Kosmik jismlargacha bo’lgan masofani aniqlash - Астрономия - Рефераты

Kosmik jismlargacha bo’lgan masofani aniqlash

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

1157 KB

Kosmik jismlargacha bo’lgan masofani aniqlash R eja : 1. Gorizontal paralaks. Quyosh sistemasidagi jismlargacha bo’lgan masofani o’lchash. 2. Astronomiyada uzunlik birliklari. 3. Sutkalik va yillik parallaks, ularni aniqlash. 4. Quyosh paralaksi

1. Gorizontal paralaks. Quyosh sistemasidagi jismlargacha bo’lgan masofani o’lchash Quyosh sistemasidagi jismlargacha bo’lgan masofani o’l chash ularning gorizontal paralakslarini o’lchashga asoslangandir. Yerning markazidan va yuzidan M yoritgichning ko’rish yo’nalishlari orasidagi burchakcha yoritgichning sutkalik paralaksi deyiladi.Boshqacha qilib aytganda sutkalik paralaks yoritgichdan turib yer ning radiusini ko’rish burchagidir. Yoritgich gorizontda bo’lganda uning sutkalik paralaksi, o’zining maksimal qiymatiga erishadi va unga gorizontal paralaks deyiladi. Rasmdan ko’rinib turibdiki r P R      180 sin sin yoki Z P R     sin sin (11.1) Birinchi va ikkinchi formulalardan P R sin  (11.2) Shuning uchun Z P P   sin sin sin (11.3) Quyosh sistemasidagi jismlarni paralakslari uncha katta emas, masalan Quyosh uchun R=8  79 sayyoralar uchun 1  dan kichiqdir. Shuning uchun (11.3) formulani sinuslarini tushirib quyidagi shaklda yozish mumkin. Z P P   sin (11.4) Yoritgich gorizontal R 0 paralaksini bilgan holda ungacha bo’lgan masofani yer markazidan oson topish mumkin. 0 0 sin P R   (11.5) R 0 - Yer ekvatorial radiusi. Oydan tashqari barcha yoritgichlar paralaksi qiymati juda kichikdir, shuning uchun (11.5) formulani o’zgartirib yozish mumkin. 5 20626 1 sin sin 0 0 0      P P P (11.6) Rasm 20 . Sutkalik paralaks .

buni (11.5) formulaga qo’yib, 0 0/ 5 20626 P R     (11.7) ekanligini topamiz. (11.7) formuladan R 0 qaysi birlikda berilgan bo’lsa  ham o’sha birlikda aniqlanadi. Oxirgi paytlarda yoritgichlargacha bo’lgan masofa radiolakasion metod yordamida aniqlanadi, bunda 2 ct   (11.8) Bunda c - radioto’lqin tezligi c=300.000 km/s, t - to’lqinni yoritgichga borib kelish vaqti. Yulduzlargacha bo’lgan masofa ularni yillik paralakslarini o’lchashga asoslangandir. Yulduzdan Yerning Quyosh atrofida aylanishi orbitasini o’rtacha radiusini, yulduzdan o’tkazilgan yo’nalish radiusga perpendikulyar bo’lgandagi, ko’rish burchagiga yillik paralaks deyiladi. Rasmdan ko’rinib turibdiki  sin a   (11.9) yulduzlarning yillik paralakslari 1  kichiqdir, shuning uchun      a 5 20626 (11.10)Rasm 21. Yulduzlarning yillik paralaksi .

yozish mumkin. a - qaysi birlikda berilgan bo’lsa  o’sha birlikda o’lchanadi. 2. Astronomik uzunlik birliklari Agar kosmik jismlargacha bo’lgan masofa katta bo’lsa uni kilometrlarda o’lchash noqulaydir, chunki juda katta sonlar kelib chiqadi. Shuning uchun astronomiyada km bilan birgalikda yana quyidagi birliklardan foydalanadilar: 1. Astromomik birlik (a.b) - Quyoshdan Yergacha bo’lgan o’rtacha masofa. 2. Parsek (PS) - 1  yillik paralaksga mos keluvchi masofa. 3. Yorug’lik yili, 300000 km/s tezlik bilan tarqaluvchi yorug’likni bir yilda bosib o’tgan yo’li. 1 a.6.=149600000 km. U holdaéèëè ¸ðóãëèê áà êì Ïñ 26,3 .. 206265 10 86, 30 1 12     . Quyosh sistemasidagi jismlargacha bo’lgan masofa odatda a.b. o’lchanadi. Masalan Merkuriy Quyoshdan 0,387 a.b. masofada turadi. Quyosh sis temasidan tashqaridagi jismlargacha bo’lgan masofa esa PS, KPS larda o’lchanadi. Bu hollarda     1 yoki     26,3 yorug’lik yili aniqlanadi. 3. Kuzatishdan sutkalik va yillik paralakslarni aniqlash Faraz qilamizki M yoritgich osmon meridianidan o’tayotgan paytda bitta geografik meridianyushg ikkita O 1 va O 2 nuqtalardan turib Z 1 va Z 2 zenit masofalari o’lchangan bo’lsin. Yana faraz qilamizki, har ikki kuzatish punkti yer meridianining shimoliy yarmida joylashgan bo’lib, har bir kuzatish joyidan zenitga nisbatan yoritgich janub tomonda ko’rinsin. Rasm 22 . Kuzatishdan sutkali paralaksni aniqlash

