Yoritgichlar shaklini va o’lchamini aniqlash - Астрономия - Рефераты

Yoritgichlar shaklini va o’lchamini aniqlash

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

720.5 KB

Yoritgichlar shaklini va o’lchamini aniqlash Reja: 1. Yoritgichlar shaklini va o’lchamini aniqlash yo’llari. 2. Quyosh sistemasining tuzilishi. 3. Paralaktik ellips.

1. Yoritgichlar shaklini va o’lchamini aniqlash yo’llari Yerdan turib yoritgichni diskini ko’rish burchagiga yoritgich burchak diametri deyiladi. Ba’zi yoritgichlarni (Quyosh, oy sayyoralar) burchak diametrlarini qiymatini kuzatishdan aniqlash mumkin. Agar yoritgichni burchak diametri va ungacha bo’lgan masofa  ma’lum bulsa yoritgichni haqiqiy diametrini topish mumkin. Haqiqatan ham faraz qilamizki, yoritgich burchak diametri  , yer va yoritgich markazlari orasidagi masofa  , R 0 - gorizontal ekva torial paralaks, R 0 va r – yer va yoritgichlarni chiziqli radiuslari bo’lsin. U holda 0 0 sin , sin P R r    bo’lib  va 0P larni kichikligidan quyidagini yozish mumkin: 0 0 sin sin R P r   Bu tenglikda  va 0P qiymatlarini kichikligini hisobga olsak, 0 0 R P r   yozish mumkindir. Yoritgichlarni formasini esa ular disklarini turli yunalishdagi diametrlarini o’lchab topish mumkin. Agar jism bosiq bo’lsa u holda uning bir yo’nalishdagi diametri ikkinchisidan katta bo’ladi. O’lchashlar ko’rsatdiki Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran va Neptun bosiq shaklidadirlar. Rasm 24 . Yoritgichni burchak diametri

Chiziqli o’lchamlari va formasini o’lchash mumkin bo’lmagan obyektlarni o’lchami maxsus metodlar yordamida o’lchanadi. 2. Quyosh_sistemasining tuzilishi Quyosh va Quyosh atrofida aylanuvchi jismlar sistemasi, Quyosh sistemasini tashkil qiladi. Quyosh sistemasida sistemaning dinamik markazi - Quyosh, 9-ta sayyora, ularning 32 ta yo’ldoshi, bir necha ming kichik sayyoralar yoki asteroidlar ko’p kometalar (500 tasi ko’ringan) va juda ko’p meteroit jismlar kiradi. Mukammal o’rganishlar natijasida bu jismlarning koinotdagi harakati uchun informasiyalar berilgan bo’lib, hozirgi paytda Quyosh sistemasining aniq plani va tuzilishi ma’lumdir. Ekliptika qutbidan qaraganda deyarli barcha sayyoralar Quyosh atrofida soat strelkasi yunalishi bo’yicha aylanadi. Ularning g’alayonlanmagan harakat orbitalari ekssentrisiteti kichik ellipslardan iboratdir. Deyarli barcha sayyoralar o’z o’qi atrofida Quyosh atrofida aylanish yo’nalishi bo’yicha aylanadi. Sayyoralarning orbita lari yotgan tekisliklar ekliptika tekisligiga ozgina og’madir. Uran va Veneragina o’z o’qi atrofida teskari yo’nalish bo’yicha aylanadi. Sayyoralarning Quyoshdan masofasi ma’lum qonuniyatga bo’ysinadi. Sayyoralar Quyoshdan uzoqlashgan sari orbitalari orasidagi masofa oshib boradi. Quyoshdan eng uzoqdagi sayyora 39,4 a.b. masofada turadi. Agar Quyosh sistemasini o’lchamini 39,4 a.b. ga teng desak, u holda bu masofa eng yaqin yulduz Proksima Sentavrgacha bo’lgan masofadan 7000 marotiba kichik masofadir. Sayyoralarning yo’ldoshlari xuddi sayyoralarni Quyosh atrofida aylanishidek aylanadi. Ko’pchilik yo’ldoshlar to’g’ri yo’nalish bo’ylab aylanadi. Faqatgina 11 yo’ldosh teskari yo’nalish bo’yicha harakat kiladi, shulardan 5 tasi Uranniki. Demak Uran yo’ldoshlari Uran atrofida Uranning Quyosh atrofida harakatidek aylanar ekan. Kometalar Quyosh atrofida turlicha aylanadi. Ko’p kometalarni orbitasi

