Biosferada moddalar va energiyaning aylanishi. Biogen migratsiya - Биология - Рефераты

Biosferada moddalar va energiyaning aylanishi. Biogen migratsiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3024.701171875 KB

Biosferada moddalar va energiyaning aylanishi. biogen migratsiya Reja: Moddalar va energiyaning davriy aylanishi.  Atomlarning biogen migratsiyasi.  Uglerodning davriy aylanishi.  Azotning davriy aylanishi.

Moddalar va energiyaning davriy aylanishi. Biosferaning hamma tarkibiy qismlari tog‘ jinslari, tabiiy suvlar, gazlar, tuproq, o‘simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar — tinimsiz davriy aylanish jarayoni bilan bog‘langan. Tirik organizmlarning tarkibiga kiruvchi elementlarning tashqi muhitdan organizmlarga o‘tib, hujayradagi metabolizmda ishtirok etishi, keyin tashqi muhitga qaytib, yana tirik organizmlar tomonidan foydalanilishi moddalar va energiyaning biotik davriy aylanishi deyiladi. Biotik davriy aylanishi hamma tirik organizmlar ishtirokida kechadi. Biotik aylanish biosfera- ning mavjudligini ta’minlovchi, uning butunligini va barqarorli gini saqlovchi muhim omildir. Yerdagi organizmlar tarkibiga kiruvchi elementlar miqdori cheksiz emas. Agar bu elementlar organizmlar tomonidan faqat iste’mol qilinganida, muhitga qaytarilmaganida, ertami-kech ularning zaxirasi tugab, hayot to‘xtashi mumkin edi. Akademik V. R. Vilyams ta’kidlashicha, kam miqdorning cheksizligini ta’minlashning birdan bir usuli uni yopiq halqa bo‘ylab aylanishga majbur etishdir. Tabiat xuddi o‘sha usulni tanlagan. Yerda moddalarning davriy aylanishini ta’minlovchi birdan bir manba quyosh energiyasidir. Yashil o‘simliklar avtotroflar quyosh energiyasi ta’sirida anorganik moddalardan organik moddalarni sintezlaydi. Boshqa organizmlar (geterotroflar) esa bu moddalarni parchalaydi. Mine rallashtirilgan moddalardan esa o‘simliklar yana organik moddalarni sintezlaydi. Bir yil davomida yerga tushadigan quyosh energiyasi 10,5x10 20 kJ ni tashkil etadi. Bu energiyaning 42 foizi Yerdan koinotga qaytariladi, 58 foizi esa atmosferaga va tuproqqa yutiladi, uning 20 foizini Yer yuzidan qaytaradi. Yerga yutilgan quyosh energiyasining 10 foizi suv va tup- roqd an suvni bug‘lantirish uchun sarflanadi. Har daqiqada 1 milliard tonnaga yaqin suv yer yuzasidan bug‘lanadi. Suvning havzalar va quruqlik o‘rtasida tinmasdan aylanib turishi Yerdagi hayotni hamda o‘simlik va hayvonlarning jonsiz tabiat bilan munosabatini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Yerga yetib keladigan

