Қуёш (куёш ) активлиги ва унинг ерга таъсири - Астрономия - Рефераты

Қуёш (куёш ) активлиги ва унинг ерга таъсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

130 KB

Қуёш активлиги ва унинг ерга таъсири Режа : 1. Šó¸ø ýíåðãèÿñèнинг ìàíáàè 2. Êîñìîëîãèÿ ýëåìåíòëàðè 3. Þëäóçëàðíèíã íîìëàðè êàåðäàí êåëèá ÷èêêàí? 4. Áèçíèíã Ãàëàêòèêàìèç âà óíèíã îáúêòëàðè. 5. Êîñìîëîãèÿ ýëåìåíòëàðè

Òàáèÿòíèíã ýíåðãèÿ ó÷óí óíèâåðñàë šîíóíèäàí ìàúëóìêè, ýíåрãèÿ ñàšëàíèø õóñóñèÿòèãà ýãà: ó éўš áўëìàéäè âà àêñèí÷à, éўšäàí âóæóäãà ќàì êåëìàéäè. Ìîäîìèêè, øóíäàé ýêàí, òóíäà ïîðëà¸òãàí ìèíãëàá þëäóçëàð âà Šó¸øìèçíèíã ýíåðãèÿ ìàíáàè íèìàäà  äåãàí ñàâîë òóђèëàäè. Šó¸øíèíã àíèšëàíãàí «¸øè» ýñà ñàëêàì 5 ìèëëèàðä éèëíè êўðñàòàäè. Þëäóçëàð ýíåрãèÿñèíèíã ìàíáàè ìàñàëàñè, àñòðоíîì îëèìëàðíè êўïäàí áåðè šèçèšòèðèá êåëàäè. Áó òўђðèäà òóðëè ôèêðëàð, ãèïîòåçàëàð ìàâжóд. Ôàšàò 1938-1939 éèëëàðäàãèíà àñòðîôèçèêëàðäàí À. Ýäèíãòîí, Ê. Áåéöçåêêåð âà Ã. Á¸òåëåð þëäóçëàðíèíã ýíåðãèÿ ìàíáàè áўëà îëàäèãàí ÿäðîâèé ðåàêöèÿëàðèíèíã íàçàðèé ќèñîá-êèòîáèíè èøëàá ÷èšäèëàð. Ìàúëóìêè, àòîì ÿäðîñèíè òàøêèë šèëóâ÷è ïðîòîí âà íåéòðîíëàð ўçàðî æóäà êàòòà òîðòèøèø êó÷è (áó êó÷ ÿäðî êó÷è äåá þðèòèëàäè) áèëàí áîђëàíãàí áўëàäè âà áîђëàíèø ýíåðãèÿñè ќàì æóäà êàòòà áўëàäè. Àãàð áоðäè-þ, øóíäàé áîђëàíèøäàãè àòîì ÿäðîñèãà ÿíà áèð ïðîòîí ¸êè íåéòðîí êèðñà, ó ÿíãè ÿäðî ќîñèë šèëàäè âà ÿäðîäàí ñåçèëàðè ýíåðãèÿíèíã àæðàëèá ÷èšèøèãà ñàáàá áўëàäè. ×уíêè ÿäðî çàððà÷àëàðèãà šўøèëãàí ÿíãè çàððà÷à ÿäðî êó÷è îðšàëè óëàð áèëàí áîђëàíàäè. Íàòèæàäà ïàéäî áўëãàí îðòèš÷à ýíåðãèÿ ÿäðîäàí ïðîòîí ¸êè íåéòðîí áèëàí ¸ќóä ýëåêòðîí ¸êè ïîçèòðîí áèëàí ÷èšèá êåòàäè. Áóíäàé ќîäèñàãà ÿäðî ðåàêöèÿñè äåéèëàäè. Áèðîš ÿíãè ïðîòîí ¸êè íåéòðîííèíã ÿäðîãà êèðèø îñîíëèê÷à áўëìàéäè. Áóíèíã ó÷óí êåëèá šўøиëàäèãàí çàððà÷à ýòîì ÿäðîñèãà, ÿäðî êó÷ëàðè òàúñèðèãà áåðèëàäèãàí äàðàæàñèäà ÿšèí ìàñîôàãà êåëèøè (ïðîòîí ó÷óí ýñà ÿäðîíèíã èòàðèø êó÷èíè ќàì åтãàí ќîëäà) çàðóð áўëàäè. Äåìàê, šўøèëóâ÷è ïðîòîí ¸êè íåéòðîí ÿäðî òîìîí æóäà êàòòà òåçëèê áèëàí (ÿúíè ýíåðãèÿ áèëàí) ÿšèíëàøèøè ëîçèì. Íàçàðèé ќèñîáëàøëàð þëäóçëàð (æóìëàäàí Šó¸ø) ìàðêàçèäàãè áèð íå÷à ìèëëèîí ãðàäóñëè òåìïåðàòóðà ïðîòîíëàðãà õóääè øóíäàé òåçëèêëàð áåðà îëèøè, ó åðäà òåðìîÿäðî ðåàêöèÿñè ó÷óí šóëàé øàðîèò áîðëèãè ìàúëóì áўëäè. Íåéòðîíëàð ýñà áóíäàé þšîðè òåìïåðàòóðàäà òóðђóíëèãèíè éўšîòèá ÿðèì ñîàòãà åòàð-åòìàñ ïðîòîí, ýëåêòðîí âà íåéòðиíîãà ïàð÷àëàíèá êåòàäè âà ÿäðî ðåàêöèÿëàðèäà äåÿðëè èøòèðîê ýòìàéäè. Þëäóçëàð ìàðêàçèäàãè ðåàêöèÿ (òўðòòà ïðîòîííèíã áèðèêèá áèòòà ãåëèé àòîìè ÿäðîñèíè ќîñèë šèëèø)íèíã óçëóêñèç òàêðîðëàíèøè, þëäóçíèíã íóðëàíèøè òóôàéëè êîñìèê ôàçîãà

