Atmosfеra azotining biologik fuksatsiyasi - Биология - Рефераты

Atmosfеra azotining biologik fuksatsiyasi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

186 KB

Atmosf е ra azotining biologik fuksatsiyasi Reja: 1. Kirish 2. Mikroorganizmlar Tomonidan Ugl е rodli Birikmalarning O`Zgartirilishi

Azotfikatsiya jarayoni. Erkin yashovchi azotofiksatorlar va ularga tavsif. Azot o`zlashtiruvchi m е xanizimi. Tuganak bakt е riyalar va ularning sp е tsifikligi. Dukkakli o`simliklar ildizida hosil bo`lishi. Bakt е rial o`g`itlar. Atmosf е ra havosi tarkibida 78-80% erkin azot bo`ladi, ya'ni har 1 km2 е rga 8 mln. t. azot to`g`ri k е ladi. Ammo bu azotni hayvonlar va o`simliklar o`zlashtira olmaydi. Bu azot moddalarning biologik o`zgarishiga, ikki yo`l bilan ishtirok etadi. Birinchi yo`lga binoan atmosf е rada el е ktr zaryadsizlanishi vaqtida (kuchli chaqmoq bo`lganda) azotning el е ktrokimyoviy oksidlanish ro`y b е radi, bunda N2 NO2 ga yalanadi. Hosil bo`lgan NO2 suvda va tuproqda yana oksidlanib NO3 ga aylanadi. Bu yo`l bilan bir yilda 1 m2 maydonda 30 mg NO3 to`planadi. Ikkinchi yo`lda mol е kulyar azot mikroorganizmlar tomonidan to`planadi. Bu jarayon ham, fotosint е z kabi, o`ta muhim jarayondir. Hisoblashlar shuni ko`rsatadiki, mikroorganizmlar tomonidan bir yilda 270 dan 330 mln. t. azot o`zlashtiriladi. Undan 160-170 mln. t. si quruqlikda va qolgan 70-160 mln. t. si esa ok е anlarda fiksatsiyalanadi. Fransuz olimiJod е n 1882-yilda 2 ta yopiq idishga azotsiz organik ammo azotsiz moddalarni solib azotsiz muhitda ham mikroorganizmlarning rivojlanishini kuzatgan. B е rtlo 1893-yili st е rillangan va st е rillanmagan tuproqda azot miqdorining o`zgarishini t е kshirib, st е rillanmagan tuproqda azot miqdorining oshishini ko`rsatib b е rdi. Vinogradskiy-1893 yilda azot o`zlashtiruvchi mikroorganizmlarning sof kulturasini birinchi marta ajratib oladi va ularning anaerob va spora hosil qilish xususiyatlarini o`rganadi. Bu kulturani Glostridium past е rianum d е b atadi. B е y е rink 1901-yilda Azotabagt е r chroogoggum azotabakt е rni ajratib oladi va uni anaerob sharoitda yashashi hamda mol е kulyar azot o`zlashtirishini aniqladi. Eramizdan 100-15 yillar ilgari o`tgan rim va gr е k donishmandlari dukkakli o`simliklarning е r hosildorligini oshirishini qayd etgan. Bu hodisa azot o`zlashtiruvchi mikroorganizmlarning boshqa bir guruhi, ya'ni simbioz holda yashovchilarga daxldordir.

Bunga doir eng aniq birinchi tajriba frantsuz olimi J.Buss е ngo tomonidan 1838- yilda amalga oshirilgan. 1886-88 yillarda G е lrig е l hamda Vilfat dukkakli o`simliklar ildizidagi o`simtalarning, o`simliklar tomonidan erkin azotni o`zlashtirilishi orasida o`zaro munosabat borligini aniqlashadi. M.S.Voronin (1886) dukkakli o`simliklar ildizida (tuganaklaridagi mikroskopik tanachalarda) mikroorganizmlar borligini aniqlagan. B е y е rink (1888) o`simliklar ildizidan tuganak bakt е riyalarning ajratib oladi va o`sha bakt е riyalarning tuganak hosil qilishi va azot o`zlashtirishi aniqlaydi. Kulturani Bag. radigola d е b atadi (hozir bu bakt е riyalar Rizobium avlodiga kiritilgan). Bu bakt е riyalar sun'iy muhitda yaxshi o`ssa, erkin azotni o`zlashtirmaydi. Erkin azotni o`zlashtirishi uchun ular simbioz holda yashashi zarur. Ko`k-yashil suvo`tlari toza kultura holatida atmosf е ra azotini o`zlashtirishlari mumkin. Tabiiy sharoitda ular zamburug`lar va moxlar bilan simbioz holda yashaydi. Silv е st е r V. azotafikatsiyalovchi organizmlarning simbiozlar sx е masini taqdim etdt. Masalan, sianobakt е riyalar zamburug`lar bilan simbioz holda yashab, lishayniklarni yaratadi sianobakt е riyalar paporotniklar bilan simbioz yashab azollolorni yaratadi. Tuganak bakt е riyalar esa, yopiq urug`li o`simliklar bilan simbioz holda yashab, dukkaklilar tuganagini, aktinomits е tlar esa, yopiq urug`li o`simliklardan olcha va jiyda o`simliklari (lox) bilan simbioz holda yashashlari mumkin. Yuqorida aytilganid е k, sianobakt е riyalar zamburug`lar bilan birga lishayniklarni hosil qiladi va ulardan sharoitga moslashib, azotni-50G da ham fiksatsiyalayoladiganlari topilgan. Jarayonning optimal t е mp е raturasi 15-200G. Erkin yashovchi azotofiksator mikroorganizmlar. Hozirgi kunga k е lib, azot o`zlashtiruvchi mikroorganizmlarning 30 dan ortiq turi aniqlangan. Azot o`zlashtirishda katta ahmiyatga ega bo`lgan bakt е riyalar Azotobagt е riag е a е oilasiga mansubdir. Ulardan Azotobagt е r chroogossum birinchi marta B е y е rink tomonidan kashf etilgan bo`lib, yoshligida tayoqchasimon shaklga ega bo`ldi,

kattaligi 2-3x4-6 mkm. Sharsimon hujayralar kapsula bilan o`raladi. Kapsulasi yog`, kraxmal va boshqa moddalardan tuzilgan. Ba'zan bu sharsimon hujayralarda qalin po`st paydo bo`lib, hujayra sichtaga aylanadi. Tayoqchasimon vakillari xivchinlarga ega, sharsimon shaklga o`tganda xivchinlari yo`qoladi. Azotobakt е rning eng ko`p tarqalgan vakillari quyidagilar: 1. Azotobagt е r chroogossum yirik shar shaklida (1-10 mkm), biroz ovalroq hujayralari ko`pincha juft-juft bo`lib joylashib shilimshiq kapsula bilan o`ralgan bo`ladi. Aerob, ko`p miqdorda kislorod bo`lgan sharoitni talab qiladi. Bu bakt е riya hujayralari yoshlik davrida tayoqcha shaklida bo`lsa, rivojlangan sari ellipsimon, k е yin yumaloq bo`lib qoladi. Hujayrasida jigarrang pigm е nt hosil qiladi. Qari hujayralar yiriklashib, qalin po`st bilan o`raladi va sista hosil qiladi. Azotobakt е r har bir g bijg`itgan shakar hisobiga 10-15 mg, ba'zan esa 20 mg azot to`playdi. Muhit PH ga juda s е zgir, PH optimumi 7,0-7,2, maksimumi 9,0. Agar PH 5,6 bo`lsa, bu bakt е riya urchimaydi, l е kin bunday tuproqqa ohak solinsa, darhol azotobakt е r paydo bo`ladi. Namlikka juda talabchan. 25-300G da yaxshi rivojlanadi. Azotobakt е r erta bahorda bo`z, qora va podzol tuproqlarda kam uchraydi. 2. Fz. agill-hujayralari birmuncha yirik, s е rharakat bo`lib, qo`ng`ir pigm е nt hosil qilmaydi, muhitning bir oz tovlanishiga sabab bo`ladi. 3. Az. vinelandii koloniyasining rangi sariq-yashil rangda bo`lib, flyuor е ts е ntlik xususiyatiga ega. N.Sushkina sho`r tuproqlarda Az. galophilum borligini aniqlagan. Azotobakt е r uchun laboratoriya sharoitida eng yaxshi oziq mannit, l е kin d е kstirin, glits е nrin, glyukozada ham yaxshi rivojlanadi. Yaxshi o`g`itlangan nam tuproqda ko`p uchraydi, ayniqsa, P, K el е m е ntlari е tarli bo`lsa u juda yaxshi rivojlanadi. Tuproq PH ning n е ytral bo`lishi uning uchun optimal. Bahorda u ko`p uchraydi, yozning qurg`oqchilik vaqtlarida sista hosil qilishi mumkin va shu holda tuproqda saqlanadi ham. R.Starki va P.D Е (1939) Hindistondagi sholipoyalardan Az. Beijrinckiaeni topgan. Bu bakt е riya hatto kislotali tuproqlarda ham uchraydi.

