Қуёш ва унинг ҳарактеристикаси фотосфера, грануляция. Қуёш доғлари - Астрономия - Рефераты

Қуёш ва унинг ҳарактеристикаси фотосфера, грануляция. Қуёш доғлари

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Қ уёш ва унинг ҳ арактеристикаси фотосфера, грануляция. Қ уёш до ғ лари РЕЖА: 1. Қуёш ҳақида умумий маълумот. Қуёш спектри ва химиявий таркиби. 2. Қуёшнинг ички тузилиши. 3. Фотосфера ва ундаги объектлар. 4. Қуёш доғи. 5. Қуёш активлиги ҳақида тушунча.

Ердаги хаётнинг пайдо бўлишида Қуёш асосий роль уйнаганини, Қуёш сўнса, Ердаги хаёт ҳам сунишини кишилар жуда кадим замонлардаёк яхши англаганлар. Уни турли худоларнинг номлари билан атаб сиғинганлар. Қуёшга бағишлаб ибодатхоналар қуришган, мадхиялар битиб, қурбонликлар қилишган. Бугун эса олимлар унинг табиатини, Ерга таъсирини яхши ўрганганлар. Унинг битмас туганмас энергиясидан амалда фойдаланишни йўлларини излайдилар. Қуёш  Қуёш системаси чегарасидаги ягона юлдуздир. Олимлар Ерга энг яқин бу юлдузни тадкик қилиб, ўрганиб, осмондаги миллиардлаб юлдузларнинг табиатидан, сирларидан воқиф бўладилар. Қуёшнинг радиуси Ерникидан 109 марта, хажми эса 1 миллион 300 минг марта катта. Қуёшнинг массаси 330 мингта Ер массасига тенг, барча планеталарнинг қўшилган массасидан эса 750 марта кўп массага эга. Қуёшнинг химик табиати унинг спектрини ўрганиш оркали маълум бўлган. Қуёшнинг спектри - чизикли ютилиш спектри бўлиб, туташ спектри фонидаги кора (фраунгофер) чизиқлари, унинг атмосферасидаги мавжуд химиявий элементлари томонидан нўрнинг ютилиши туфайли вужудга келади. Қуёшда 70 та химиявий элемент топилган бўлиб, уларнинг барчаси Ерда ҳам мавжуд. Қуёш массасининг 70%ни водород, 28% ни гелий, қолган 2 % ни эса бошқа элементлар ташкил этади. Агар Қуёшда модда ҳамма жойда тенг тақсимланган ва зичлиги хакикий Қуёшнинг ўртача зичлигига (  0 қ1, 4 г см 3 ) тенг деб кабўл килсак, назарий Қуёшнинг хусусиятлари хакикий Қуёшнинг ярим радиусига тенг чўқурликдаги қатламларнинг хусусиятларига яқин (тўғри) келади. 2   R h - чуқурликдаги босим : 2 2      R g gh т R   (1) бўлади.

   MVR VМ 81 81 ) 2( 34 3    (2) бўлади ва 2 4 2 2 10 37,1 2 1 ) 2 ( 8 сек см g R M gR          (3), бундан 214 106,6 смдина р  бўлади. Бунда R  - Қуёш радиуси, g - оғирлик кучи тезланиши,   -зичлик, V  - хажм, М  -масса, Р-босим. Газ ҳолати тенгламасини қўллаб, 2   R h чўқурликда Қуёш темпратураси уч миллион градус атрофида эканлиги топилади. Ҳақиқатан ҳам, Қуёш ионлашган водороддан )2 1(  иборат деб ҳисоблаб, идеал газ ҳолатининг асосий тенгламаси: T R m PV    (4). Дан 6 10 8,2 4            R M R P T      0 К (5) ни топамиз.  mRT mgh  даги g RT h   га баландлик шкаласи дейилади. Қуёшдаги модда аслида тенг тақсимланган эмас. Буни ҳисобга олган ҳолда ҳам, Қуёшнинг асосий ҳарактеристикалари ва юқорида топилган қийматлар ўнча кўп фарқ килмагани аниқланган. Янада аниқроқ ҳисобланган моделларда ҳам Қуёшнинг марказига томон температура, босим ва зичлик ортиб боради. Бу ҳисоблашлардан Қуёш марказида температура 13 милион градус, босим 2, 2 10 17 2 см дина ва зичлик 130 3 см г атрофида бўлиши керак деган хулосага келинди. Бундай шароитда Қуёшнинг ички марказий қисмларидаги атомлар бир- бири билан жуда тез тўқнашиб туради. Баьзи тўқнашишларда, заррачалар