òàðšàëà¸òãàí ýíåðãèÿñèíè òўëäèðèá òóðàäè. Ќàð áèð ïðîòîííèíã ìàññаñè, àòîì áèðëèêëàðèäà 1,00813 íè òàøêèë šèëèá, òўðòòà ïðîòîííèêè 4,03252 áўëàäè. Ãåëèé àòîìè ÿäðîñè ìàññàñè 4,00389 ýêàíëèãèíè ýúòèáîðãà îëñàš, áó ÿäðîíè ќîñèë šèëóâ÷è ïðîòîíëàð àòîì îђèðëèãèíèíã 0,02863 áèðëèãèãà (4,03252-4, 003852- 0,02863) òåíã ìàññàñè, àæðàëàäèãàí áîђëàíèø ýíåðãèÿñèãà ýêâèâàëåíò ìàññà áўëèá, ó ìàññà äåôåêòè äåá þðèòèëàäè. Áèòòà ãåëèé ÿäðîñè ќîñèë áўëèøèäà àæðàëãàí ýíåðãèÿ, ìàøќóð Ýéíøòåéí ôîðìóëàñèãà êўðà: Å=mñ 2 = 1,67  10 -24  0,02863  (3  10 10 ) 2 = 4,3  10 5 ýðã ãà òåíã áўëàäè. Áó åðäà ñ=3  10 10 ñì/c - ¸ðóђëèê òåçëèãè, m- ìàññà äåôåêòèäèð. Ќîçèðãè ïàéòäà òўðò ïðîòîíäàí ãåëèé ÿäðîñè ќîñèë áўëèøè ќàšèäà èêêè êåòìà-êåòëèê ðåàêöèÿñè ìàúëóì áўëèá, óëàðäàí áèðèí÷èñè ïðîòîí-ïðîòîíëè Šó¸ø ìàðêàçèäà ðўé áåðàäèãàíè, èêêèí÷èñè ýñà óãëåðîд-àçîòëè öèêë äåá þðèòèëàäè. Šó¸ø активлиги ва унинг Ерга таъсири Åðäà êóçàòèëàäèãàí êўïëàá ôèçèê âà áèîëîãèê ќîäèñàëàðíèíã êå÷èøè, õóñóñàí, èšëèìíèíã ўçãàðèøè õèëìà-õèë êàñàëëèêëàðèíèíã äàâðèé ðàâèøäà òàêðîðëàíèøè, èîíîñôåðàäàãè ќîäèñàëàðè, Åð ìàãíèò ìàéäîíè “áўðîíëàðè” âà êîñìîíàâòëàð ó÷óí ðàäèàöèÿ õàâôèíèíã òóђèëèøè - áóëàðíèíã ќàììàñèãà Šó¸øäà ðўé áåðàäèãàí òóðëè àêòèâ æàðà¸íëàð ñàáàá÷è ýêàíëèãè ôàíãà àí÷àäàí áåðè ìàúëóì. Ãàð÷è áó ïðîáëåìà òўëà ќàë ўèëèíìàãàí áўëñà-äà, Šó¸ø àêòèâëèãèíèíã ðäà êóçàòèëàäèãàí, ýñëàòèëãàí ќîäèñàëàð áèëàí àëîšàäîðëèãèíè ўðãàíèø áîðàñèäà êўï þòóšëàð šўëãà êèðèòèëãàí. Áèð - áèðèäàí 150 ìèëëèîí êèëîìåòð óçîšëèšëàðè æîéëàøãàí áó èêêè îñìîí šèñìè (àíèšðîãè þëäóç âà óíèíã éўëäîøè) îðàñèäàãè áîђëàíèø šàíäàé òóøóíòèðèëàäè? Áó êàòòà ìàñîôàäà âîñèòà÷è ðîëíè íèìà ўéíàéäè?- äåãàí ñàâîë òóђèëàäè. Åðäà ќà¸òíèíã ìàíáàè Šó¸ø ýêàíëèãè âà áóíäà Šó¸ø íóðëàðè ¸ðèòóâ÷è âà èññèšëèš áàõø ýòóâ÷è àñîñèé âîñèòà ýêàíëèãè šàäèìäàí ìàúëóì. Áèðîš êåéèíãè éèëëàðäà Šó¸øíèíã ýëåêòðîìàãíèò òўëšèíëàðèíèíã ўçãà ўðèíìàéäèãàí šèñêà òўëšèíëè äèàïîçîíëàðèäà ќàì åòàðëè÷à èíòåíñèâ íóðëàíèøè àíèšëàíäè. Áó íóðëàð óëüòðàáèíàôøà, ðåíòãåí âà ãàììà íóðëàðè áўëèá Šó¸øäàãè àêòèâ ќîäèñàëàð áó íóðëàð èíòåíñèâëèãèíèíã îðòèøèäà àñîñèé ìàíáà

áўëèá õèçìàò šèëàäè. Šó¸ø ÷àšíàøëàðè âà ýðóïòèâ ïðîòóáåðàíåöëàðäàãè ïîðòëàø òóôàéëè, áó íóðëàð îšèìèãà êàòòà ýíåðãèÿëè ýëåìåíòëàð çàððà÷àëàð îšèìè ќàì šўøèëàäè. Šó¸ø øàìîëè äåéèëóâ÷è áó îšèìíèíã èíòåíñèâëèãè Šó¸ø àêòèâëèãèíèíã ôàçàñèãà ìîñ ðàâøèäà ўçгàðèá áîðàäè. Šó¸øäàí êåëà¸òãàí êîðïóñêóëÿð çàððà÷àëàð, ðàäèàöèîí íóðëàð èíòåíñèâëèãèíèíã áó õèëäà ўçãàðèá òóðèøè Šó¸øíèíã àêòèâëèê äàðàæàñèãà áîђëèš áўëèá äîђëàð ñîíèíèíã ўçãàðèá òóðèøè áèëàí áèð õèëäà êå÷àäè. Øóáќàñèç «Šó¸ø øàìîëè» Åðãà åòèá êåëãà÷, òуðëè ãåîôèçèê ќîäèñàëàðíèíã êåëèá ÷èšèøèãà ñàáàá áўëàäè. Ãåîôèçèê ќîäèñàëàð ýñà, ўç íàâáàòèäà, ïëàíåòàìèçíèíã áèîëîãèê ñôåðàãà òàúñèð ýòàäè. Íàòèæàäà êўïëàá áèîëîãèê ќîäèñàëàðíèíã êå÷èøèäà Šó¸ø