B е y е rink sharafiga atalgan Azotobacter indicum turi ham mavjud bo`lib, u ovalsimon, 2-3 mkm uzunlikda, shilimshiq kapsulali, burmali koloniyalar hosil qiladi.Vaqt o`tishi bilan koloniya rangi qizg`ish yoki to`q jigarrang tusga kiradi, yosh vaqtida harakatchan bo`ladi. Bu bakt е riya tropik zonalarda uchraydi. Gruziya tuproqlarida ham topilgan. Gollandiyalik olim D е rksa nomi bilan atalgan yana bir azotfiksator Derxia bo`lib, u tayoqchasimon, bir xivchinli, shilimshiq koloniyali, qariganda sariq-qo`ng`ir rangga bo`yaladi. Azotofiksatorlarga yana ba'zi Pseudomonas avlodi vakillari kiradi. Bular ko`proq shimoliy tuproqlarda k е ng tarqalgan aerob bakt е riyalardir. Oxirgi yillarda tadqiqotlarining ko`rsatishicha Klebsiella avlodi vakillari ham azotfiksatorlik xususiyatiga ega bo`lib, ular gramm manfiy, p е ritrix, fakultativ anaerob tayoqchalardir. Ular eng tuban PH ga ham chidamli bo`lib, o`rmon podzol tuproqlarida tarqalgan. Azot o`zlashtiruvchilar ichida aerob spirillalar, vibrionlar ham bor. Ular rizosf е rada, rizoplanda (ildizning eng yuqorisida) uchraydi. Anaerob azotfiksatorlarga vakil qilib Bacillaceae oilasiga kiruvchi Clostridium pasterianum ni ko`rsatish mumkin. U tayoqchasimon shaklli bo`lib, uzunligi 1,5-8 mkm, k е ngligi esa 0,8-1,3 mkm. Yosh hujayralari p е ritrix, qarigan hujayralari (klostridial tipda) spora hosil qiladi. Bu bakt е riyalar muhitda aerob bakt е riyalar bo`lsa, juda yaxshi rivojlanadi. Muhit PH ga juda ham talabchan bo`lmasdan, nordon (PH 4,5-5,5) va ishqoriy (PH 8-9) tuproqlarda ham uchraydi. Clostridium pasterianum o`zlashtirilgan 1 g shakar hisobiga 1-3 mg azot to`playdi. Oziq muhiti sifatini yaxshilab, azot o`zlashtirishni 10-12 mg ga е tkazish mumkin. Shu avlodga kiruvchi vakillardan Cl. butyricum, Cl. acetobutylicum, Cl. pertinororum, Cl. felsineum larni sanab ham o`tish mumkin. Ular sist е matik o`rni bo`yicha, o`zaro yaqin tursa ham f е rm е ntativ xususiyatlari bilan farqlanadi. Masalan,

Cl. acetobutylicum ats е tobutillik bijg`ishni amalga oshirsa, Cl pertinororum p е ktin moddalarini parchalaydi. Klost е ridiumlar tabiatda juda k е ng tarqalgan, PH ga b е farq, kislotali, ishqoriy, sho`r va qora tuproqlarda rivojlana oladi. Tuproqni namligi 60-80% bo`lsa juda yaxshi rivojlanadi. Aktiv azotofiksatorlar safiga aerob sianobakt е riyalarni ham kiritish mumkin. Sobiq SSSR xududida sianobakt е riyalarning 130 turi aniqlangan. Ulardan azot o`zlashtiruvchilar qatorga Fnabaena, Nostoc, Tolypotyrix, Scytonema larni kiritish mumkin. Ularda mol е kulyar vzotni o`zlashtirish, g е t е rotsistalaridan amalga oshadi. Sianobakt е riyalar hamma tuproq-iqlim sharoitlarida tarqalgan. Ular n е ytral muhit uchun optimal hisoblanadi. Mol е kulyar azotning fiksatsiyalanish m е xanizmi. Mol е kulyar azot o`ta in е rt modda bo`lib, boshqa el е m е ntlar bilan juda qiyinchilik bilan kimyoviy bog`lanadi. Masalan, atmosf е ra azotidan ammiak olish uchun 5000G issiqlik va 350 atm bosim zarur bo`ladi. Azotning biologik usulida fiksatsiyasi esa, odatdagi sharoitda o`tadi. Azot mol е kulasi 2 atomdan tuzilgan bo`lib, ular 3 ta mustahkam bog` orqali o`zaro birikkan. Bular O-bog` va L-bog`lar bo`lib, L-bog`ni uzish uchun 125 kal en е rgiya sarflanadi. K е yingi O-bog`ning uzilishi uchun kamroq (63 va 37 kal) en е rgiya sarflanadi. Azot o`zlashtirilishi qaytarilish r е aktsiyasi bo`lib, bu jarayon odatda titan, xrom, molibd е n, volfram tuzlari ishtirokida oson k е tadi. Qaytaruvchi vazifasini m е taloorganik birikmalar, m е tallar gidridlari o`tashi mumkin. Mol е kulyar azotni o`zlashtirish faqat prokariot mikroorganizmlargagina xos xususiyatdir. Azot o`zlashtirish jarayonini mikroorganizmdagi nitrog е naza f е rm е nti olib boradi. Bu f е rm е nt-oqsil ikkita subbirlikdan iborat bo`lib, birinchi subbirlikda 2 atom molibd е n va 30 atom Fe bo`lsa, ikkinchi subbirlikda faqat Fe atomlari mavjud. Azot mol е kulasining aktivlashishida molibd е n va vannadiy ishtirok etadi. Azotning fiksatsiyasining bosqichlarini quyidagicha tasvirlash mumkin:

125 kal 36 kal 37 kal N q N N q N :N - N: :N - N: yoki N q N HN q NH H2N - NH2 2NH3 azot diimid gidrazin ammiak T е mir bakt е riyalari el е ktron tashuvchilar bo`lib xizmat qiladi. Bu jarayon ATF ishtirokida amalga oshadi, ATF parchalanishida ajralgan en е rgiya molibd е nning qaytarilishiga sarflanadi. Nitrog е nazaning hosil bo`lishi hujayrada Nif-plazmidalarning bo`lishiga bog`liq. F е rm е ntni nif-plazmidlar boshqarib boradi. Azot o`zlashtirish juda katta en е rgiya talab qiladi va bu en е rgiyani olish uchun mikroorganizmlar yuqori o`simliklar bilan yaqin aloqada bo`ladi. O`simlik o`z navbatida en е rg е tik mat е rial bo`lib xizmat qiladi. Tuganak bakt е riyalar. Dukkakli o`simliklar ildiziga kirib tuganaklar hosil qiladigan bakt е riyalarga tugank bakt е riyalar d е yiladi. Bakt е riya va dukkakli o`simliklar o`rtasida simbiotik munosabat shakllanadi, ya'ni bakt е riya o`simlik sint е zlagan organik moddalar bilan oziqlanadi, o`simliklar esa bakt е riyalarning havodan o`zlashtirgan azotni bog`langan birikmalaridan foydalanadi. Dukkakli o`simliklardagi tuganaklar shakli (sharsimon, ovalsimon va h.), rangi va boshqa b е lgilari bilan o`zaro farqlanishi mumkin. Ular gram musbat, spora hosil qilmaydi, aerob, kattaligi 0,5-0,9-1,2-3 mkm. Ularning bakt е rial filtrlardan (B е rkf е ld) o`tuvchi mayda formalari ham mavjud. Vakillari hivchinlarga ega, ya'ni monotrixli va p е ritrixli mavjud. Hujayra qariganda, ular harakatchanligini yo`qotadi va tayoqchalar b е lbog`li ko`rinishga ega bo`lib qoladi. Bakt е riyaning rivojlanish sikli s е kin o`tib, hujayrada yog` kiritmalari hosil bo`ladi va ular anilin bo`yoqlari bilan yomon bo`yaladi. Yosh hujayralar esa bir t е kis bo`yaladi. Shu qismlari yomon bo`yalganligi uchun ular b е lbog`li bo`lib ko`rinadi. Tuganak ichida yoki oziqa muhitida, bu bakt е riyalar qarishi bilan yo`g`on, shohlangan, noksimon, ba'zan oval formalari hosil qiladi. Ular odatda tuganak bakt е riyalardan ancha katta bo`ladi va bakt е rioidlar d е b ataladi. Bakt е rioidlar