Demak, 1 1 1     Z va 222     Z . B unda 1  va 2 kuzatish joylarining geografik kengliklari, 1 , 2 yoritgichni toposentrik og’ishlari, bu og’ishlar  - geosentrik og’ishdan 1 1 sin Z P P  va 2 2 sin Z P P  ga farq kiladi.  2 1 2 1 sin sin Z Z P P P    Rasmdan ko’rinib turibdiki, O 1 TO 2 M to’rtburchakdan O 1 MO 2 burchak R 1 -R 2 ga, MO 2 T burchak esa 180  +Z 2 va O 1 TO 2 burchak esa  1 -  2 ga tengdir. To’rtburchak ichidagi burchaklarning yig’indisi 360  ga teng ekanligini hisobga olsak, 1 2 1 2 2 1 180 180 360 Z Z P P              bo’ladi. Bundan esa    1 1 2 1 2 1 Z Z P P        bo’lib, yuqoridagi formulalardan         1 2 2 2 1 1 2 1 2 1 sin sin sin sin                P Z Z P P P bo’lib,        2 2 1 1 1 2 sin sin            P (11.11) ekanligi kelib chiqadi. Oxirgi formulalardan foydalanib, gorizontal paralaksning qiymati topiladi. Kuzatish joyidagi yerning radiusi R va ekva torial radiusi R 0 ni qiymatini bilgan holda, gorizontal ekva torial paralaksning qiymati topiladi. R R P P 0 0 (11.12) Shunday qilib, yoritgichni gorizontal paralaksini, yoritgichni topo-sentrik og’ishini bilib topish mumkin ekan. Yoritgichni gorizontal paralaksini uni to’g’ri chiqish koordinatasini o’lchash yo’li bilan ham aniqlash mumkindir. Buning uchun yoritgichni yerning bitta nuqtasidan turli vaqtlarda kuzatib to’g’ri chiqish

koordinatasini o’lchash kerak. Bu vaqt oralig’ida yer kuzatuvchini, fazoning bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga o’tkazadi va yoritgichning mos paralaktik siljishi hosil bo’ladi. Xuddi shunday yo’l bilan yulduzlarni yillik paralaksi o’lchanadi, faqatgina bu holda orbitasining turli nuqtalaridan (taxminan yarim yillik vaqt oralig’i bilan ularni geliosentrik koordinatalari o’lchanadi. Yoritgichlarni paralaktik siljishiga ko’ra aniqlangan paralakslarga trigonometrik paralaks deyiladi. 4. Astronomik birlikni aniqlash (Quyosh paralaksi) Agar yerning radiusi va Quyoshning gorizontal paralaksi 0P ma’lum bo’lsa     0 0 5 20626 P R (11.13) formuladan yerning Quyoshdan o’rtacha masofasi, astronomik birlik kattaligini topish mumkin. Astronomik birlikni o’lchash aniqligi to’la Quyosh paralaksini topish aniqligiga bog’liq bo’ladi. Yuqorida aytilgan metoddan foydalanib aniqlangan Quyosh paralaksini xatosi katta bo’ladi, bu xato birinchidan Quyoshning yerdan uzoq masofada joylashganligiga bog’liq bo’lsa, ikkinchidan Quyosh nuri ta’siri ostida asboblarni isitilishiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun Quyosh paralaksi teskari yo’l bilan, yerga, Quyoshga nisbatan yaqinroq keluvchi sayyora paralaksini o’lchash yo’li bilan o’lchanadi. XX asrgacha buning uchun Mars sayyorasining buyuk qarama-qarshi turish paytidan foydalanilgan. Mars buyuk qarama-qarshi turish paytida yerga 55 mln km masofada bo’ladi. Qarama-qarshi turish payti buyuk deyiladi. agar bu paytda sayyora orbitasining perigeliy nuqtasi yaqinida bulsa Marsning oxirgi buyuk qarama-qarshi turish holati I988 yili kuzatilgan. Faraz qilamizki sayyora buyuk qarama-qarshi turish vaqtida, T-yer Q- Quyosh va M - sayyora bir to’g’ri chiziq ustida joylashsin. Yerdan Quyoshgacha masofa 1 a.b. - ga teng bo’lsin, sayyora esa perigeliy nuqtasida  masofada turgan bo’lsin. Қ Rasm 232 Quyosh paralaksini topish .

Bunda a - Mars orbitasining katta yarim o’qi, ekssentrisiteti, R 0 - Quyoshning gorizontal ekvatorial paralaksi, R – sayyoraniki,  - sayyoraning geosentrik masofasi, R 0 -yer ekvatorial radiusi. U holda rasmdan  P a R sin0 0 bo’lib,       P a e a P a q P R sin 1 sin sin 0 0 0       Topilgan formulalarni o’ng tomonlarini o’zaro tenglashtirib sinus larni burchaklarini o’zlari bilan almashtirib quyidagini hosil q ilamiz:       P e a a P P a e a P a             1 1 1 0 0 0 0а а s ayyoralar harakati nazariyasidan, Kepler uchinchi qonunidan foydalangan holda topiladi. Sayyoraning ekssentrisiteti va paralaksi kuzatishlardan topiladi. 1898 yidda Eros kichik sayyorasi ochilgan bu sayyora o’zining buyuk qarama-qarshi turishida Marsga ko’ra yerga 25 marta yaqin keladi, Erosni kuzatishdan foydalanib bir necha marotiba a.b. ning qiymati topilgan.

Похожие

Kosmik Quyosh elektr stantsiyalari va ularni loyihalashtirish

G’alayonlatuvchi kuch va g’alayonlangan harakat

Bussol yordamida azimutni aniqlash

Yoritgichlar shaklini va o’lchamini aniqlash

Sayyoralarning orbita elementlari