quyosh energiyasining faqat 0,1—0,2 foizidan yashil o‘simliklar fotosintez jarayonida foydalanadi. Bu energiya suvni bug‘lantirish va Yer yuzasini isitishga sarf bo‘ladigan energiyaga nisbatan juda kam bo‘lsa ham kimyoviy elementlarning davriy aylanishini ta’minlashda juda katta rol o‘ynaydi. Atomlarning biogen migratsiyasi. Biogen migratsiya moddalarning davriy aylanishi bo‘lib, tirik organizmlarning oziqla- nishi, nafas olishi, urchishi, organik moddalarni sintezlashi, to‘plashi va ko‘payishi hisobiga amalga oshadi. Biogen migra- tsiyada eng faol ishtirok etuvchi elementlar biogenlar deb ata- ladi, ularga uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt, temir, marganes, molibden, magniy, mis, rux, kalsiy, natriy, kaliy va boshqalar kiradi. Kimyoviy elementlarning izotoplari juda ko‘p bo‘lishiga qaramasdan, tirik organizmlar tarkibiga ularning faqat ayrim izotopl arigina o‘tadi. Masalan, vodorodning H 1 , H 2 H 3 izotoplaridan eng faoli H 1 gina tirik organizmlar tarkibiga kiradi. Organik moddalar tar kibiga C 12 izotopi, anorganik moddalar tarkibiga esa C 13 izotopi kiradi. Kislorod O 16 , O 17 , O 18 izotoplarining ichida O 16 izotopi gina yuksak faollikka ega bo‘lib, suv va karbonat angidrid tar- kibiga kiradi. Kimyoviy elementlarning bir marta to‘liq davriy aylanib chiqish vaqti biogeokimyoviy sikl deb ataladi. Masalan, atmo- sfera kislorodining hammasi 2000 yil, karbonat angidrid gazi 200—300 yil, biosferaga suv esa 2 million yil davomida tirik moddalar orqali o‘tadi. Tirik organizmlar o‘zida faqat muhitda eng ko‘p tarqalgan elementlarnigina emas, balki juda kam miqdorda uchraydigan elementlarni ham to‘play olish xususiyatiga ega. Kimyoviy elementlarning tirik organizmlaridagi konsentratsiyasi muhitdagiga nisbatan ancha yuqori bo‘lishi mumkin. O‘simliklarda uglerodning konsentratsiyasi Yer po‘stidagiga nisbatan 200 marta, azotniki esa 30 marta yuqoridir. Har xil organizmlar har xil elementlarni o‘zida ko‘proq to‘play olish xususiyatiga ega. Masalan, temir bakteriyalari — temirni, ildizoyoqli sodda hayvonlar —

kalsiyni, bulutsimonlar, ba’zi suvo‘tlari — yodni juda ko‘p miqdorda o‘zlarida to‘playdi. Biogen migratsiya natijasida tirik organizmlar ta’sirida ayrim kimyoviy elementlar valentligi o‘zgaradi, yangi kimyoviy birikmalar hosil bo‘ladi. Bizga ma’lum kimyoviy elementlardan 40 taga yaqini biogen migratsiyasida ishtirok etadi. Biogen migratsiyaning uch turi mavjud. Birinchi turini mikroorganizmlar, ikkinchi turini ko‘p hujayrali organizmlar amalga oshiradi. Birinchi tur migratsiyasi ikkinchi turga qaraganda jadalroq kechadi. Hozirgi zamonda biogen migratsiyada insonlarning ahami yati (uchinchi tur) tobora ortib bormoqda. Elementlar migratsiyasi biogen usuldan tashqari fizik va kimyoviy usulda ham kechadi. Lekin biogen migratsiya boshqa usuldagilarga qaraganda ustun turadi. Quyida ba’zi biogen elementlarining migratsiyasi bilan to‘liqroq tanishamiz. Uglerodning davriy aylanishi. Karbonat angidrid o‘simliklar tomonidan yutilib, fotosintez jarayonida uglevodlarga, lipidlarga, oqsillarga va boshqa organik moddalarga aylanadi. Bu moddalar hayvonlar tomonidan iste’mol qilinib, ularning nafas olish jarayonida yana karbonat angidrid gazi holatida atmosfe raga ajratiladi. O‘lik o‘simlik va hayvonlar, ularning chiqindilari mikroorganizmlar tomonidan parchalanib, minerallashadi. Mineral- lashishning oxirgi mahsuloti bo‘lgan karbonat angidrid tuproqdan va suv havzalaridan atmosferaga ajratiladi (96-rasm). Uglerodning bir qismi tuproqda organik moddalar sifatida saqlanib qoladi. Dengiz suvida uglerod ko‘mir kislota va uning tuzlari, bo‘r, ohaktosh, korallar sifatida to‘planadi, cho‘kindi sifatida uzoq vaqt biogen migratsiyasida qatnashmaydi. Vaqt o‘tishi bilan tog‘ hosil bo‘lish jarayonlari natijasida bu cho‘kindilar yana yuqoriga ko‘tarilib, kimyoviy o‘zgarishlar ta’sirida davriy aylanishga qo‘shiladi. Uglerod atmosferaga avtomobillardan, ishlab chiqarish kor- xonalarining chiqindilari tarkibidan ham ajratiladi. Biosferada uglerod almashinishi natijasida insonning amaliyotida foydalaniladigan energiya resurslari — neft, toshko‘mir, yoqilg‘i gazlari, torf, yog‘och hosil bo‘ladi.