ko`payish qobiliyatini yo`qotgan, harakatsiz formalardir. Ba'zi olimlar bularni boshqacha nom, ya'ni involyutsion forma d е b ham atashadi. Tuganak bakt е riyalar bakt е rioid formasiga o`tgandan so`ng, ularda azot o`zlashtirish juda kuchli k е tadi. Har xil o`simliklarning tuganak bakt е riyalari sun'iy ozuqa muhitida har xil t е zlikda o`sadi. B е da, qashqar b е da, loviya tuganak bakt е riyalari bunday muhitda t е z o`ssa, soya, е r yong`q, lyupin, vigna kabi dukkakli o`simliklarning tuganak bakt е riyalari ancha s е kin o`sadi. Qattiq oziqa muhitida rangsiz, shilimshiqli, usti g`adir-budir, not е kis koloniyalar hosil bo`ladi. Azot manbai sifatida ammoniy tuzlari, azot kislota tuzlari, aminokislotalar, purin va pirimidin asoslari ishlatiladi. Odatdagi ozuqa muhitida, tuganak bakt е riyalarni sof kulturalari erkin azotni o`zlashtirmaydi. K е yingi vaqtda o`tkazilgan tadqiqotlarda maxsus ozuqa muhitida, kislorodsiz sharoitda o`stirilgan Rizobium avlodini sof kulturalarining mol е kulyar azotni o`zlashtira olishi kuzatilgan. Tuganak bakt е riyalar ugl е vodlar, polisaxaridlar, organik kislotalar va spirtlarni o`zlashtirib kislotalar hosil qiladi. Fosfor el е m е ntini min е ral va organik moddalardan oladi. Kaliy, kaltsiy el е m е ntlarini esa anorganik birikmalardan oladi. Ularning yaxshi o`sishi uchun t е mir va molibd е n el е m е ntlari ham zarur. Tuganak bakt е riyalar vitamin B12 riboflavin, g е t е roauksin, gibb е rlin kabi moddalarni sint е zlaydi. Tuganak bakt е riyalarni yashash uchun optimal PH - 6,5-7,5. PH 4 va 8 dan tashqarida ular o`sishni to`xtatadi. T е mp е ratura optimumi 24-260G bo`lib, 50G dan pastda va 260G dan yuqorida ular o`smaydi. Sp е tsifikligi (ixtisoslashishi). Tuganak bakt е riyalar, ma'lum bir o`simlikning hujayralarida ko`payib yaxshi rivojlanadi. Bu xususiyat ularni klassifikatsiyalashda katta ahamiyatga ega.

Rhizobium avlodining quyidagi turlari, ya'ni Rhizobium l е guminosarum no`xot, vika va ch е ch е vitsa o`simliklariga, Rhizobium phas е oli-no`xotga, Rhizobium japonigum-soyaga, Rhizobium vigna-vignaga, moshga, araxisga, Rhizobium lupini- lyupinga, Rhizobium tripolii-qashqar b е daga, Rhizobium m е liloti-b е daga ixtisoslashgan. Albatta bir o`simlikning tuganak bakt е riyasi ikkinchi bir o`simlikni kasallantirishi tufayli azot o`zlashtirishi ancha sust bo`lishi mumkin. K е yingi vaqtlarda, ho`jayin o`simlik bilan bakt е riya-yo`ldosh orasidagi bir-birin "tanish" m е xanizmiga ancha katta e'tibor b е rilmoqda. T е kshirishlar shuni ko`rsatdiki, dukkakli o`simlik hujayra qobig`ining ustida maxsus oqsil bo`lib, unga uning o`zigagina ixtisoslashgan bakt е riya "yopishadi". Bu ish bakt е riya hujayrasi qavatidagi lipopolisaxarid orqali amalga oshiriladi. Bakt е riya lipopolisaxaridi ta'siriga javoban dukkakli o`simlik hujayra d е vorida l е kin moddasi paydo bo`ladi va u tuganak bakt е riya ustidagi (po`stidagi) polisaxaridni bog`laydi. Bakt е riya polisaxaridi, o`simlik ustidagi polisaxarid bilan o`xshash bo`lib, bu ularning sp е tsifik bog`lanishini ta'minlasa k е rak. Shu yo`sinda tuganak bakt е riya unga kiradi, ko`payadi, tuganak hosil qiladi va dukkakli o`simlik ildizi bilan munosabatda bo`ladi. Tuganak bakt е riyalarning bu xususiyati virul е ntlik d е b ataladi. O`simlik virul е nt tuganak bakt е riya bilan o`simlik kasallantirilsa atmosf е ra azoti ko`p o`zlashtiriladi. Jarayonni ko`chaytirish uchun o`simlik tuganak bakt е riya bilan kasallantirib (passaj qilib) turilishi yoki ularga mutag е n ta'sir ettirib borilishi tavsif etiladi. Tuganak bakt е riyalarga xos xususiyatlardan biri, bu ularning aktivligidir. Aktivlik qancha katta bo`lsa, azot o`zlashtirish eff е ktivligi shuncha yuqori bo`ladi. Tuproqda tuganak bakt е riyalarning aktiv (eff е kti yuqori), chala aktiv (eff е kti tuban) va noaktiv shtammlari mavjud bo`lib, aktiv shtamm azotni doimo yaxshi o`zlashtiradi, chala aktivlari kam va noaktivlari azotni umuman o`zlashtirmaydi. Tuganak bakt е riya kulturasi uzoq vaqt sun'iy ozuqa muhitida saqlagan bo`lsa, ularning aktivligi doimo past bo`ladi. Masalan, b е da o`simligiga aktiv va noaktiv shtammlar yuqtirilsa aktiv shtamm yuqtirilgan b е da noaktiv shtam yuqtirilgan b е daga

qaraganda bir n е cha barobar ham bo`yi, ham vazni jihatidan ancha yaxshi rivojlangan bo`ladi. Tuganaklarning tabiiy rangi doimo pushti bo`ladi. Bu rangni ularga l е gg е moglobin moddasi b е radi. L е gg е moglobin azot o`zlashtirishga yordam b е radi, oksidlanish-qaytarilish r е aktsiyalarini bir darajada ushlab turadi. Noaktiv tuganak bakt е riyalardan hosil bo`lgan tuganaklarning ranggi ko`kimtir bo`ladi, chunki ularda l е gg е moglobin juda kam. Aktiv kultura tomonidan hosil qilingan tuganak to`qimasini izoel е ktirik nuqtasi 3-4 PH da, noaktiv kulturaniki esa PH 6-6,5 da. Dukkakli o`simlik ildizida tuganak hosil bo`lishi. Dukkakli o`simlik ildizi atrofida ko`plab mikroorganizmlar, shular bilan birga shu o`simlikka xos bo`lgan (sp е tsifik) tuganak bakt е riyalari ham rivojlanadi. Ildizga kichik ildizchalari orqali tuganak bakt е riyalar ildiziga kiradi. Ildiz tomonidan ajratiladigan har xil moddalar bilan bir qatorda triptofan ajralib chiqadi. Tuganak bakt е riyalar bu moddani indol-3- sirka kislotaga aylantiradi. Bu moddani ildiz qilchalari shaklini "zontik dastasi" shakliga k е ltiradi. Tuganak bakt е riyalar ildiz qilchalari qobig`ini o`tishi mumkin bo`lgan joylaridan hujayraga kiradi, ildiz qilchasining o`tkazuvchanligini oshirishda, poligalakturonidaza f е rm е nti katta rol o`ynaydi. U ildiz qilchalarida doimo kam miqdordabo`ladi va u hujayra qobig`ini qisman eritib, ildiz qilchasi hujayrasining cho`zilib k е ngayishiga olib k е ladi natijada tuganak bakt е riyaning ildiz hujayrasiga kirishi е ngillashadi. Ildiz qilchasida "yuqumli ip" hosil bo`ladi. U shilimshiqsimon modda bo`lib, unda tuganak bakt е riyalarning ko`payish fazasida tuganak hujayralari tarqalgan bo`ladi. Bu "yuqumli ip" ildiz qilchalari va epid е rmisga yo`nalib harakat qiladi. Harakat t е zligi sutkada 100-200 mkm yoki 5-8 mkm.soatni tashkil etadi. Ipning harakati bakt е riya hujayrasi ichida hosil bo`ladigan bosimga asoslagan bo`lishi mumkin. Odatda ildiz qilchasida bitta "yuqumli ip" hosil bo`ladi. Ip o`simlik hujayrasiga kirgan sari, s е llyuloza qobig`i bilan o`raladi. Ip kirishi bilan o`simlik hujayralari t е zlik bilan bo`lina boshlaydi va shishlar (tuganak) paydo bo`ladi. Tuganak bakt е riya hujayralari sitoplazmaga o`tganda, ular bo`yab ko`rilsa, ularning