àêòèâëèãèíèíã ўçãàðèøè ўç àêñèíè òîïàäè. Šó¸ø àêòèâëèãèíèíã ïàñò ¸êè þšîðè äàðàæàäà êóçàòèëèøè áèðèí÷è íàâáàòäà, Åð Åð àòìîñôåðàñèíèíã þšîðè šàòëàìëàðèäà “àêñ ñàäî” áåðàäè. Õóñóñàí, Šó¸ø ðàäèàöèÿñè òóôàéëè èîíîñôåðàíиíã èîíëàíèø äàðàæàñè îðòàäè. Áó ýñà, ўç íàâáàòèäà, àòìîñôåðàíèíã áó šàòëàìëàðèíèíã ýëåêòð ўòêàçóâ÷àíëèãèíинг, ýëåêòðîìàãíèò íóðëàðíè êàéòàðà îëèø šîáèëèÿòèíè ўçãàðòèðàäè. Áàúçàí Šó¸øäàí êåëà¸òãàí êó÷ëè êîðïóñêóëÿêóëÿð îšèì èîíîñôåðàäà šèñšà óçóíëèšäàãè ýëåêòðîìàãíèò òўëšèíëàðèíèíã þòèëèø äàðàæàñèíè øó šàäàð îðòòèðàäèêè, íàòèæàäà àòîìëàð þšîðè èîíëàíèøè òóôàéëè, óçîš ìàñîôàãà šèñšà ðàäèîòўëšèíëàðè óçàòèëèøèäà áèð íå÷à äàšèšàëè óçèëèø êóçàòèëàäè. 1959 éèëè 9 ìàé êóнè Šó¸øäà êó÷ëè õðîñîñôåðà ÷àšíàøè êóçàòèëäè. 10 âà 12 ìàéäà ќàì Šó¸øäà áèð íå÷à ÷àšíàøëàð êóçàòèëäè. 11 ìàéäà ÀŠØ äà ðàäèî, òåëåãðàô, òåëåôîí àëîšàëàðè àí÷à ìóääàòãà èøäà ÷èšëè. 12 ìàéäà ýñëàòèëãàí ÷àšíаøëàðäàí îòèëãàí êîðïóñêóëÿð îšèì Åðãà åòãà÷, îñìîíäà šóòá ¸ђäóñè êóçàòèëäè. Šó¸ø àêòèâëèãè âà ýïèäåìèê êàñàëëèêëàð îðàñèäàãè áîђëàíèøíè ўðãàíèøäà ðóñ îëèìè ïðîôåññîð À.Ë. ×èæåâñêèéíèíã ќèññàñè êàòòà. Ó êåíã òàðšàëàäèãàí ўëàò, âàáî, šàéòàðìà òèô, áўђìà êàáè ýïèäåìèê êàñàëëèêëàðíè ўðãàíèá, óëàðíèíã áîøëàíèøè, ðèâîæëàíèøè âà òóãàøè Šó¸ø àêòèâëèãèãà ìîñ êåëèøèíè àíèšëàäè. Ð.Ï. Áîãà÷åâà âà Â.Ì. Áîéêîëàð ýñà îõèðãè áèð íå÷à ўí éèëëèê äàâðèäà ïîëèîìåëèò êàñàëëèêëàðè äèíàìèêàñèíè Ðèãà âà Œçáåêèñòîíäà ўðãàíèá, áó êàñàëëèêëàðíèíã àâæè Šó¸ø àêòèâëèãèãà æóäà ìîñ êåëèøèíè àíèêëàäèëàð. Îëèìëàð Šó¸ø ÷àšíàøèíèíã þðàê-òîìèð êàñàëëèãèãà òàúñèðèíè ўðãàíèá, ìèîêàðä èíôàðêòè êàñàëëèãè áèëàí Šó¸ø ÷àšíàøè îðàñèäà êó÷ëè áîђëàíèø ìàâæóäëèãèíè àíèšëàøäè. Êó¸ø àêòèâëèãè áèëàí èíñîí àñëàá ñèñòåìàñè ўðòàñèäàãè áîђëàíèøíè ўðãàíèø ќàì èæîáèé íàòèæà áåðäè. Šó¸ø ÷àêíàøè êèøè

àñàá ñèñòåìàñè íîðìàë ôàîëèÿòèíèíã âàšòèí÷à áóçèëèøèãà ñàáàá áўëàð ýêàí. Áó ñîќàäà Øèðà Ìàñàìóðî òîìîíèäàí ßïîíèÿíèíã ўíòà ýíã éèðèê øàќàðëàðèäà ўòêàçèëãàí ýêñïåðèìåíò êèøè äèššàòèíè ўçèãà æàëá ýòàäè. Îëèì ўç ýêñïåðèìåíòèíè Êó¸ø àêòèâëèãè âà àâòîìîáèëü àâàðèÿëàðè, êó÷à òàñîдèôèé ќîäèñàëàðè îðàñèäà áîђëàíèø áîðëèãèíè àíèšëàøäåê àíòèšà ìàñàëàãà áàђèøëàäè. Ýêñïåðèìåíò íàòèæàñè, áó ќîäèñàëàð îðàñèäà êèøèíè ќàéðàòãà ñîëàðëè äàðàæàäà êåñêèí áîђëàíèø áîðëèãèíè ìàúëóì šèëäè. Òåêøèðèø íàòèæàñèíè ўçèäà àêñ ýòòèðãàí šóéèäàãè æàäâàë áó ќîäèñàëàð îðàñèäàãè áîђëàíèøíè ќàð šàíäàé øàðќëàøäàí ќàì àúëî äàðàæàäà êўðñàòàäè (1 - æàäâàë). 