlarda tuplanadi. Oxirgi fosfat guruhni ajralishidan 3,4 104 - 5,0 104 Dj energiya ajraladi (Oddiy kimyoviy bog` o`zilganda esa 1,3 104 Dj, demak, 3 marta kam energiya ajraladi). Energetik modda almashinish jarayoni yoki mikroorganizmlarni nafas olishi. Nafas olish juda murakkab jarayonidir. Bu jarayon natijasida energiya hosil bo`ladi va makroergik bog`larda yigiladi va hosil bo`lgan biosintetik ishlarga sarflanadn . Mikroorganizmlar nafas olish turiga ko`ra bir necha guruhlarga bo`linadi: 1. Obligat aerob; 2. Mikroaerofil (kam kislorod talab aktinomitsetlar, brutsellalar); 3. Fakultativ anaerob; 4. Bog`langan kislorod hisobiga nafas oluvchilar. www.arxiv.uz 1. Obligat aerob nafas oluvchi mikroorganizmlar. Bu guruhga kiruvchilarning ko`pi geterotroflar bo`lib, ular kislorod yordamida geksozani parchalab, energiya ajratib chiqadi. Hosil bo`lgan mahsulot karbonat angidrid va suv 680 kal energiya ajralib chiqadi. Kislorod yetarli bo`lmagan xollarda geksoza oxirigacha parchalanmasdan organik kislotalar (limon, fumar, yantar), karbonat angidrid, suv va X kaloriya energiya hosil bo`ladi. Sanoatda limon kislota olishda shu usuldan foydalanishadi. Hosil bo`lgan organik kislotalar energiya materiali sifatida ishlatilishi mumkin, ya`ni organik kislota kislorod ishtirokida endi oxirgi mahsulotlar bo`lgan karbonat angidrid, suv va X kaloriya energiya hosil qiladi. Masalan, etanol kislorodli muhitda sirka kislotagacha oksidlanadi, suv va X kaloriya energiya hosil bo`ladi. Sirka kislota o`z navbatida kislorod ishtirokida karbonat angidrid, suv va X kaloriya energiya hosil qiladi. Autotrof organizmlarning ko`plari aerob bo`lib, energiya hosil qiladigan material sifatida mineral birikmalardan foydalanadi. Masalan, nitrifiqator mikroorganizmlar ammiakni kislorod ishtirokida, nitritlargacha oksidlaydi va bunda X kaloriya energiya ajraladi. So`ngra jarayonni ikkinchi fazasi boshlanib nitritlar kislorod ishtirokida nitrat kislotagacha oksidlanadilar va x kaloriya energiya ajralib chiqadi. Ikkinchi misol, serobakteriyalar vodorod sulfidin kislorod ishtirokida sulfat kislotagacha oksidlaydi va X kaloriya energiya hosil bo`ladi. Uchinchi misol temir bakteriyalar temir karbonatni kislorod ishtirokida oksidlab temir oksi asosiga Fe(OH) 3 , CO 2 va kaloriya energiya hosil qiladi. Yuqoridagi misollardan ko`rinadiki, aerob nafas olishda Har xil mahsulotlar hosil bo`ladi. 2. Obligat anaeroblar kislorodsiz sharoitda yashaydigan bakteriyalardir. Jarayon bijg`ish jarayoni deb ham ataladi. Ko`pgina achitqilar, sut kislotali, moy kislotali va boshqa xil bakteriyalar shu tipda nafas oladi. Masalan, spirtli bijg`ish jarayonida, geksoza achitqilar ta`sirida etanol, karbonat angidrid hamda 28 kaloriya energiya hosil bo`ladi. Sut kislotali bijg`ishda, geksoza, sut kislotali bakteriyalar ta`sirida sut kislota va 18 kaloriya energiya hosil qiladi. www.arxiv.uz Moy kislotali bijg`ishda, geksoza parchalanib, moy kislota, karbonat angidrid va 19 kaloriya energiya ajralib chiqadi. 