атом ядролари ичига кириши натижасида, ядро реакциялари вужудга келади. Ядро реакцияларининг тезлиги температура ва босими ортиши билан тез ортиб боради. Бу жуда муҳим ҳодиса. У Қуёш ва юлдузлар марказида руй берувчи ядро реакцияларининг ўз-ўзидан бошқарилишини таьминлайди. Қуёш (ёки юлдуз) ядро иссиклиги ҳисобига кучли исиб кетганида у бир оз кенгаяди, температура ва босим бир оз пасаяди ва ортиқча иссиқлик ажралиши тўхтайди. Ядро реакциялари тўхтаб колса, бир оз сиқилиш вужудга келади ва ядро энергиясининг ҳосил бўлиши компенсация қилиш учун керакли миқдорда кучаяди (ортади). Қуёшнинг умумий кўриниши ва ёруғлиги. Қуёш кишилар фойдаланадиган ёруғлик манбалари орасида энг кучли ёруғлик манбаидир. Қуёш сиртининг равшанлиги электр ёйи энг ёруғ жойнинг равшанлигидан 10 марта ортиқдир. Тўлинойга нисбатан Қуёш тахминан беш юз минг марта ёруғроқ. Бу натижага бир неча ишончли фотометрик усулларни тадбиқ этиш билан келинган. Қуёшнинг ўз четига томон хираланиши. Қуёш дискининг ҳамма жойи бир хилда ёруғ эмас. Бевосита кузатишлар шуни кўрсатадики, Қуёш дискининг ёруғлигиунинг четига томон камайиб боради. Бу ҳодиса Қуёш моддаси текипературасининг марказдан четларига томон пасайиб боришига боғлиқдир. Шу билан бирга Қуёшдаги модда анча тиниқмас бўлганлигидан биз бутун Қуёшдан чиқкан нурланишни эмас, балки маълум қалинликдаги сиртқи қатламдан чиқкан нурланишнигина кузатамиз. Шунинг учун Ердаги кузатувчи томон Қуёш диски марказидан келаётган нурланиш нисбатан иссикроқ бўлган қатламлардан, четлардан келаётган нурланиш эса сиртқи, яъни совуқроқ ва хирароқ қатламлардан чиқади. Қуёш сочаётган энергиянинг икки миллиардан бир қисмигина Ерга тушади. Ерга етиб келган энергия миқдори Қуёш доимийсини ўлчаш билан аниқланади. Ер атмосферасидан ташқарида (Ердан Қуёшгача бўлган узоқликда) Қуёш нурларига перпендикуляр ўрнатилган 1 см 2 юзага 1 минутда