1 -æàäâàë Éèëëàð 1000 àâòîìîáèëãà òўђðè êåëàäèãàí áàõòñèç ќîäèñàëàð ñîíè Éèëëàð 1000 àâòîìîáèëãà òўђðè êåëàäèãàí áàõòñèç ќîäèñàëàð ñîíè Âîëüô ñîíè Òîêèî -äà áóòóí ßïîíèÿ- äà Âîëüô ñîíè Òîêèîäà áóòóí ßïîíèÿ- äà 1943 16 109 93 1955 38 67 64 1944 10 74 70 1956 142 68 71 1945 33 35 60 1957 190 66 73 1946 92 144 144 1958 185 272 124 1947 152 140 96 1959 159 314 134 1948 136 142 92 1960 112 248 130 1949 135 105 80 1961 54 192 115 1950 84 95 96 1962 38 111 92 1951 69 101 82 1963 28 95 89 1952 31 92 82 1964 10 30 72 1953 14 83 74 1965 15 66 63 1954 4 73 Áèç Šó¸ø àêòèâëèãèíèíã Åð èšëèìè øàðî и òè, ў ñèìëèêëàð áèîëîãèÿñè âà á о øšà æàðà¸íëàðãà òàúñèðè ìóàììîëàðèãà ò ў õòàëìàäèê. Áèðîš èëê òåêøèðèøëàð. Šó¸ø àêòèâëèãè áó æàðà¸íëàðäà ќàì ўç àêñèíè òîïèøèíè êўðñàòìîšäà. Þëäóçëàðíèíã íîìëàðè êàåðäàí êåëèá ÷èêêàí ? Îñìîíäà êóçàòèëàäèãàí ìèíãëàá þëäóçëàðäàí 27,5 òà ¸ðêèí þëäóç “Óçèíèíã øàõñèé íîìèãà ýãà áóëèá, øóíäàí 80 ôîéèçãà ÿêèí

àðàá÷à ,15 ôîéèçè ãðåê÷à âà 5 ôîéèçãà ÿêèíè ëîòèí÷à íîìëàð áèëàí àòàëàäè. Þëäóçëàðãà êóéèëãàí íîìëàðíè òóðò òèïãà áóëèø ìóìêèí. 1. Þëäóçíèíã àðàá÷à îòè .Ìàúëóì íîìäàãè þëäóç òóðêóìèíèíã êàéñè êèñìèäà æîéëàøãàíèãà êóðà , øó êèñìèíèíã íîìè áèëàí àòàëàäè. Ïåãàñ þëäóç òóðêóìèäà : Àëãàíèá ( “Êàíîò”) , Ìàðêàá ( “Ýãàð”), Øëàò (“¸ëêà”) ; Àñàä (“ Àðñëîí”) þëäóç òóðêóìèäà : Ðàñýëàçàä (“Ðàñ-àë-Àñàä-“Àðñëîííèíã áîøè” íèíã áóçèëãàí êóðèíèøè ) , Äåíåáîëà ( “ àñàä äóìè” ); Êèò þëäóç òóðêóìèäà : Äåíèñ Êåèòîñ (“Êèò äóìè” ) , Áàòåí-Êåéòîñ (“Êèò”) ; Ñàâð þëäóç òàðêóìèäà : Óíåê àë-õàéÿ (“Èëîí áóéíè”) , Íàò ( “øîõ”) ; Õàìàë þëäóç òóðêóìèäà :Áîòåé (“ “) ;Øèìîëèé áàëèê þëäóç òóðêóìèäà :ôîìàëüãàóò (“áàëèê îãçè”) ; Ýðèäàí þëäóç òóðêóìèäà : Àõåðíàð( “Àõèðíàõð”-“äàð¸ îõèðè” íèíã áóçèëãàí êóðèíèøè ) ; Øó õèëäàãè íîìëàð áèëàí þëäóçëàð áîøêà þëäóç òóðêóìëàðèäà õàì ó÷ðàéäè. Ìàñàëàí, Øåäàð ( “Ñàäð” - “Êóêðàí” íèíã áóçèëãàí êóðèíèøè ) - Îêêóøíèíã  ñè , Ðóêáà -“òèççà” ( Êàññèîíåÿäà) , Àëüäåðàìèí- “óíã êóë” (Öåôèéäà ) , Àëàìàí -“Ñàíäèìèÿ” (Àíäðîìåäà), Ðàñ Àëüãåòå “êàëåíîïðåêëîíåííèé áîøè “ (Ãåðêóëåñäà , Ðàñ Àëåõàãå - Çàêëèíàòåëü áîøè (“Èëîí ýëòóâ÷èäà”) , Ìåíêàëèíàí- “àðàâàêàøíèíã áîøè “, Îðèîí þëäóç òóðêóìèäà : Áåòåëüãåéçå -“ ïîëâîííèíã êóëòèêîñòè”, Ðèãåëü -“î¸ãè “, Ìèíòàêà -“áåëè” äåãàí íîìëàð áèëàí àòàëàäè. 2. Þëäóçíèíã îòè - þëäóç òóðêóìèíèíã òàáèèé êîíôèãóðàöèÿñèãà ýìàñ, áàëêè õàðèòàäàãè àíúàíàâèé ÷èçìàñèãà êàðàá áåðèëàäè: Ìàñàëàí, Ìèðöàì-“ïðèâÿç” (êàòòà èòäà) ,Àëüãîë -“÷óäîâèøà” (ïåðñåéäà) 3.Áèð ãóðóõ þëäóçëàðíèíã íîìè-þëäóç òóðêóìè íîìè áèëàí þðèòèëàäè. Àêðàá-“×à¸í” (×à¸í þëäóç òàðêóìèäà) , Òóáàí - “àæäàõî”(Àæäàõîäà) , Àðíå-“Êó¸í” (Êó¸íäà) ,Àëüðàìè-“Óê÷è” (Óê÷èäà) , Äóáõñ-“àéèê” (êàòòà àéèêäà) ;Àëãàðàá-“Êàðãà”(Êàðãàäà),Àëüáèðåî-“êèçèë”-(Îêóøäà), Àêüòàèð- (àñëèäà àí-íàñð-àò òàèð) - Ó÷óâ÷è áóðãóò , Âåãà- (àñëèäà àí.Íàñð àë-âîêè)”-Òóøóâ÷è áóðãóò”, Àëüôåðåä-“ ÿêêà” (ãèäðàâà) Àëüäåãàðàí- Èçèäàí áîðóâ÷è “ (Ñàâðäà) , Öåëüáèëâðàé ( Êàëá àð-Ðàé “ ïîäà÷èíèíã èòè” Èëîí ýëòóâ÷èíèíã  ñè ; Ðàñ Àëüõàãå-“ áîøè” -Èëîí ýëòóâ÷èíèíã àëüôàñè. Óðòà àñð Øàðê àñòðîíîìèÿñèíèíã áóþê íàìîÿíäàñè Àáó Õóñàéí Àáäóðàõìîí èáí Óìàð èáí.Ìóõàììàä èáí Ñàõë àñ- Ñóôè Ýðîííèíã Õ àñðäà ãóëëàá ÿøíàãàí Ðåé øàõðèäà (Òåõðîííèíã øàðê òîìîíèäà ) òóãèëäè. Ó èñôàõîí , Øåðîç âà Áîãäîääà èøëàãàí. Îëèì óìðèíèíã