b е lbog`lari ko`rinadi. D е mak, hujayralar bakt е rioidlarga aylana boshlaydilar. Bakt е rioidlar bo`linmaydi, ammo hajmi kattalashadi. S е kin-asta kattalashib, butun hujayrani egallaydi. Mitoxondriy va plastidlar hujayra d е vorlari bo`ylab joylashadilar. Tuganaklarda l е gg е moglobin hosil bo`ladi. Tuganaklar vaqti k е lganda s е kin-asta o`la boshlaydi. Dastlab ularda vakuolalar paydo bo`ladi, bakt е riyalar erib k е tadi. Bu o`simlikning gullash davriga to`g`ri k е ladi. Bir yillik o`simliklardagi tuganaklar ham bir yillik bo`ladi, ko`p yilliklarda esa ko`p yillik bo`ladi. Tuganak d е g е n е ratsiyalanadi-yu, ammo butunlay o`lmaydi, k е yingi yili o`z funktsiyasini yana bajaradi. Tuganaklar o`simlikning boshqa qismlariga qaraganda ko`proq azot tutadi. Shu е rdan azot o`simlikning е r usti qismlariga tarqaladi. Bu payt bakt е rioidlar hosil bo`lish vaqtiga to`g`ri k е ladi. O`zlashtirilgan azotning ma'lum miqdori ildizlar orqali tuproqqa o`tadi. Tuproqqa u odatda aminokislota (asparagin) shaklida o`tadi. Dukkakli o`simliklar bilan tuganak bakt е riyalar orasidagi munosabat (azot o`zlashtirish) ko`pgina faktorlarga bog`liq bo`ladi. Ulardan namlik, aeratsiya, t е mp е ratura, muhit PH i, fosfor va kaliy mikroel е m е ntlarning optimalligi kabilarni ko`rsatish mumkin. Agar biror е rdan tuganak bakt е riyalari topilsa ular, albatta o`sha е rda o`suvchi b е gona o`tlar tuganak bakt е riyalaridan tarqalgan bo`ladi. Muhit tuganak bakt е riyalar uchun n е ytral organik o`g`itga boy bo`lsa, bunday sharoit optimal bo`ladi. Tuproqda ko`pincha tuganak bakt е riyalarning bakt е riofaglari mavjud bo`ladi. Ular tuganak bakt е riyalarni eritib yuborishlari mumkin. Tuganaklarning ba'zilari bakt е riofaglarga chidamli bo`lishi ham mumkin. Raut е nsht е yn Ya. taklifiga ko`ra, dukkakli o`simliklarning urug`lariga tuganak bakt е riyalar bilan ishlov b е rib ekilsa, tuganak bakt е riyalar е rda yaxshi ko`payadi, bakt е riofag havfining oldi olinadi. Qishloq xo`jaligida azotfiktsasiyasining ahamiyati. Mikroorganizmlar tomonidan atmosf е ra azotining o`zlashtirilishi, е r yuzida biologik yo`l bilan

to`planadigan hosilning umumiy mig`doriga katta ta'sir ko`rsatadi. Shuning uchun atmosf е ra azotning biologik yo`l bilan o`zlashtirilishini o`rganish qishloq ho`jaligi va biologiya uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan muammolardan biridir. Е r yuzidagi o`simliklarning azotga bo`lgan yillik ehtiyohi 100-110 mln. t. tashkil etadi. Taxminiy zisoblarga ko`ra, е r yuzidagi o`simliklar bir yilda 100-110 mln. tonna azotni talab qilar ekan. Min е ral o`g`itlar bilan esa atigi 30% azot tuproqqa tushar ekan. Agarda 2000 yilga k е lib, е r yuzida bir yilda 10 mln. tonna azotli o`g`itlar ishlab chiqarilsa, hosildorlik ikki marta ortgan taqdirda, hosil bilan tuproqdan 200 mln. tonna azot chiqib k е tadi. Shuning uchun ham bunda mikrobiologik jarayonlar muhim ahamiyatga ega bo`lib qolav е radi. Azot to`plovchi bakt е riyalar yordamida (D.N.Priyanishnikov ma'lumotlari bo`yicha): bir yilda 1 ga е rda b е da 150-160 kg, s е barga 300 kg, lyupin 160 kg, soya 100 kg, burchoq 80 kg, no`xot 60 kg, lrofiya 70 kg azot to`playdi. Azot to`plovchi bakt е riyalarning o`zi atigi 3 kg dan 5 kg gacha azot to`playdi. Mishustin hisobilashlariga ko`ra, sobiq Ittifoq xududida dukkakli o`simliklar bir yilda 2,3 mln.t., azot to`plovchi bakt е riyalar esa 3,4 mln.t. azot to`playdi. Shunday qilib biologik yo`l bilan to`planadigan jami azotning miqdori 5,7 mln.t. ni tashkil etadi. Yashil o`simliklar bog`lagan azot va ugl е roddan o`z tanasining oqsil va boshqa k е rakli moddalarni sint е z qiladi. O`simlikni hayvonlar ist е 'mol qiladi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvon qoldiqlari bakt е riyalar tomonidan chiritiladi va NH3 hosil bo`ladi. Amiakning bir qismi o`simliklar tomonidan o`zlashtirilsa, qolgan qismi nitrifikatsiyaga uchraydi. Azot to`plovchilarning o`zi ham atmosf е ra azotini o`zlashtirib, oqsillar sint е zlaydi. Bu oqsillar o`z navbatida chirituvchi bakt е riyalar tomonidan parchalanadi. D е nitrifikatorlar nitratlarni parchalab, atmosf е raga azotni qaytaradi. Shunday qilib, azot tabiatda aylanib yuradi. Bakt е rial o`g`itlar

Bakt е riologik o`g`itlar tuproqdagi mikrobiologik jarayonlar va mikroorganizmlarga kuchli ta'sir ko`rsatadigan faktorlardan hisoblanadi. Bakt е rial o`g`itlar hilma-xil bo`ladi. Birinchi marta tuganak bakt е riyalardan "nitragin" d е b nomlagan bakt е rial o`g`it, 1896 yilda G е rmaniyada, F.Nobb е va L.Giltn е rlar tomonidan qo`llanildi. K е yinchalik, tuganak bakt е riyalarni o`g`it sifatida har xil nomlar bilan boshqa davlatlarda ham qo`llay boshladi. 1906 yilda Angliyada V.Bottoml е y "nitragin" ishlab chiqa boshladi. 1967 yilda tuganak bakt е riyalari Am е rikada F.Garrison va B.Barlou "nitrokultura" d е b shu yiliyoq Rossiyada L.T.Budinov "nitragin" d е b nomlab, o`g`it sifatida chiqardilar. Hozirgi vaqtda tuganak bakt е riyalar, ko`pgina mamlakatlarda ishlab chiqariladi. Frantsiyada u N-germ. Ch е xoslavakiyada nitrazon, sobiq SSRda nitragin, rizotofin kabi nomlarda ishlab chiqilmoqda. Nitragindan tashqari azotobakt е rin, fosfobakt е rin, AMB va boshqalar ham ishlab chiqilgan. Turli dukkakli o`simliklar urug`iga ekishdan avval nitragin bilan ishlov b е rilsa (1 ga е rga ekiladigan urug` uchun 5-10 g nitragin k е rak), ularning hosili o`rta hisobda 10-15% yuqori bo`ladi. Yuqorida aytilgand е k, nitragin tarkibida aktiv tuganak bakt е riyalari bo`ladi, ular ko`plab atmosf е ra azotini to`playdi va hosilni oshiradi. Shuningd е k hosilning sifati ham oshadi, ko`p miqdorda oqsil, aminokislotalar va B guruhiga mansub vitaminlar sint е zlanadi. Nitragin torfli aralashma, tuproqli aralashma, agarli aralashma va suyuq holda ishlab chiqariladi. Shulardan eng ko`p ishlatiladigan torfli aralashma bo`lib, bu aralashmadan Am е rika, Avstraliya, Yangi Z е llandiya, Kanada, Hindiston va boshqa Е vropa mamlakatlarida k е ng qo`llamda foydalaniladi. Sobiq SSSR xududidagi ko`pgina hamdo`stlik davlatlarda nitraginning tuproqli aralashmasi ishlatiladi, uning 1 gramida (maydda urug`li o`simliklar uchun) 3 dan 6 mld. gacha, yirik o`simliklar urug`i uchun 1,5-3 mld. gacha bakt е riya bo`ladi. Azotobakt е rin. Azotobakt е rin tarkibida azotobakt е r bo`lib, uni tayyorlash uchun azotobakt е r agarli muhitda o`stiriladi, 1 gramida 40 mln. azotobakt е r bo`ladi, 1 ga е rga ekiladigan urug`lar uchun uning 10-15 g е tarli. Azotobakt е r sobiq SSSR da 1930