cho’zilgan ellipsdir. Kometalar Quyoshdan 50000-100000 a.b. masofada turadi, aylanish davri bir necha million yilni tashkil qiladi. Asteroidlarning orbitalarining ekssentrisiteti o’rtacha hisobda katta bo’lib, orbitalarining qiyaligi ham kattadir. Ko’pchilik asteroidlarning orbitalari, Mars va Yupiter orbitalarining orasida joylashgandir. Ba’zilari masalan Ikarniki Merkuriy orbitasi orasigacha kiradi va Saturn orbitasigacha uzoqlashadi. Ba’zi asteroidlarning o’z o’qi atrofida aylanishi ham aniqlangan, ba’zi hollarda bu harakat tes kari harakatdir. Kometalarni harakati esa turlicha bo’lib, ko’p hollarda ularning orbitasi birga yaqin ekssentrisitetli cho’zilgan ellips shaklidadir. Ba’zida sayyoradan chekinishi natijasida kometa giperbola (e>1) bilan harakat qiladi, ba’zida o’sha chekintiruvchi ta’sir kometani ellips bo’yicha harakat qilishga majbur qiladi. 3. Paralaktik ellips Kuzatuvchi Yer bilan birgalikda Quyosh atrofida aylangani uchun Yerdan eng yaqin yulduzga o’tkazilgan yunalishni yo’nalishi o’zgaradi va bu yulduz osmonda bir yilda ellips chizadi. Ana shu ellipsga paralaktik ellips deyiladi. Paralaktik ellips yu lduz ekliptikaga qancha yaqin bo’lsa shuncha qisilgan bo’ladi va yulduz Yerdan uzoqda bo’lsa ellipsning o’lchami shuncha kichik bo’ladi. Ekliptika qutbida joylashgan yulduzning ellipsi kichkina aylana bo’ladi. E kliptikada joylashgan yulduzning ellipsi esa ekliptika aylanasining yoyiga aylanadi. Paralaktik ellipslarning katta yarim o’qlari yulduzlarning, yillik paralaksiga teng bo’ladi. Shunday qilib yulduzlar yillik paralaksini mavjudligi Yerning Quyosh atrofida aylanishining isbotidir. Yerning Quyosh atrofida aylanishining yana bir isboti yulduz larning yillik abberasion siljishining mavjudligidir. Abberasiya deb kuzatuvchi Yer bilan birgalikda harakat qilayotganligi sababli yulduzni u tinch turganda ko’rishi kerak bo’lgan joyda ko’rmay boshqa joyda ko’rish hodisasiga aytiladi. Boshqacha Қ Yer orbitasi Rasm 25 . Paralaktik ellipslar .

qilib, yulduzni ko’ringan o’rni tomon va haqiqiy o’rni tomon o’tkazilgan yo’nalishlar orasidagi burchakga abberasiya deyiladi. Faraz qilamizki teleskop okulyaridagi iplar to’rining markazi K nuqtada obyektivining markazi esa O nuqtada joylashgan bo’lsin va kuzatuvchi Yer bilan tezlik bilan A tomonga qarab harakat qilayotgan bo’lsin. Yulduzdan MK yunalishida s tezlik bilan kelayotgan yorug’lik nuri OK masofani  vaqtda bosib o’tadi, ya’ni c OK  . Lekin bu vaqtda yerning orbital tezligi tufayli yulduzning tasviri okulyardagi iplar to’rining markazi K-ga tushmaydi, u 1 KK ga siljib 1 K nuqtaga tushadi. Yulduzning tasviri K nuqtaga tushishi uchun teleskopni yulduzning haqiqiy M K 0 yo’nalishida emas, balki M K  0 yo’nalishida o’rnatish kerak. Demak yorug’lik c OK  masofani o’tguncha Yer harakati tufayli tasvir  KK K K0 masofaga siljiydi. Shunday qilib M K  0 va KM yo’nalishlar orasida abberasiyaviy  burchak hosil bo’ladi. 0 KOK uchburchakdan,       sin sin sin c c   .  - kichikligini hisobga olib, 5 20626 1 sin sin         bo’ladi. Shuning uchun    sin 5 20626 c  . ñ êì âà ñ êì c / 78, 29 / 299725    formulaga qo’yib,     sin sin 50 02 sin 4960 02 0K      ekanligini topamiz. 0 K ga abberasiya doimiysi deyiladi. Yerning yillik harakati tufayli ekliptika qutbidagi yulduzlar yil davomida o’zining haqiqiy o’rni atrofida 20"50 radiusli kichik aylana chizadi. Qolgan yulduzlar ellipslar chizadilar. Bu ellipslarning katta yarim o’qlari  sin 50, 02  ga teng bo’ladi ( β - ekliptik kenglik) ekliptika tekisligidagi yulduz esa uzunligi 00 14 2 5 02     uzunlikga ega bo’lgan yoy chizadi. Rasm 26. Aberratsiyaning yoritgich ko’rinma joyiga ta’siri.

Paralaktik va abberasion siljishlarning farqi shundaki birinchi yulduzgacha bo’lgan masofaga bog’liq bo’lsa, ikkinchisi Yer Quyosh atrofida harakat tezligiga bog’liq bo’ladi. Paralaktik ellipslarning katta yarim o’qlari har xil bo’lsa abbe - rasion ellipslarniki esa 20"50 ga tengdir.

Похожие

Bussol yordamida azimutni aniqlash

Kosmik jismlargacha bo’lgan masofani aniqlash

Sayyoralarning orbita elementlari

Quyoshning sutkalik va yillik harakatlari. Sferik trigonometriyaning asosiy formulalari

Osmon sferasi, uning asosiy nuqtalari va chiziqlari