îõèðãè 20 éèëäàí êóïðîê êèñìèíè ýãàëëàãàí âà ïîéòàõòè Øåðîçäà áóëãàí Àäóä-Àä Äàâëîíèíã ñàëòàíàòè õóäóäëàðèäà óòêàçäè. Àáäóðàõìîí Àñ-Ñóôè àä.Äàâëà ñàðîéèãà òàêëèô ýòèëãàí ýäè. Àñ Ñóôè áèëàí áèðãà àä-Äàâëà òàêëèô ýòèëäè. Ó äàâðäà Øåðîç ìàìëàêàòèíèíã ýíã éèðèê ìàðêêçëàðèäàí áóëèá, Øàðêíèíã òàíèêëè îëèìëàðè ó åðãà òàêëèô ýòèëãàí ýäè. Àñ-Ñóôè áèëàí áèðãà àä- Äàâëà ñàðîéèäà Àáóë Êîñèì Èáí Àúëàì, Àáó Ñàéõë Âàéæî Èáí Ðóñòàì àë Êóõèé, Àáó Ñàèä Àõìàä, àë-Ñèæèçèé, Íàçèô èáí ßìàí àë Ìóòàááèä, Àáóë Êîñèì Óáàéäóëëîõ èáí Õàñàí (òàõàëëóñè-/óëîì Çóõàë) âà áîøêàëàð èøëàäè. Àáóä àä Äàâëà ñàðîéèäà ìóõòàøàì êóòóáõîíà áóëèá òàðèõ÷èëàðíèíã ìàúëóì êèëèøè÷à óëàð óøà äàâðíèíã àéðèì éèðèê êóòóáõîíàëàðèäàãè êàáè ñàíäèêëàðäà ýìàñ, õîçèðãèäàãèäåê ìàúëóì ôàí éóíàëèøè áóéè÷à òîê÷àëàðãà òåðèëãàí õîëäà ñàêëàíãàí. Øåðîçäàãè îáñåðâàòîðèÿäà êåéèíðîê 975 éèëäà òàõòãà Àäóä àä Äàâëàíèíã óãëè Øàðìîç àä Äàâëà óòèðèá , Áîãäîäíè õàì çàáò ýòãà÷ , ó åðäà àñòðîíîìèê îáñåíðâàòîðèÿñè (áîøëèãè Àë Êóõèé) óçîê éèëëàð ìàçêóð ðàñàäõîíàäà àñòðîíîìèê êóçàòèø èøëàðèíè îëèá áîðäèëàð. (èáí àë Êóõèé “Òàðèõ àë Êóíàìà”äàí). Øåðîçäà 969 âà 970 éèëëàð àðàôàñèäà êèøäà Êó¸øíèíã êèøêè òóðèø íóêòàñèíèíã áàëàíäëèãè, 971 âà 972 - éèëëàðäà ¸çãè Êó¸ø òóðèø íóêòàñèíèíã âà êóçãè òåíã êóíëèêäà Êó¸øíèíã òóø ïàéòè áàëàíäëèêëàðè óë÷àíèá, áó ìàúëóìîòëàð àñîñèäà ýêëèïòèêàíèíã îñìîí ýêâàòîðèãà îãìàëèê áóð÷àãè àíèêëàíäè. Áó êóçàòèøëàð Àñ Ñóôèéíèíã èøòèðîêèäà áåâîñèòà ðàõáàðëèãèäà îëèá áîðèëãàíëèãèíè Áåðóíèé óçèíèíã “Ãåîäåçèÿ” àñàðèäà êàéä êèëàäè. Áîãäîääàãè îáñåðâàòîðèÿäà Àë Êóõèéäàí òàøêàðè Àáóë - Âàôî àë-Áóçòîíèé (940-998), Àáó Õàìèä Àõìàä, àñ Ñèãàíèéëàð èøëàãàíëèãè ìàôëóì. Àñ Ñóôèéíèíã àñòðîíîìèÿ òàðèõèäà ýíã êàòòà õèçìàòëàðèäàí áèðè óçè ÿñàãàí îñìîí ãëîáóñèäèð. Óíèíã Àäóä àä Äàâëàãà áàãèøëàá ÿñàãàí îñìîí ãëîáóñèíèíã îãèðëèãè ó÷ ìèíã äèðõàì (òàõìèíàí 9 êã) êåëèøèíè ìàãëóì êèëàäè. Èáí àë Êèôòèé óçèíèíã “Äîíèøìàíäëàð òàðèõè “ (“Òàðèõ àë Õóêóìà”) àñàðèäà àñ Ñóôèé îñìîí ãëîáóñèäàí àìàëäà ôîéäàëàíèø áóéè÷à “Îñìîí ãëîáóñèäàí ôîéäàëàíèø êèòîáè” äåãàí ìàõñóñ êóëëàíìà õàì ¸çäè. (Àäóä àä Äàâëàíèíã óãëè Ñàìñàì àä ÄÀâëàãà áàãèøëàíãàí êóë¸çìàñè Èñòàìáóëäà ñàêëàíàäè). Àñ Ñóôèéíèíã ãëîáóñè, XI-XVII àñðëàðäà, àñòðîíîìèê àñáîáëàðíè ëîéèõàëàø âà ÿñàøãà óçèíèíã êó÷ëè òàúñèðèíè óòêàçäè. Êåéèíãè ÿñàëãàí áàð÷à îñìîí ãëîáóñëàðèäà þëäóçëàðíèíã õîëàòè âà êóðèíìà êàòòàëèêëàðè (ðàâøàíëèêëàðè) Àñ Ñóôèé ãëîáóñèäà êåëòèðèëãàí õîëàòëàð âà êàòòàëèêëàðèãà òóëà ìîñ êåëàäè. Áèçíèíã Ãàëàêòèêàìèç âà óíèíã îáúêòëàðè.