96-rasm. Biosferada uglerodning davriy aylanishi. Ular kislorod yetishmaydigan sharoitda organik moddalar- ning minerallashmasdan qolishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu qazilma boyliklar zavod va fabrikalar, elektr stansiyalarining chiqindi tutunlari tarkibida, karbonat angidrid holatda yana atmosferaga qaytariladi. Azotning davriy aylanishi. Azot ham eng muhim elementlardan biridir. U oqsillar va nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Azotning bir qismi atmosferadan yashin paytida azot va kislorod

97-rasm. Biosferada azotning davriy aylanishi. bilan birikib, azot oksidlari hosil qilishi natijasida o‘zlashtiriladi. Ammo azotning asosiy massasi suvga va tuproqqa tirik organizmlarning atmosfera tarkibidagi azotni fiksatsiyalashi natijasida o‘tadi ( 97- rasm). Tuproqda yashaydigan azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar o‘lib, minerallashishi natijasida, ular tuproqni azot bilan boyitadi. Shuning natijasida har bir gektar tuproqda bir yil davomida 25 kg ga yaqin azot to‘planadi. Eng samarali azot fiksa- tsiyalovchilar dukkakli o‘simliklar ildizida hayot kechiruvchi tuganak bakteriyalar va tuproqda erkin yashovchi azotobakteriyalar hisoblanadi. Ildizlarda to‘plangan azot o‘simliklarning yer usti qismlariga o‘tib, oqsil biosinteziga sarflanadi va ildiz atrofidagi tuproqda to‘planadi. Beda ekilgan bir gektar maydonga bir yilda 150— 400 kg gacha azot to‘planadi. Suvda va nam tuproqda azotni ko‘k yashil suv o‘tlari fiksa- tsiyalaydi. Organizmlar o‘lganidan keyin chirituvchi mikroorganizmlar ta’sirida oqsillar parchalanishi natijasida ammiak hosil bo‘ladi (bu jarayon ammonifikatsiya deyiladi), qisman o‘simliklar va bakteriyalar tomonidan o‘zlashtiriladi va nitratlarga aylantiriladi. Bu jarayon nitrifikatsiya deyiladi. Nitratlar ammoniy tuzlar kabi o‘simliklar va mikroorganizmlar tomonidan iste’mol qilinadi. Nitratlarning bir qismi esa ayrim bakteriyalar tomonidan elementar azotgacha YEROSTI SUVLARI

parchalanib, atmosferaga ajratiladi. Bu jarayon de nitrifikatsiya deyiladi. Shu tarzda azotning tabiatda davriy ayla nishi davom etaveradi. Shunday qilib, biogen migratsiya jarayonida jonli (biotik) va jonsiz (abiotik) tabiatning o‘zaro munosabati natijasida anorganik materiya tirik organizmlarga o‘tib, o‘zgarib yana qaytadan abiotik holatga qaytarilaveradi.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Biosfera va uning xususiyatlari

Azotli moddalarning aylanishi

Azotsiz organik moddalarning aylanishi

Biosfera chegaralari, tarkibi, funksiyalari, biomassasi

Hujayralarda moddalar almashinuvi