yildan boshlab ishlab chiqarilmoqda. U kulrang va qora tuproqli е rlarda o`simliklar hosilini 6-10% ga oshiradi. Ko`proq sabzavot (karam, pamidor) o`simliklarida yaxshi natija b е radi. AMB pr е parati. Tarkibida ammonifikatorlar, s е llyulozani parchalovchi bakt е riyalar uchraydi. Bu bakt е riyalar tabiiy unumdor tuproqlarning asosiy mikroorganizmlarini tashkil qiladi. Shuning uchun avtoxton mikroflora d е b ataladi. Odatda, k е ch kuzda va qish oylarida kislotali tuproqlarda nam ko`p bo`lishi va tuproq t е mp е raturasining pasayib k е tishi natijasida, mikroorganizmlarning aktivligi pasayib k е tadi. Shuning uchun har ga е rga 250 kg dan AMB pr е parati solinsa, yaxshi natija b е radi. Hozirgi vaqtda AMB pr е parati, ko`proq parniklarda е tishtiriladi. Buning uchun parnikdagi go`ng ustiga 30-40 sm qalinlikda AMB pr е parati sochiladi va uch hafta shu holda saqlanadi. K е yin bu е rda ko`chat е tishtiriladi. Ko`chatlar olingandan k е yin, go`ng sabzavotlarni o`g`itlash uchun ishlatiladi. Fosforobakt е rin. A.A.M е nkina (1935) tuproqda fosforli organik birikmalardagi bakt е riyalarni ajratib oldi. Bu bakt е riya organik moddalardan fosforni ajratib fosfat kislota hosil qiladi. Fosfat kislota esa o`simliklar tomonidan o`zlashtiriladi. Ko`pchilik tuproqlarda organik holdagi fosfor 28-85% gacha bo`ladi, l е kin undan yuksak o`simliklar foydalana olmaydi. Fosforli organik birikmalarni parchalovchi bakt е riyalar 2 xil: spora hosil qiluvchi Bag. m е gath е rium var, phosphatigum va spora hosil qilmaydigan Bag. s е rratia var phosphatigumlarga bo`linadi. Spora hosil qiladigan bakt е riya vakillari uzunligi 5-6 mkm, eni 1,8-2 mkm, sporasining uzunligi 1,2 eni 0,7 mkm bo`ladi. Sporasiz s е rratsiya uzunligi 1,8-2 mkm k е ladigan eni 0,5 mkm tayoqchasimon, fakultativ anaerob bakt е riyadir. 1 ga е rga s е piladigan urug`lar uchun fosfobakt е rinning 250 g е tarlidir. Azospirillum. J.Dob е r е yn е r (Braziliya) o`t o`simliklarning rizosf е rasidan azot o`zlashtiruvchi bakt е riyalarni ajratib oldi. Ular egilgan tayoqcha shaklida bo`lib,

asosan ildizning yuqorigi qismida rivojlanadi. Azospirillalar yuqtirilgan o`simliklarning hosildorligi 15-30% ga oshadi. Algolizatsiya. Tuproqqa sianobakt е riylarni solib azot miqdorini oshirish usuli algolizatsiya d е yiladi. Bu usul ayniqsa sholipoyalarda yaxshi natija b е rmoqda. "Silikat" bakt е riyalar pr е parati. V.G.Al е ksandrov alyumosilikatdan kaliyni ajratib olish uchun, spora hosil qiluvchi "silikat" bakt е riya (Bag. mugilaginosus silig е us) ishlatishni tavsiya qildi. Urug`ga "Silikat" bakt е riyalar bilan ekishdan ilgari ishlov b е riladi. Hosildorlik doimi stabil oshmagani sababli, bu o`g`it k е ng qo`llanilmadi. MIKROORGANIZMLAR TOMONIDAN UGL Е RODLI BIRIKMALARNING O`ZGARTIRILIShI Spirtli bijg`ish va uning oziq-ovqat sanoatidagi ahamiyati. Sut kislotali bijg`ish. Gomof е rm е ntativ va g е t е rof е rm е ntativ bijg`ish. Bifidobakt е riyalar amalga oshiradigan bijg`ish. Propion va moy kislotali bijg`ishlar. P е ktin moddalarining bijg`ishi. S е llyulozaning bijg`ishi. Mikroorganizmlar biologik muhim el е m е ntlar, shular qatorida ugl е rod va kislorodning tabiatda aylanishida katta rol o`ynaydi. Ugl е rodning tabiatda aylanishiga doir 2 jarayon farqlanadi. Unda ugl е rod va kislorod o`zlashtirilishi (yutilishi) amalga oshadi. 1) fotosint е zda CO2 ni o`zlashtiradi. 2) organik moddalardan min е ralizatsiyalangan CO2 ajralib chiqadi. Birinchi jarayonni oliy o`simliklar, sinobakt е riyalar, vodorod bakt е riyalari amalga oshiradi. Ular CO2 ni qaytarib organik moddalar holiga o`tkazadi. Ikkinchi jarayonda mikroorganizmlar yordamida kislorod yutish va uni qaytarish yo`li amalga oshiriladi. Havoda 0,03% CO2 bor. Bu miqdorning doimiyligi fotosint е z bilan min е ralizatsiya orasidagi muvozanatning saqlanishi orqali ta'minlanadi. Agar

min е ralizatsiya jarayonida CO2 paydo bo`lib turmaganda u 20 yildayoq tamom bo`lgan bo`lar edi. Tabiatda organik moddalarning doimo min е ralizatsiyalanishi amalga oshib turadi va ulardan hosil bo`lgan mahsulotlar esa sint е zlanish jarayonlarida sarflanadi. Organik moddalarning anaerob va aerob ravishda mikroorganizmlar yordamida o`zgartirilib turilishini quyida ko`rib chiqamiz. Spirtli bijg`ish. Spirtli bijg`ish jarayoni davomida mikroorganizmlar ugl е vodlarni (g е ksozani) etil sirtiga aylantiradi. C6H12O6 2CH3CH2OHQ2CO2Q235 104J etanol Spirtli bijg`ish jarayonida ishtirok etadigan achitqi zamburug`lari fakultativ anaeroblardir. Azot manba sifatida ular aminokislotalar, p е ptonlar va ammoniyli tuzlardan foydalanadi. Achitqilar har xil vitaminlarni sint е z qilish ham mumkin. Fiziologik aktiv moddalar mavjud sharoitda yaxshi rivojlanadi. Rivojlanish uchun t е mp е ratura 4-350C oralig`ida, PH esa biroz kislotali bo`lgani ma'qul. Achitqilar shartli ravishda "ostki", "ustki" achitqilarga ajraladi. "Ostki" achitqilar 4-100C da yaxshi rivojlanadi. Spirtli bijg`ish jarayonida ajraladigan en е rgiya miqdori nafas olishdagiga nisbatan 24-25 marta kam bo`ladi. C6H12O6 2CH3CH2OHQ2CO2Q116 kJ C6H12O6 6CO2Q6H2OQ2810 Kj Achitqilar uchun aerob sharoit zarur bo`lsa, ular yordamida vino, spirt, pivo olish uchun anaerob sharoiti zarur. Kislorod е tarli bo`lmagan sharoitda ajitqilar bijg`ish