Îéñèç þëäóçëàð ÷àðàêëàãàí òóíëàðèäà áóòóí îñìîí áóéëàá ÷óçèëãàí Ñîìîí éóëèíè êóðìàãàíëàð áóëìàñà êåðàê. Ñîìîí éóëèãà òåëåñêîï áèëàí êàðàëñà, ó ãèæ-ãèæ þëäóçëàðäàí òàøêèë òîïãàíèíè êóðèø ìóìêèí. (1-ðàñì).Àíà øó þëäóçëàðíèíã áàð÷àñè ( óëàð 100 ìëð ääàí îðòèê) áèðãàëèêäà Áèçíèíã Ãàëàêòèêàìèçíè òàøêèë êèëàäè. Ãàëàêòèêàìèç àëîõèäà þëäóçëàðäàí òàøêàðè òàëàé þëäóçëàðíèíã òóäàëàðè õàì ìàâæóä. Áóíäàé òóäàëàð ñî÷ìà âà øàðñèìîí êóðèíèøäà áóëèá, Õóëêàð âà Ãèîäëàð äåá àòàëóâ÷è ìàøõóð ñî÷ìà , Ãåðêóëåñ þëäóç òóðêóìèäà ïðîåêöèÿëàíóâ÷è øàðñèìîí þëäóç òóäàëàðè øóëàð æóìëàñèäàíäèð. Ãàëàêòèêàäà þëäóçëàð âà þëäóç êàðòàëàðèäàí òàøêàðè ñèéðàê ãàçëàð âà ìàéäà ÷àíã çàððà÷àëàðèäàí òàøêèë òîïãàí äèôôóç ÷àíã òóìàíëèêëàð ìàâæóä. Áèçíèíã Ãàëàêòèêàìèçíèíã äèàìåòðè 100 ìèíã ¸ðóãëèê éèëèãà òåíã áóëèá, óíäà ìàðêàçäàí òàõìèíàí 30 000 ¸ðóãëèê éèëè ìàñîôàäà Êó¸ø ñèñòåìàñè æîéëàøãàí .Ãàëàêòèêàíèíã áèçäàí ýíã êàòòà ìàñîôàäàãè êèñìëàðèãà÷à ìàñîôà ñàëêàì 80 ìèíã ¸ðóãëèê éèëèãà÷à áîðàäè. Ãàëàêòèêàäà þëäóçëàðíèíã òàêñèìëàíèøè. Þëäóçëàðãà÷à ìàñîôàëàðíè áèëèø ,óëàðíèíã ôàçîäàãè òàêñèìîòèíè àíèêëàøãà áèíîáàðèí Ãàëàêòèêàíèíã ñòðóêòóðàñèíè óðãàíèøãà èìêîí áåðàäè. Ãàëàêòèêàíèíã òóðëè êèñìëàðèäà þëäóçëàð ñîíèíè õàðàêòåðëàø ó÷óí þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãè òóøóí÷àñè êèðèòèëàäè.Þëäóçëàð çè÷ëèãè 1 êóá ïåðñåê õàæìäàãè þëäóçëàðíèíã ñîíèíè õàðàêòåðëàéäè. Õèñîá-êèòîáëàð Êó¸ø àòðîôèäàãè çîíàäà þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãè 0,12 ýêàíëèãèíè ìàúëóì êèëäè. Îñìîííèíã òóðëè êèñìëàðèäà þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãèíè àíèêëàø ó÷óí õàð áèð êâàäðàò ãðàäóñäàãè þëäóçëàð ñîíèíè õèñîáëàø çàðóð áóëàäè.Áóíäàé õèñîáëàøëàð Ñîìîí éóëèãà ÿêèíëàøãàí ñàéèí þëäóçëàðíèíã êîíöåíòðàöèÿñè êåñêèí îðòèá áîðèøèíè êóðñàòàäè. Áó õîë Ãàëàêòèêàìèç ñèêèëãàí øàêëäà áóëèá, Ñîìîí éóëè óíèíã óêèäàí ýíã êàòòà ðàäèóñëè êèñìèãà òóãðè êåëèøèíè ìàúëóì êèëèá, Êó¸ø (àíèêðîãè Êó¸ø ñèñòåìàñè) àéíàí øó ñèììåòðèÿ òåêèñëèãè ÿêèíèäà ¸òèøèíè ìàúëóì êèëäè. Áîøêà áèð ìóõèì õóëîñàãà ìàúëóì áèð ñîõàäà áàð÷à þëäóçëàðíèíã õèñîáèíè áèðäàíèãà ýìàñ, áàëêè õàð áèð þëäóç êàòòàëèãèãà àëîõèäà-àëîõèäà ÿúíè äàñòëàá êóðèíìà þëäóç êàòòàëèãè m  ê þëäóçãà÷à áóëãàí þëäóçëàð ñîíèíè ,ñóíãðà m  ê  1 êàòòàëèêêà÷à áóëãàí þëäóçëàð ñîíèíè âà õàêîçî õèñîáëàø îðêàëè ýðèøèø ìóìêèí.