тушган Қуёш энергиси Қуёш доимийси дейилади. Йўлдошларга ўрнатилган асбоблар берган маълумотга кўра Қуёш доимийси : 2 2 6 2 136,0 р 10* 368,1 95,1 см вт сек см г э мин см кал     (6) га тенг эканлиги топилди, унинг қиймати деярли ўзгармайди. Қуёшдан ҳар томонга тарқалган тўла энергия : E R S 2 4  (7) бир астрономик бирликка тенг радиусли сферанинг юзида тақсимланади ва бу сферанинг 1см 2 юзига вақт бирлиги ичида Қуёш доимийсига тенг  энергия тушади, яъни: Sқ4  a 2  (8) дейиш мумкин . Бундан : E R S 2 4  қ4  a 2 (9) бўлади ёки : 2 2 R a E  (10) бўлади. Бу қийматни Стефан-Больцман формуласига қўйсак :   2 2 4 R a T E   (11) (11)дан Т ни топсак : 4 2 2   R a T  (12) бўлади. Шу усул билан топилган эффектив температура Тқ5750 0 К га тенг. Қуёш маркази томон температура кўтарилиб боради. Ҳисоб- китобларнинг кўрсатишича, Қуёшнинг марказида ҳарорат 15 миллион градусни ташкил этади. Бундай юқори температурада аксариат атомлар ионлашган ҳолатда бўлади. Шуниси билан Қуёш оддий газдан фарқ қилиб, плазма ҳолатидаги улкан шардир. Қуёшнинг турли диапозонлардаги тўла нурланиш энергияси эса 4 х 10 26 Вт ни ташкил этади. Қуёш, миллиардлаб йиллардан буён, секундига 4 х 10 26 Жоул га тенг бўлган улкан энергия билан нурланишининг асосий манбаи -

термоядро реакциясидир. Юқори температура ва юқори босим билан талаб этиладиган бундай реакция, водороднинг гелийга айланиши билан содир бўлади. Қуёшнинг кўзга кўринадиган сиртқи атмосфера қатлами - фотосфера дейилиб, қалинлиги 500 км ча келадиган плазма қатламидир. Қувватли телескопларда, ҳаво тиниқ пайтда фотосферанинг расми, у майда донадор тузилишга эга эканлигини маълум қилади. Грануляция донадор -деган маънони англатади. Доналарининг ўлчами бир неча юз километрни ташкил этиб 5-7 минутдан ортиқ яшамайди. Қуёш сиртида уларнинг бу хилда пайдо бўлиб, йўқолиб туриши, фотосфера плазмасининг тинимсиз ҳаракатидан дарак беради. Фотосферанинг энг жумбоқли объектларидан бири - Қуёш доғларидир . Кишилар Қуёш доғларини, жуда кадим замонларда ҳам, ботаётган ёки чиқаётган Қуёш доирасида (бу вақтларда Қуёш нурлари кўзни олмайди) кузатишган. Бироқ бу доғлар Қуёшга тегишли эканлигига шубха қилишган. Биринчи бўлиб, кузатилган бу доғлар - Қуёш сиртида жойлашганини Галилей 1610 йилда ўзи ясаган телескоп оркали қараб аниқлади. Доғларда Қуёш бир неча кундан бир неча ойгача “яшайди”. Баъзи йиллари Қуёшда жуда кам доғ кузатилган (баъзан 1-2 ой ичида умуман кўринмаган) ҳолда, баъзи йиллари унда ўнлаб доғлар кузатилади. Кўпинча доғлар гуруҳ- гуруҳ ҳолда учраб, эгаллаган жойининг ўлчамлари бир неча юз минг километрни ташкил этади. Кўп йиллик кузатишлар, Қуёш доғларининг сони даврий равишда ўзгариб туришини маълум қилади. Фотосферада доғларнинг корайиб кўринишига сабаб шўқи, унинг температураси атроф фотосфераниқидан карийиб 1500 0 С га паст бўлади

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Мартинов Д.Я. Курс обҳей астрофизики.- М., Наука- 1990. 2. Мартинов Д.Я. Курс практическая астрофизики.- М., Наука 1997. 3. Миннарт М. Практическая астрономия.- М., Мир-1991. 4. Собелев В.В. Курс теорической астрофизики.- М., Наука-1985. 5. Шкловский И.С. Звездў. Их рождения, жизнь и смерт.- М.,Наука- 1995. 6. www . ziynet . uz

Похожие

Қуёш энергиясининг манбаи. Қуёш активлиги. Қуёш- ер муаммоси ( Куёш энергиясининг манбаи )

Қуёш (куёш ) активлиги ва унинг ерга таъсири

Қуёш хромосфераси ва қуёш тожи (куёш хромосфераси ва куёш тожи )

Қуёш телескоплари ( Куёш телескоплари )

Қуёш системаси жисмларининг массаларини ҳисоблаш