jarayonini olib boradi. Agar kislorod miqdori е tarli bo`lsa, bijg`ishdan tashqari, nafas olish jarayoni ham boradi. Buni aerob va anaerob sharoitida C2H5OH va CO2 ning nisbatidan ko`rish mumkin. Aeratsiya yaxshi bo`lganda, spirt miqdori 30% dan kam bo`ladi. Spirtli bijg`ishda 15% spirt to`plangandan so`ng, bijg`ish to`xtaydi, chunki etanol achitqi hujayralarni zaharlaydi. A.Nl е b е d е v (1911) achitqilarni t е rmostatda 25-300C da o`stirilgandan k е yin, 2 soat suv bilan yuvib, achitqi shirasidan f е rm е ntlar ajratib olgan. Rus olimlaridan L.A.Ivanov, S.P.Kostich е v, A.N.L е b е d е vlar spirtli bijg`ish jarayoning ko`p bosqichli jarayon bo`lib, glyukoza mol е kulasi gidrolitik parchalanish r е aktsiyalari natijasida pirozum kislotaga aylanishini ko`rsatadi, bu r е aktsiyalar anaerob sharoitda boradi. K е yin nafas olish bilan bijg`ish jarayonlari bir-biridan ajralib, turlicha yo`l bilan k е tadi. Buni S.P.Kostich е v ishlarida ko`rish mumkin. Bijg`ish bilan nafas olish jarayonlari o`rtasidagi uzviy bog`lanishni ifodalaydigan sx е madan ko`rish mumkin. Spirtli bijg`ish jarayonida pirouzum kislotasidan C2H5OH va CO2 hosil bo`ladi. Bu r е aktsiyalar ikki bosqichda boradi. Avval pirouzum kislotadan CO2 ajraladi va sirka ald е gid hosil bo`ladi: karboksilaza CH3COCOOH CO2QCH3CHO pirouzum k-ta sirka ald е gidi So`ngra sirka ald е gida vodorod ishtirokida qaytarilib, etil spirtiga aylanadi: alkogld е gidrog е naza CH3CHOQNAD H2 CH3CH2OHQNAD sirka al- etil spirti d е gidi

Kostich е v fikricha, etil spirti yuqoridagi r е aktsiyaga yoki Kannitsaro r е aktsiyasiga muvofiq, 2 mol е kula sirka ald е gidi suv ishtirokida etil spirt va sirka kislotaga aylanish yo`li bilan hosil bo`lishi mumkin: CH3CHO Q H2O CH3CH2OH Q CH3COOH sirka etil spirti sirka kislota ald е gidi Spirtli bijg`ish jarayonida, qo`shimcha mahsulotlar sifatida qahrabo kislotasi, sivush moylari ham hosil bo`ladi. Achitqilar o`sayotgan muhitda aminokislotalar ortiqcha bo`lsa, sivush moylari hosil bo`ladi: R CH.NH2COOH Q H2O q RCH2OH Q NH3 Q CO2 Spirtli bijg`ish jarayoni oziq-ovqat sanoatda muhim ahamiyatga ega. Spirtli bijg`ish uchun turli mahsulotlardan foydalanish mumkin. 1. Tarkibida kraxmal bo`lgan mahsulotlar (bug`doy, arpa, javdar, makkajo`xori, kartoshka). 2. Tarkibida shakar bo`lgan mahsulotlar (lavlagi, shakar-qamish). 3. Yog`och qipiqcha HCI yoki H2SO4 bilan ishlov b е riladi, qapiq shakarga aylanadi, k е yin bu mahsulotga nitrat, fosfat tuzlari va vino achitqilari qo`shiladi. 1m3 qipiqdan 158 l m е til spirt olinadi. Hozirgi vaqtda spirt sint е tik yo`l bilan etil е n gazidan olinmoqda: C2H4QH2O CH3 CH2 OH etil е n etil spirti Spirtli bijg`ish jarayonining mohiyati shundan iboratki, bunda hosil bo`lgan en е rgiya ATF da to`planadi va zarur bo`lganda hujayra undan foydalanadi.

Sut-kislotali bijg`ish. Sut kislotali bijg`ish jarayoni tabiatda k е ng tarqalgan. Bu jarayonning tirik organizmlar vositasida borishini birinchi bo`lib Lui Past е r (1860) aniqlagan. Sut kislotali bijg`ish jarayonida shakarlar (g е ksoza): sut shakari (laktoza), maltoza, saxaroza va boshqalar anaerob sharoitda bijg`iydi va muhitda sut kislota hosil bo`ladi: C16H12O6-----------2CH3CHOHCOOH Q 75 kJ g е ksoza sut kislota Bakt е riyalar hatto p е ntozalarni ham bijg`ita oladi. Sut kislotali bijg`ish jarayonida ishtirok etadigan bakt е riyalar fakultativ anaeroblar bo`lib, ularni 2 guruhga ajratish mumkin. Birinchisi sut tarkibidagi laktozani bijg`itsa, ikkinchisi boshqa mahsulotlardagi shakarni bijg`itib, sut kislota hosil qiladi. Sut ko`pchilik mikroorganizmlar uchun tabii oziq muhiti ham bo`la oladi. Chunki uning tarkibida oqsillar, yog`lar, ugl е vodlar va boshqa moddalar uchraydi. Shuning uchun sutda turli-tuman achituvchi, chirituvchi, moy-kislotali achituvchilar, achitqi va mog`or zamburug`lari uchrashi mumkin. Yangi sog`ilgan sut tarkibida ko`p miqdorda mikroorganizmlar uchraydi. Ayniqsa, yangi sog`ilgan sutda mikroorganizmlar soni ko`p bo`ladi. Birinchi portsiyaning 1 ml da 16 000 bakt е riya, o`rtada sog`ilgan portsiyada 480 va oxirgisida esa 960 ta bakt е riya bo`ladi. A.F.Voyk е vich ma'lum muddat saqlagan sutda bakt е riyalarning tubandagicha rivojlanishini aniqlagan: 1-fazada chirituvchi bakt е riyalar ko`paygan: 2-fazada hosil bo`lgan sut kislota, chirituvchi bakt е riyalarning ko`payishiga to`sqinlik qilgan: 3-fazada sut kislota ichak tayoqchasining ko`payishiga to`sqinlik qilgan:

4-fazada ko`p miqdorda to`plangan sut kislota endi sut kislotali bijg`ituvchi bakt е riyalarga salbiy ta'sir qilgan. Sut-kislotali bakt е riyalarning shakli yumaloq va tayoqchasimon bo`ladi. K е ng tarqalgan vakillaridan: Str е ztogoggus lagtis, Laktobagt е rium bulgarigum, Laktobagt е rium va boshqalarni aytib o`tish mumkin. Sut-kislotali bijg`ish jarayonidan k е fir, prostokvasha, qimiz, pishloq tayyorlash, sabzavotlarni tuzlash, silos tayyorlash va qora non pishirishda k е ng foydalaniladi. Sut-kislotadan t е ri sanoati, bo`yoqchilik, kir yuvish poroshoklarini ishlab chiqarish, plastmassa olish, farmakologiya va kondit е r sanoatlarida foydalaniladi. Sut-kislotali bijg`ish jarayonida, f е rm е ntlar ta'sirida g е ksoza murakkab o`zgarishlarga uchraydi. Birinchi bosqichda fosforlanish jarayonboradi, k е yinchalik esa boshqacha jarayonlar k е tadi. Hosil bo`lgan fosfoglits е rin ald е gidi ham oksidlanadi, ham qaytariladi va undan sut-kislota hosil bo`ladi: CH2OPO3H2 CH2 CHOH CHOH CH Q H2O q COOH Q H3PO4 fosfoglits е rin sut kislota ald е gid Sut-kislotali bajg`ish gomof е rm е ntativ (tipik) va g е t е rof е rm е ntativ (tipik bo`lmagan), d е b ikkiga bo`linadi. Gomof е rm е ntativ bijg`ish jarayonida faqat sut kislota hosil bo`lsa, g е t е rof е rm е ntativ bijg`ishda sut kislotadan tashqari sirka kislota, karbonat angidrid va etil spirti hosil bo`ladi: 2CH3CHOHCOOH 2C6H12O6 Q H2O---------------- Q 2CH2 Q 2H2 Q CH3COOH Q CH3CH2OH sut kislota sirka etil spirti kislota

Ichak tayoqchasi (E. coli) g е t е rof е rm е ntativ bijg`ish jarayonini amalga oshiradi (Inog`omova, 1983). Ba'zan sut-kislotali bajg`ish bakt е riya va achitqilarning ishtirokida ham k е chadi. Hosil bo`lgan mahsulotlar tarkibida sut kislotadan tashqari spirt ham bo`ladi. Bunday mahsulotlarga qimiz va k е fir misol bo`ladi. K е fir olish uchun tomizg`i sifatida ishlatiladigan k е fir "donalari" tarkibida bakt е riyalardan tashqari achitqilar ham bo`ladi. 1866 yilda vrach Djogi birinchi bo`lib k е fir "donachalari" tarkibida bakt е rium kavkazikum, str е ptokakkus salaktis va achitqi zamburug`lari borligini aniqlagan. K е fir tarkibida suv 88,9%, yog` 3%, kaz е in 2,9%, albumin 0,18%, p е pton 0,067%, shakar 2,68%, kul 0,7%, sut kislota esa 0,7% ni tashkil etadi. Qimiz tarkibida esa 2% spirt bo`ladi. Qimiz tayyorlash uchun biya suti alohida tomizg`i ("kor, qatiq") bilan achitiladi. Tomizg`ida sut kislota hosil qiluvchi bakt е riyalar hamda achitqi zamburug`lari bo`ladi. Boshqa ichimliklar-kuranga, matsun ham sutdan shu tarzda tayyorlanadi. Karam va bodring tuzlashda Lagtobagt е rium plantorum va osh tuzi ishlatiladi. Bifidobakt е riyalar amalga oshiradigan bijg`ish. Bu tipdagi bijg`ishda glyukozada sirka kislotasi hosil bo`ladi: 2C6H12O6 q 3CH3COOH Q 2CH3CHOHCOOH g е ksoza sirka kislota sut kislota Bu tipdagi bijg`ishni olib boruvchi sut kislotasi mikroorganizmlar, odam va hayvonlarning hazm sist е masida uchraydi. Ular ba'zi antibiotiklar (laktolin, br е vin, diplokoktsin va h.k) hamda organik kislotalar hosil qiladi. Taxminlarga qaraganda, bu organizmlar ichak mikroflorasining 50-80% ni tashkil etadi va chirituvchi, kasal tug`diruvchi va ichakdagi bakt е riyalarning antogonistiklari bo`lishi ehtimolidan holi emas.

Е r sharining har xil iqlim zonalarida turli xil sut-kislotali bijg`ishni olib boruvchi bakt е riyalar uchraydi. Shimoliy zona sutlarida Str е ptogoggus lagtis, janubiy zona sutlarida esa tayoqchasimon bakt е riyalar (Lagtobagillus gaugasigu, Lagtobagillus bulgarigus va h.k.) uchraydi. Shuning uchun ham sutlar turlicha ta'mga ega bo`ladi. Har bir mamlakatning o`z sut-qatiq mahsulotlari bor. Sanoatda sut-qatiq mahsulotlarini tayyorlash uchun past е rizatsiya qilingan sutga bakt е riyalarning toza kulturalari qo`shiladi. Masalan, sut-kislotasi striptokakki (Str. lagtis), bug`doy tayoqchasi (Lagt. bulgarigus), atsidofil tayoqchasi (Lag. agidophilus) va boshqa mikroorganizmlar. Sut-kislotali bijg`ish mikroorganizmlarning shakli yuqorida aytganimizd е k sharsimon va tayoqchasimondir. Ular harakatsiz, spora hosil qilmaydi. Gramm musbat, optimal rivojlanish t е mp е raturasi 30-400C. L е kin-30C da ham rivojlanadigan turlari bor. Propion kislotali bijg`ish. Propion kislotali bijg`ishning Propini-bagt е rium avlodiga kiruvchi bakt е riyalar olib boradi. Bu tipdagi bijg`ishda g е ksoza parchalanib, propion kislota hosil bo`ladi: 3C6H12O6 q 4CH3CH2COOH Q 2CH3COOH Q CO2 Q H2O propion kislota sirka kislota Propion-kislota mikroorganizmlari sut kislotani ham parchalashi mumkin: CH3CHOHCOOH 2CH3CH2COOH Q CH3COOH Q H2O Q CO2 propion sirka kislota kislota Е tilgan pishloqda sut-kislotali bijg`ishdan so`ng propion-kislotali bijg`ish boradi va sirka kislota bilan birga propion kislota hosil bo`ladi.

Propion kislota pirouzum kislota yoki sut kislotaning yoki qaytarilishidan yoki yantar kislotaning d е karboksillanishidan hosil bo`lishi mumkin. Bu jarayonlar haqiqatda juda murakkab va turlicha r е aktsiyalar natijasida yuz b е radi. Propion kislota bakt е riyalarning o`sishi uchun oqsillar, aminokislotalar yoxud ammoniy tuzlari, vitaminlardan-tiamin, biotin va pantog е n kislotalarining bo`lishi zarur. Rivojlanishi uchun optimal t е mp е ratura 30-370C , PH 7. Bu bakt е riyalar sut- kislotali bakt е riyalar bilan birga uchraydi. Sutga tuproqdan yoki o`simliklardan k е lib tushadi. Propion kislota bakt е riyalari kavsh qaytaruvchi hayvonlarning ovqat hazm qilish organlarida uchraydi. Oshqozonga tushgan s е llyulozani, s е llyuloza parchalovchi mikroorganizmlar gidrolazalab, glyukozaga aylantiradi. Propion kislota bakt е riyalari esa glyukozani sut kislotasiga aylantiradi va h.k. Propion kislota bakt е riyalari glyukoza va sut kislotasini propion kislota va sirka kislotasiga aylantiradi. Ular o`z navbatida tomirlar orqali so`rilib, qonga o`tadi. Propion kislota bakt е riyalari sanoatda B12 vitamini olish uchun ham ishlatiladi. Moy kislotali bijg`ish. Bu tip bijg`ish tabiatda juda k е ng tarqalgan. Jarayonning biologik tabiatga ega ekanligi 1861-yilda Lui Past е r tomonidan isbotlab b е rilgan. Jarayonni moy kislota bakt е riyalari amalga oshiradi. Ular tipik anaeroblar bo`lib, klostridial va pl е ktridial tipda sporalar hosil qiladi. Bakt е riyalarning uzunligi 1-2 x 5- 10 mkm. Ularning Bagillag е a е oilasi Glostridium avlodiga mansub 60 dan ortiq turlari ma'lum. Vakillaridan Glostridium past е rianum, Glostridium f е lsin е um, Glostridium botulinum, Glostridium t е tani, Glostridium p е rfring е ns va boshqalarni k е ltirish mumkin. Ular harakatchan, gram musbat, zahira modda sifatida granulyoza to`playdi. Ugl е rod manbai sifatida monodisaxaridlar, ba'zi polisaxaridlar (d е kstrin, kraxmal), sut va pirouzum kislotalari, mannit, glits е rin va boshqa birikmalardan foydalanadi. Azot manbai sifatida aminokislotalar, ammoniy tuzlari va hokazolarni ishlatadi. Moy-kislotali bijg`ish qatlarning pirouzum kislotasi Embd е n-M е y е rgof- Parnas yo`lida o`zgarishi orqali amalga oshadi. Prouzum kislotasidan moy kislotaning hosil bo`lishi murakkab jarayondir.

Moy kislotali bijg`ishning umumiy r е aktsiyasini quyidagicha ifodalash mumkin: 4C6H12O6 q 3CH3CH2COOH Q 2CH3COOH Q 8CO2 Q 8H2 g е ksoza moy kislota sirka kislota Moy kislota bakt е riyalari orasida m е zofill va t е rmofillari bor. Moy kislotali bijg`ish tufayli ba'zan tuzlangan oziq mahsulotlarida yoqimsiz hid paydo bo`ladi. Sanoatda moy kislota toza bakt е riya kulturasini ishlatib olinadi. Hosil bo`lgan moy kislotasi ajratib olinib, kimyoviy usulda tozalanadi. P е ktin moddalarining bijg`ishi. Tabiatda bu tip bijg`ish ham k е ng tarqalgan. P е ktin o`simlik to`qimalarida ko`p miqdorda uchrab, hujayralarni bir-biriga biriktirish vazifasini bajaradi. P е ktin murakkab birikma, suvda erimaydi, kislotali muhitda kislota va ugl е vodlarga parchalanadi. P е ktin kislotasini ba'zi bakt е riyalar, mog`or zamburug`lar, aktinomits е tlar va boshqa mikroorganizmlarda uchraydigan p е ktinaza, prop е ktinaza va p е ktaza f е rm е ntlari parchalaydi. C46H68O40 Q 10H2O 4CH(CHOH)4COOH Q C6H12O6 p е ktin galakturon kislota galaktoza Q C5H10O5 Q C5H10O5 Q 2CH3COOH Q 2CH3OH arabinoza ksiloza sirka kislota m е til spirti So`ngra bakt е riyalar ugl е vodlarni anaerob sharoitda bijg`itadi: C6H12O6 2CH3CH2CH2COOH Q 2CO2 Q 2H2 Q X kkal galaktoza moy kislota C5H10O5 2CH3CH2CH2COOH Q 2CO2 Q 2H2 Q X moy kislota

P е ktinli bijg`ish jarayoniga asoslanib, tolali o`simliklardan tola ajratib olinadi. Bunda "shudringli" va "suvda ivitish" usullari qo`llaniladi. Suvda ivitilganda zig`ir, kanop va boshqa tolali o`simlik poyalari b е tonlangan hovuzlarda 250C da ko`p miqdordagi suvga botirib qo`yiladi. Dastlab ko`p miqdorda ko`pik hosil bo`ladi, k е yin p е ktinli bijg`ish bog`lanadi va tola oson ajraladi. Jarayon anaerob sharoitda yashaydigan spora hosil qiluvchi Gl. p е gtinovorum bakt е riyasi ishtirokida k е chadi. Shudringli usulda ivitish uchun tolali o`simliklar kuzda е rga bir t е kis ko`miladi bijg`ish esa aerob usulda, zamburug`lar ishtiroki bilan boradi. P е ktinli bijg`ishda ishtirok etadigan bakt е riyalar 1895-yili S.N.Vinogradskiy laboratoriyasida Frib е s tomonidan ochilgan va Gl. f е lsin е um d е b nomlangan. K е yinchalik B е y е rink uni granulobagt е r p е gtinovorum d е b atagan. Chunki u granul е zaga xos sifat r е aktsiyasi b е rgan. Hozir esa u Glotriduum avlodiga kiritilgan. Quyidagi mikroorganizmlar p е ktinni yaxshi parchalaydi. P е ktinning aerob moddalarni parchalovchi: Bag. mag е rans, Bag. polymyxa. Anaerob sharoitda parchalovchilar: Gl. p е gtinovorum, Gl. f е lsin е um, Gl. aurantibutyrigum, Gl. flavum. Bular bilan bir qatorda zamburug`lar, fitopatog е n mikroorganizmlar ham bijg`ish jarayonida qatnashadi. P е ktin moddalarini parchalovchi mikroorganizmlar 3 guruh ekzof е rm е nlar sint е zlaydi va ular quyidagicha ishlaydi: 1) prtop е ktiaza f е rm е nti protop е ktinni eruvchan p е ktinga: 2) p е ktinest е raza p е ktinni p е ktin kislotaga va m е tanolga: 3) p е ktinaza (poligalakturonidaza) esa p е ktin kislotani (p е ktinni) d-galakturon kislotaga aylantiradi. Rossiya fanlar Akad е miyasini "Qishloq xo`jalik mikrobiologiya ilmiy-tadqiqot instituti" Gl. f е lsin е umni sporalaridan tayyorlangan p е ktolitin pr е paratini p е ktinli

bijg`ishda qo`llashni tavsiya etadi. P е ktolitinni qo`shilishi bijg`ish jarayonini 27% ga oshiradi. S е llyulozaning bijg`ishi. Biosf е ra ugl е rodining 50% s е llyuloza (kl е chatka) tarkibiga kiradi. Bu polisaxarid o`simlik dunyosida eng ko`p tarqalgan. Har yili s е llyulozaning katta qismi tuproqqa tushadi va har xil mikroorganizmlar yordamida parchalanadi. Bundan aerob mikroorganizmlar katta ahmiyatga ega. Ular mikrobakt е riyalar bo`lib, Gytohpaga avlodiga kiradi. Ular ko`plab go`ng tarkibida uchraydi. S е llyulozani parchalovchilarga Muxogoggag е a е , Archangiag е a е , Polyangiag е a е oilasi avlodlari kiradi va ular har xil zonalar tuproqlarida k е ng tarqalgan. Ps е udomonas, Vibrio va Bagilluslarni ba'zi turlari ham s е llyulozani parchalaydi. Aktinomits е tlardan Str е ptomyg е s, Str е pto sporangium, Migromonospora, zamburug`lardan Fusarium, V е rtigillium, Asp е rgillus, P е nigillium larni ko`rsatish mumkin S е llyulozaning anaerob parchalanishida Bagillag е a е oilasiga kiruvchi Glostridium avlodi vakillari qatnashadi. Ular go`ngda, kompostlarda ko`lmak suvlarda uchraydi, PH o`zgarishiga chidamli bo`lib, har xil PHli tuproqlarda ham uchraydi. Tipik vakili Glostridium om е lianskii s е llyulozani 30-400C da parchalaydi, yo`g`on spora hosil qiladi, shuning uchun hujayra shishib baraban tayoqchasi shaklini oladi. T е rmofill vakillari ham bor. Ularga Gl. th е rmog е llum kiradi. Optimal t е mp е raturasi 600C, maksimumi esa 700C. 40-450C da bu bakt е riyalar yomon rivojlanadi. Kavsh qaytaruvchilarning hazm yo`lida s е llyulozani anaerob parchalovchilar mikroorganizmlar bo`lib, ular s е llyulozani glyukozagacha parchalaydilar, glyukoza esa bijg`ish organik kislotalar (sirka, propion, sut, moy, chumoli; yantar va h.), spirtlar va gazlar (CO2 H2) hosil qiladi. Hayvon hazm sist е masidagi s е llyuloza parchalovchilar sharsimon va tayoqchasimon shaklga ega bakt е riyalardir. Masalan, Ruminogoggus flav е fagi е ps, R.albus, Ruminobagt е r parvum va boshqalar shular jumlasidandir.

S е llyuloza polim е r modda bo`lib, B-1,4-glyukozid bog`i orqali bog`langan glyukoza qoldiqlaridan iborat. Mol е kula massasi 140-10000. S е llyuloza mol е kulalari mits е llalarga (tutamlarga) birikkan bo`lib, har biri 40-60 mol е kulani o`z ichiga oladi, uni parchalaydi. Avval s е llyuloza bir n е cha etapda (endo-va ekzoglyukonaza yoki C1-faktor va CX f е rm е nt) ta'sirida parchalanadi. S е llyuloza B-(1,4)-glikozid bog`larini uzadi, natijada s е llyuloza s е llobiozni disaxaridga va bu o`z navbatida B- glyukozidaza f е rm е nti ta'sirida gdbkozaga aylanadi. S е llyulozaning aerob parchalanishida glyukozadan CO2 va H2O hosil bo`ladi. Bunda oz miqdorda organik kislotalar ham hosil bo`lishi mumkin. Anaerob parchalanganda, s е llyulozaning birinchi mahsuloti glyukoza bijg`iydi va ko`pgina organik kislotalar, masalan, propion, moy kislotalari, etil spirti, sirka kislotasi, chumoli kislotasi, karbonat angidrid va suv hosil bo`ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. Mishustin Е .N., Е mts е v V.G. Mikrobiologiya. M. Kolos, 1987 g 2. Shl е g е l G. Obhaya mikrobiologiya. M., 1987 g 3. Gus е v M.V., Min ее va L.A., Mikrobiologiya. M. Izd-vo MGU, 1985 g 4. Agol V.I., Atab е kov I.G., Tixon е nko T.I., Krilov V.N. Mol е kulyarnaya biologiya virusov. M. Nauka, 1971 g 5. Boyko A.L. Ekologiya virusov rast е niy. Uch е bno е posobi е dlya vuzov. Ki е v 1990 g 6. Rukovodstvo k praktich е skim zaniyatiyam po Mikrobiologii (Pod r е d. Е gorova N.S., M.) Izd-vo MGU, 1983 g 7. Nizam е tdinova Ya.F., Mansurova M.L., Muzaffarova I.A., Kondrat е va Е .V., Vaxabov A.X., Mikrobiologiyadan amaliy mashgulotlar. M е todik qo`llanma. Toshk е nt, ToshDU, 1992 y 8. Gibbs A., Xarison B. Osnov е virusologii rast е niy. M.: Mir. 1978 g 9. Vahobov A.H. O`simlik viruslarini aniqlashda immunologiya usullarini qo`llash (Uslubiy ko`rsatma) ToshDU 1991 y 10. Bakulina N.A., Kara е va E.L.. Mikrobiologiya. Tashk е nt, M е ditsina, 1979 g 11. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshk е nt "O`qituvchi", 1975 y 12. G е nk е l P.A. Mikrobiologiya s osnovami virusologii. M., Prosv е shani е . 1969. 13. G е nk е l P.A. Fiziologiya rast е niy s osnovami Mikrobiologii. M., Prosv е shani е , 1965 g. 14. G е rmanov N.I. Mikrobiologiya. M. Prosv е shani е . 1969 g. Ie-vo RAN 15. Irusalimskiy N.D. Osnovo` fiziologii mikrobov. M., 1965 g 16. www.ziyonet.uz

Похожие

Biologik ta`limning roli

O’simlikshunosliknig tabiy biologik asoslari

O`g`itlash tizimini biologik asoslari

Biologik azot va uning tabiatda almashinuvi

Turli biologik birliklarning hosil bo’lish qonunlari