Àãàð áóíäà þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãè ,ìàñîôàíèíã îðòèøè áèëàí óçãàðìàéäè âà óëàðíèíã áàð÷àñè áèð õèë ¸ðêèíëèêêà ýãà äåá êàðàëñà , ó õîëäà þëäóçëàð õèðàëàøãàí ñàéèí ( ÿúíè êóðèíìà þëäóç êàòòàëèêëàðè îðòãàí ñàéèí) óëàðíèíã ñîíèíèíã îðòèá áîðèøè , êóçàòèø êàðà¸òãàí ìàñîôà îðòèá áîðèøè áèëàí îñìîííèíã àíèê áèð þçàñèãà ïðîåêöèÿëàíà¸òãàí õàæì õàì îðòà áîðèøè îðêàëè îñîí òóøóíòèðèëàäè. Îñìîííèíã ìàúëóì áèð ñîõàñèäà m þëäóç êàòòàëèãè òåíã âà óíäàí êè÷èê þëäóçëàð , óøáó ðàäèóñ áèëàí ÷åãàðàëàíãàí øàð ñèíãàðè è÷èäà æîéëàíàäè: lgr m  1  0,2(m-M) Áàð÷à þëäóçëàðíèíã ¸ðêèíëèêëàðè áèð õèë äåá îëãàíèìèçäàí áàð÷à þëäóçëàð àáñîëþò þëäóç êàòòàëèêëàðè õàì áèð õèë Ì áóëàäè. m  1 þëäóç êàòòàëèãèãà òåíã âà óíäàí óíäàí êè÷èê þëäóçëàð ýñà , r m  1 -ðàäèóñëè øàð ñåêòîðè è÷èäà ¸òèá, ó lgr m  1  1  0,2  (m  1)-M  äàí òîïèëàäè. Áó òåíãëàìàëàðäàí êåéèíãèñèäàí îëäèíãèñèíè àéèðñàê, lgr m  1 - lgr m  0,2 ¸êè lgr r m m  1 02, ê îëàäè . Þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãè óçãàðìàãàíäà ,þëäóçëàðíèíã ñîíè óëàð ýãàëëàãàí õàæìíèíã (áèíîáàðèí ðàäèóñëàðèíèíã) êóáèãà ïðîïîðöèîíàë áóëèøèíè ýòèáîðãà îëñàê , NN rr NN NN mm mm mm mm            1 1 3 02 3 06 1 1 10 10 06 4 , , lg , áóëàäè. Áèðîê êóçàòèøëàð m îðòèøè áèëàí þëäóçëàð ñîíè áó êàäàð òåç îðòìàñëèãèíè êóðñàòàäè. Õóñóñàí m íèíã óí÷à êàòòà áóëìàãàí êèéìàòëàðè ó÷óí N N m+1 m 3 ãà ÿêèí, m  17 . þëäóçëàð ó÷óí ýñà, N N m+1 m  2 ÷èêàäè.Àãàð áàð÷à þëäóçëàðíèíã ¸ðêèíëèêëàðè áèð õèë äåá êàðàëñà, ó õîëäà êóçàòèëàäèãàí N N m+1 m íèñáàòãà êóðà , Êó¸øäàí óçîêëàøãàí ñàéèí þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãè óçãàðèøèíè îñîíãèíà ïàéêàø ìóìêèí. N N m+1 m íèíã êóçàòèëãàí êèéìàòëàðèíè ñîëèøòèðèá, Êó¸øäàí óçîêëàøà¸òãàí áàð÷à éóíàëèøëàðäà þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãè êàìàÿ áîðèøè àíèêëàíãàí. Àãàð òàíëàíãàí éóíàëèø áóéè÷à ,þëäóçëàðàðî áóøëèêäà íóðíèíã þòèëèøè àéòàðëè áóëìàñà , áóíäàí Ãàëàêòèêàìèçíèíã ÷åêëàíãàíëèãè õàêèäà õóëîñà êèëèá

÷èêàäè. Êèëèíãàí ìóëîõàçàëàð àñëèäà ÿíàäà ìóðàêêàá áèð ìàñàëàíèíã å÷èëèøè ó÷óí áèð àñîñ áóëàäè õîëîñ. Áó ìàñàëà þëäóçëàð áèð õèë ¸ðêèíëèêêà ýãà ýìàñëèãèíè âà êóçàòèø íàòèæàëàðè þëäóçëàðàðî ìóõèò òîìîíèäàí ñåçèëàðëè óçãàðòèðèëèøèíè õèñîáãà îëèøè õèñîáèãà æóäà ìóðàêêàá ìàñàëàëàðäàí ñàíàëàäè. Áó ìàñàëàíè õàë êèëèøäà òóðëè ¸ðêèíëèêäàãè þëäóçëàðíè õàðàêòåðëàø ó÷óí ôàçîíèíã ìàúëóì ñîõàñèäà Ì äàí Ì  1 àáñîëþò þëäóç êàòòàëèãèãà÷à áóëãàí þëäóçëàð óìóìèé þëäóçëàð ñîíèíèíã êàí÷à ìèêäîðèíè òàøêèë ýòèøèíè õèñîáãà îëàäèãàí ¸ðêèíëèê ôóíêöèÿñè  (Ì) äåá àòàëóâ÷è êàòòàëèê êèðèòèëàäè . Àãàð ¸ðêèíëèê ôóíêöèñè ìàúëóì áóëñà ó õîëäà òóðëè ìàñîôàëàðäà þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãèíè õèñîáëàø ìàñàëàñè ìàúëóì êèéèí÷èëèêëàðãà êàðàìàé õàë êèëñà áóëàäèãàí ìàñàëàëàðäàí õèñîáëàíàäè. Àìàëàäà áó ìàñàëà åòàðëè÷à õàë êèëèíãàí áóëèá, Ãàëàêòèêàìèç Ãàëàêòèêà òåêèñëèãè äåéèëóâ÷è àñîñèé òåêèñëèãèãà íèñáàòàí ñèììåòðèê êóðèíèøäàãè êóòáëàðè ñèêèëãàí êóðèíèøãà ýãà. Ñîìîí éóëèíèíã óðòà ÷èçèãè áèëàí äåÿðëè ìîñ êåëàäèãàí îñìîí ñôåðàñè áèëàí êåñèøãàíäà õîñèë êèëàäèãàí êàòòà àéëàíàñè - Ãàëàêòèê ýêâàòîð äåéèëàäè. Ìàçêóð ñèñòåìàíèíã ìàðêàçè, Ãàëàêòèêà ìàðêàçè äåéèëèá, ó