3. Fakultativ anaerob nafas olish jarayonida, mikroorganizmlar kislorodli va kislorodsiz sharoitda ham nafas oladi. Mikroorganizm yashayotgan muhitda kislorod yetarli bo`lsa, geksoza oxirigacha parchalanib, karbonat angidrid, suv va 680 kaloriya energiya hosil qiladi. Muhitda kislorod yetishmagan takdirda, geksozaning parchalanishidan etanol, karbonat angidrid va 28 kaloriya energiya hosil bo`ladi. 4. Bog`langan kislorod hisobiga nafas oluvchi mikroorganizmlar . Bu tipda nafas oluvchi mikroorganizmlarga misol qilib denitrifiqator mikroorganizmlarni ko`rsatish mumkin. Ular mineral azotni qaytarib erkin azotga (N2) aylantiradi. 5 С 6 Н 12 О 6 +24 К NO 3 → 24 KHCO 3 +18 H 2 O +6 CO 2 +12 N 2 + X kal Bu jarayon Tuproqqda ketsa ma`lum miqdorda azot yuqotiladn. Yuqorida aytib utilgan jarayonlar Har xil fermentlar ishtirokida ancha murakkab kechadi. Geksozaning katabolizm yullari. G`lyukozaning uch uglerodli birikmalarga (piruvat) aylanishi Har xil yullarda amalga oshiriladi. Eng ko`p uchraydigan yul fruktoza - 1,6 -bifosfat (glikoliz) yulidir. Bu usul Embden - Meyergof - Parnas usuli deb, bu jarayonni urgangan olimlar nomi bilan ataladn Ikkinchi yul —pentoza fosfat yoki Varburg — Dikkens — Xorekker yuli deyiladi, Uchinchi yul — KDFG — yuli — (2 - keto - 3dezoksi - 6 - fosfoglyukonat yuli). Shu uch yulga umumiylik bo`lgan holatlari avvalo glyukoza fosforlanadi, geksokinaza fermenti bu jarayonni bajarib glyukoza – 6 - fosfat hosil bo`ladi. Bu modda hujayradagi glyukozaning aktiv shakli bo`lib, metabolizming Yuqorida kursatilgan uch yunalishida ham ishlatilaveradi. 1. Fruktoza — 1.6 — bifosfat yuli. Avvalo glyukoza — 6 — fosfatdan, glyukozafosfatizomeraza fermenti yordamida fruktoza — 6 — fosfat hosil bo`ladi. So`ngra fosfofruktokinaza fermenti ta`sirida, ATF bilan fosforlanadi va fruktoza — 1,6 — bifosfat hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan fruktoza — 1,6 — bifosfat fruktozo bifosfat — aldolaza ta`sirida parchalanadi va digidrooksiatsetonfosfat va www.arxiv.uz glitseraldegid — 3 — fosfatlar hosil bo`ladi. Ikkala modda triozafosfat — izomeraza yordamida bir-biriga o`tib turadi. Digidrooksiatseton fosfat aldolaza ta`sirida glitseraldegid — 3 — fosfat hosil bo`ladi, so`ngra bu modda oksidlanadn va fosfoglitserin kislota hosil bo`ladi, undan esa fosfoenolpiruvat hosil bo`ladi. Fosfoenolpiruvatdan piruvat hosil bo`ladi. Bunda piruvatkinaza energiyaga boy fosfat gruppani o`tkazadi. Hosil bo`lgan piruvat keyinchalik parchalanish, hosil bo`lish va sintezlarda asosiy substrat bo`lib xizmat qiladi. Glyukoza piruvatgacha parchalanganda bir molekula glyukozadan 2 piruvat, 2 ATF va 2 NADN2 hosil bo`ladi. Xuddi shuningdek Yuqorida aytilgan ikki glyukozaning piruvatgacha parchalanishi davomida ham energiya tuplanish jarayoni sodir bo`ladi.

Похожие

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi
Mikroorganizmlarning biokimyоviy faoliyаti
Mikroorganizmlarning morfologiyasi,hujayra
Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalishi
Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi