Қуёш системаси жисмларининг массаларини ҳисоблаш - Астрономия - Рефераты

Қуёш системаси жисмларининг массаларини ҳисоблаш

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

137.5 KB

Қ уёш системаси жисмларининг массаларини ҳ исоблаш Режа: 1. Осмон жисмларининг асосий физик характеристикалари 2. Уч жисм масаласи. Четлантирувчи куч ва четлантирилган ҳаракат ҳақида тушунча 3. Ой ҳаракатини четлаштирувчи куч

Осмон жисмларининг асосий физик характеристикаларидан бири - уларнинг массаларини аниқлашда, Кеплернинг Ньютон томонидан умумлаштирилган (ёки аниқлаштирилган) ушбу III қонунидан фойдаланилади: 32 31 2 1 2 1 a a m M m М Т Т       (1) бу ерда Т 1 ва Т 2 - Қуёш атрофида айланувчи ихтиёрий икки планетанинг сидерик ёки юлдуз даврлари (яъни Қуёш атрофида ҳақиқий айланиш даврлари), М „ - Қуёш массасини, m 1 ва m 2 - эслатилган уша икки планетанинг массалари, а 1 ва а 2 лар эса- уларнинг орбиталари катта ярим ўқларини характерлайди. Бевосита ўлчашлар асосида планетамиз - Ернинг массасини топиш мумкин. Бироқ, бошқа бирор планетанинг массасини аниқлаш учун эса Кеплернинг аниқлаштирилган III қонунидан фойдаланилади. Бунда топилиши мўлжалланган планетанинг йўлдоши билан Ер йўлдошининг ҳаракати (даврлари ва орбиталарининг катта ярим ўқлари) солиштирилади, яъни 3 31 1 2 21 c c c a a m M m М Т Т      (2) бу ерда Т 1 ва Т с – планетанинг йўлдоши ва Ер сунъий йўлдошининг айланиш даврларини, m 1 ва m c - планета йўлдоши ва Ер c унъий йўлдоши массаларини, а 1 ва а с эса, мос равишда, планетанинг йўлдоши ва Ер сунъий йўлдоши орбиталари катта ярим ўқларини характерлайди. Одатда планеталар массаларига нисбатан, уларнинг йўлдош лари жуда кичик бўлганидан (Ер ва унинг табиий йўлдоши Ой бундан мустасно), m 1 <<M; m с <<  M бу ерда m с - Ернинг сунъий йўлдошининг массасини билдиради, у ҳолда (2) формуладан планета массаси

3 31 2 21 c c a a M М Т Т    (2  )    M Т Т a a M c c 21 2 3 31 (3) (3) ифодадан топилади. Энди Кеплернинг умумлашган III қонунини Қуёш ва Ер ҳам да Ер ва унинг сунъий йўлдоши жуфтликлари учун ёзайлик: 3 3 2 2 c c c a a m M m М Т Т         тенгликнинг чап томони сурат ва махражини  m га бўлсак, 3 3 2 2 / 1 1 / c c c a a m m m M Т Т         тенгликка эришамиз. Бу ерда m mc/  1 лигини эътиборга олиб, 1  m десак 2 2 3 3 1     Т Т a a M c c ёки 1 2 2 3 3      Т Т a a M c c бўлиб, у Ер массаси бирлигидаги Қуёш массасини ифодалайди. Бу ерда М ва  m - Қуёш ва Ернинг массаларини,  T ва a - Ернинг Қуёш атрофида айланиш даври ва орбитасининг катта ярим ўқини, Т с ва а с лар эса, Ер сунъий йўлдошининг даврини ва орбитаси нинг катта ярим ўқини характерлайди. Уч жисм масаласи. Четлантирувчи куч ва четлантирилган ҳаракат ҳақида тушунча Агар планетамиз – Ер (ёки бошқа бирор планета) фақат Қуёш таъсирида ҳаракатланса, унинг траекторияси аниқ Кеплер қонуни бўйича кузатилар эди. Бундай ҳаракат, икки жисм масаласи ечимига мос келиб, у четлантирилмаган ҳаракат дейилади. Бироқ маълумки, бирорта

ҳам планета фақат Қуёшнинггина таъсирида ҳаракатланмай, унга бошқа осмон жисмлари ҳам таъсир этади ва оқибатда, унинг траекторияси аниқ эллипс, айлана, парабола ёҳуд гипербола бўйлаб ҳаракатлана олмайди. Жисмлар ҳаракатида Кеплер қонунидаги четга чиқиш – четланишлар дейилиб, унинг ҳақиқий ҳаракати – четлантирилган ҳаракат деб аталади. Планеталарнинг массалари Қуёш массаси билан солиштирилганда жуда кичик бўлганидан, уларнинг ҳаракатидаги бирор жисмга берадиган четланишларини ҳисоблаш ҳам жуда мушкул. Қуйида биз, Қуёш атрофида ҳаракатланаётган 1P планетанинг ҳаракатига 2P планета томонидан бериладиган четлантирувчи куч ва тезланиши билан танишамиз ( -расм). Бунда ҳар учала жисм ҳам Ньютоннинг бутун Олам тортишиш қонуни бўйича таъсирлашиб, Қуёш биринчи ва иккинчи планеталардан 1 QP ва 2 QP йўналишларда қуйидаги тезланишларни олади: 21 1 1 r m G a  22 2 2 r m G a  (19) 1P планетага Қуёш томонидан таъсир этувчи кучнинг Q P1 йўналиш бўйича берадиган тезланиши: 21 1 1 r m M G a    (20) 1P га иккинчи 2P планетанинг 2 1P P йўналишда берадиган тезланиши эса: 22 2 1 r m G a  (21) мазкур планетанинг Қуёшга Q P2 йўналишда берадиган тезланиши: 22 2 2 r m G a  (22) Қуёш оладиган тезланишни биринчи планетага кўчирсак, у 22 2 2 2 r m G a a  

бўлиб, Q P2 йўналишга паралел бўлади. 1a ва 2a лар - 1P планетани кеплерча орбитадан четлантирувчи кучларнинг тезланишлари бўлади. Бундан кўринишича, четлантирувчи куч, четланишни келтирувчи жисм (иккинчи планета) томонидан планетага ва Қуёшга таъсири кучларнинг геометрик айирмасидан иборат бўлар экан. Чизмадан кўринишича, четлантирувчи куч (ёки четлантирувчи тезланиш) умумий ҳолда четлантирувчи жисмга, яъни иккинчи планетага томон йўналмайди. Фақат биргина ҳолда, Қуёш ва четлантирувчи жисм ундан бир томонда, бир тўғри чизиқда ётгандагина, четлантирувчи жисм аниқ четлантирувчи жисм томон йўналади. Ой ҳаракатини четлаштирувчи куч Ер сиртининг кўтарилиш ва пасайишлари. Ернинг диаметри Ойгача бўлган масофага нисбатан сезиларлича катта бўлганидан Ернинг Ойдан турли масофада ётувчи бирлик массаларига Ой турли катталикдаги кучлар билан таъсир қилади. Натижада, Ер абсолют қаттиқ жисм бўлмаганидан унинг турли қисмларига Ойнинг таъсири турлича бўлиб, ер сиртида кўтарилиш ва пасайиш деб аталувчи ҳодисанинг содир бўлишига сабаб бўлади. Ер сиртининг кўтарилиш ва пасайиш ҳодисаси Қуёш таъсирида ҳам кузатилади, Бироқ бу кўтарилиш ва пасайишлар, Қуёшнинг узоқлиги туфайли, Ой таъсирида бўладиган кўтарилиш ва пасайишларга нисбатан сезиларли даражада кам бўлади. Кўтарилиш ва пасайиш ҳодисаси айниқса океан сувларининг кўтарилиш ва пасайиши яққол сезилади (чунки сувнинг ишқаланиш коэффициенти, Ернинг қуруқликдаги ишқаланиш коэффициентига нисбатан етарлича кичик). Океан сувлари сатҳи баландлик- ларининг ўзгариб туриши системали ҳодиса бўлиб, унинг сатҳи тахминан 6,2 соат кўтарилади ва кейинги 6,2 соат вақт давомида пасаяди, сўнгра яна кўтарилиш бошланади. Океан суви сатҳининг бу хилда даврий равишда кўтарилиб ва пасайиб туриши маълум меридиан учун Ойнинг кульминацияда бўлишига боғлиқ

бўлади. Шу меридианда ётиб, Ой зенитда бўладиган жойда кўтарилиш катталиги максимум бўлади. Бу жойдан 90  нарида ётувчи нуқталарда (бу нуқталар тўплами ер сиртида СС катта айланани беради) эса, пасайиш максимал қийматга эришади (42- расм). Маълум бир жойда Ойнинг зенитдан икки марта кетма-кет ўтиши учун кетган вақт оралиги (ёки Ойнинг икки марта кетма- кет кульминациясида бўлиш учун кетган вақт) 24 h 52 m эканлигидан, шу жойда максимал кўтарилиш ҳам худди шундай давр билан бўлади. Бу даврнинг ўртача ер суткаси (24 соат) дан 52 минутга ортиқ бўлишига сабаб - Ойнинг Ер атрофида Ер айланиши йўналишибилан бир хил йўналишда айланишидир. Бироқ кўтарилишнинг максимуми Ернинг Ой тўрган томондаги А нуқтадагина кузатилмай, балки бу нуқтага диаметрал қарама- қарши ётган В нуқтада ҳам кузатилади. Бунинг сабаби қуйидагича тушунтирилади. Ойнинг А нуқтадаги моддий нуқтага таъсири Ер марказидаги О нуқтада ётувчи шундай массали моддий нуқтага таъсиридан кучлироқ бўлиб, натижада бу моддий нуқта Ой томон кўпроқ кўтарилади. Ойнинг В нуқтадаги моддий нуқтага таъсири О нуқтадаги шундай массали моддий нуқтага таъсиридан кичик бўлгани сабабли, В нуқта О нуқтага нисбатан орқада қолади (яъни Ер марказига нисбатан кўтарилади). Шунинг учун ҳам маълум меридианда кўтарилиш (ёки пасайиш) Ойнинг куйи ва юқориги кульминацияларида кузатилиб, 24 h 52 m : 2= 12 h 26 m ли давр билан рўй беради. Ой томондан А, О ва В нуқталардаги бирлик массаларга берилган тезланишларнинг катталиклари мос равишда:    2 2 2 , , R r M G a r M G a R r M G a B O А      бўлади, у ҳолда:         2 2 1 ) ( 1 r R r GM a a O ёки r>>R бўлганидан R 2 дан воз кечилса ва (r-R) ўрнига r олинса, тенглама қуйидаги кўринишни олади:

3 2 r R GM a a O A   Бу ифода кўтарилишни вужудга келтирувчи куч тезланиши деб аталади, бу ерда R - Ер радиуси, М - Ой массаси ва r - Ердан Ойгача бўлган масофа. Қуёш Ердан, Ойга нисбатан жуда узоқ масофада бўлгани сабабли, Қуёш кўтариш кучининг катталиги, Ойникига нисбатан 2,2 марта кичик бўлади. Шунинг учун ҳам Қуёшнинг Ер сиртини кўтариши, алоҳида сезиларли даражада кузатилмайди. Ер сиртининг кўтарилиши энг катта қийматга тўлиной ва янгиой фазаларида (сизигей ҳолатларида) эришади. Чунки Ойнинг бу вазиятларида унинг кўтариш кучи Қуёшнинг кўтариш кучи билан бир хил йўналишда бўлиб қўшилади. Ойнинг биринчи ва охирги чоракларида эса аксинча, бу икки осмон жисмининг кўтариш кучлари бир- бирига тик йўналиб, ер сиртининг кўтарилиши минимал қиймат олади. Ер ғарбдан шарққа томон айланганидан, ер сиртида максимал кўтарилиш тўлқини шарқдан ғарбга томон қараб силжийди. Бу силжиш эса ўз навбатида, Ер айланишига тормозловчи куч сифатида таъсир қилади

ADABIYOTLAR 1. M.M.Dagaev, V.G.Demin, I.A.Klimishin, V.M.Charugin, Astranomiya. M., Prosveshenie, 1983. 2. P.I.Bakulin, E.B.Kononovich, V.I.Moroz, Курс общей астраномии. М., Nauk, 1983. 3. G.G.Mursalimova, A.Raximov, Umumiy astronomiya kursi. O’qituvchi, Toshkent 1976. 4. M.M.Dagaev, V.M.Charugin, Книга для чтения по астрономии , астрофизика . М., Просвещение, 1988. 5. B.A.Vorontsov ~ Velhyaminov, astronomiya. Toshkent, O’qituvchi, 1989. 6. Астрономический календарь . Постоянная часть, изд. 7-е, Наук, 1981. 7. Астрономический календарь. Постоянная часть. 8. Школьный Астрономический календарь, (выпускается на каждый учебный год) 9. Астрономический календарь ежегодник. 10. Rahmonqulov M . R . Sayyoralar quyosh sistemasidagi kichik jismlar . FDU 2005 yil. 11. Mirsalimova G.G., Qodirov A. Laboratoriya ishlari uchun metodik ko’rsatma. FDU 1997 yil. .

Похожие

Oсмон жисмларининг массаларини хисоблаш

Куёш системаси жисмларининг ўлчамлари. Уларгача бўлган масофаларни аниклаш

Қуёш энергиясининг манбаи. Қуёш активлиги. Қуёш- ер муаммоси ( Куёш энергиясининг манбаи )

Қуёш ва унинг ҳарактеристикаси фотосфера, грануляция. Қуёш доғлари

Қуёш телескоплари ( Куёш телескоплари )