Êó¸ø ñèñòåìàñèäà êàðàãàíäà Êàâñ þëäóç òóðêóìèäà ïðîåêöèÿàëàíàäè. Óíèíã ýêâàòîðèàë êîîðäèíàòàëàðè  17 h 40 m âà  -29 0 íè òàøêèë ýòàäè. Ãàëàêòèêà ìàðêàçèãà ÿêèíëàøãàí ñàéèí þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãè îðòèá áîðàäè. Øóíäàé êèëèá, Ãàëàêòèêàäà þëäóçëàðíèíã çè÷ëèãè óíèíã òåêèñëèãè âà ìàðêàçèãà òîìîí îðòèá áîðèø òåíäåíöèÿëàðèãà ýãà. Þëäóçëàð çè÷ëèãèíè, óíèíã êåñêèí êàìàÿäèãàí ìàñîôàëàðèíè õàìäà Êó¸ø àòðîôè çîíàñèäà àíèêëàø, Ãàëàêòèêàìèçíèíã óë÷àìëàðè õàêèäà ìàúëóìîò áåðàäè. Àíèêëàíèøè÷à, Êó¸ø, Ãàëàêòèêàìèç ìàðêàçèäàí òàõìèíàí 10 êïñ ìàñîôàäà, Êó¸øäà Ãàëàêòèêà ìàðêàçèäàí êàðàìà êàðøè òîìîíäà ¸òóâ÷è óíèíã ÷åãàðàñèãà÷à ìàñîôà ýñà 5 ìèíã ïê áèëàí õàðàêòåðëàíàäè. Áóíäàí Ãàëàêòèêàìèçíèíã äèàìåòðè 30 êïñ àòðîôèäà ýêàíëèãè ìàúëóì áóëàäè. Êó¸øíèíã Ãàëàêòèêà òåêèñëèãèäàí óçîêëèãè ýñà 25 ïñ íè (Øèìîëèé êóòá òîìîíãà) òàøêèë ýòàäè. Ãàëàêòèêàíè êàòòà êèñìèíè òàøêèë ýòãàí îáúåêòëàðè-Î âà Â ñèíôãà êèðóâ÷è þëäóçëàð Öåôåèäëàð ñî÷ìà þëäóç òóäàëàðè, óòà ÿíãè þëäóçëàðíèíã 2 ðóñóìëèëàðè âà þëäóç àññîöèàöèÿëàðè, Ãàëàêòèêà òåêèñëèãèäà ¸òóâ÷è èíãè÷êà êàëèíëèêäàãè òåêèñëèê áèëàí ÷åãàðàëàíãàí ôàçîäà æîéëàøàäè. Áó îáúåêòëàð õàêèäà ãàï êåòãàíäà óëàðíèíã Ãàëàêòèêàìèçíèíã òåêèñëèêëè ïîäñèñòåìàñèíèíã îáãåêòëàðè äåá ýñëàíàäè. Áèðîê Ãàëàêòòèêàìèçíèíã áîøêà îáúåêòëàðè, õóñóñàí Ëèðàíè

RR , Ñóìáóëàíèíã W , óòà ÿíãèëàðíèíã áèðè÷è ðóñóìëèëàðè, ñóáìèòòèëàð, øàðñèìîí òóäàëàð ýãààëëàãàí õàæì, äèàìåòðè Ãàëàêòèê òåêèñëèê áèëàí õàðàêòåðëàíàäèãàí ýëëèïñîèä áèëàí ÷åãàðàëàíàäè. Øóíèíã ó÷óí õàì óëàð Ãàëàêòèêàìèçíèíèíã ñôåðîèäàë (áàúçàí ñôåðèê) ïîäñèñòåìàñè îáúåêòëàðè äåéèëàäè. Ãàëàêòèêàìèç êèíåìàòèêàñèíè óðãàíèø ó Àíäðîìåäà òóìàíèëèãèíèíã ñòðóêòóðàñèãà óõøàø ñïèðàë ñòðóêòóðàñèãà ýãà ýêàíëèãè òàñäèêëàéäè. Êîñìîëîãèÿ ýëåìåíòëàðè Êîñìîëîãèÿ - êîèíîòíè áèð áóòóí äåá êàðàëãàíäàãè òóçèëèøè âà ýâîëþöèÿñèíè óðãàíàäèãàí ôàíäèð. Êîñìîëîãèÿ óðãàíàäèãàí ìàñàëàëàð è÷èäà ýíã ìóõèìëàðè - ôàçè âà âàêòíèíã ãåîìåòüðèê ñòðóêòóðàñè, ýâîëþöèÿñè , óíèíã òóðëè îáúåêòëàðèíèíã, àéíèêñà ãàëàêòèêàëàð âà óëàðíèíã òóäàëàðèíèíã òàøêèë òîïèøè âà ðèâîæëàíèøè ìàñàëàëàðèäèð. Êîèíîòíè áèð áóòóí îáúåêò ñèôàòèäà õàðàêòåðëàø ó÷óí, çàìîíàâèé ìåòîäëàð ¸ðäàìèäà óíèíã Ìåòàãàëàêòèêà äåá íîì îëãàí âà ðàäèóñè 3000 Ìïñ áèëàí ÷åãàðàëàíàäèãàí êèñìèãèíà êóçàòèëèøèíè õèñîáãà îëèø çàðóð áóëàäè. Ìàúëóìêè, íèñáèéëèê íàçàðèÿñèãà êóðà , êàòòà ìàññàëè îáúåêòëàðíèíã ìàâæóäëèãè ôàçî âà âàêòíèíã õîññàëàðèãà òàúñèð ýòàäè. Åâêëèä ãåîìåòðèÿñè õàðàêòåðëàéäèãàí áèçãà òàíèø ôàçî , éèðèê ìàñàëè æèñìëàð àòðîôèäà óçãàðèá “ýãèëàäè”. Õóñóñàí ¸ðóãëèê íóðè Êó¸ø ÿêèíèäàí óòà¸òèá ýãèëàäè âà óç éóíàëèøèíè óçãàðòèðàäè. Áó ýôôåêò Êó¸ø òóëà òóòèëãàíäà, óíèíã ¸íèäàí êóðèíàäèãàí þëäóçëàð íóðèíèíã éóíàëèøèíè óðãàíèø áèëàí òàñäèêëàíäè. Áó æóäà êè÷èê ìèêäîðíè òàøêèë ýòèá, ó óë÷àø àíèêëèãè ÷åãàðàñèäà êóçàòèëäè. Áèðîê, áàð÷à ãàëàêòèêàëàð âà óòàãàëàêòèêàëàð ìàññàëàðèíèíã òàúñèðè ôàçîäà àíèê êàòòàëèêäàãè ýãðèëèêíè âóæóäãà êåëòèðèá, óíèíã õîññàëàðèãà áèíîáàðèí, áóòóí Êîèíîò ýâîëþöèÿñèãà ñåçèëàðëè òàúñèð êèëàäè. Êîèíîò áóéëàá ìàññàíèíã èõòè¸ðèé òàêñèìëàíèøèäà íèñáèéëèêó íàçàðèÿñè àñîñèäà ôàçî âà âàêòíèíã õîññàëàðèíè àíèêëàø ìàñàëàëàñèíèíã êóéèëèøè æóäà ìóðàêêàá ìàñàëàëàðäàí áèðè áóëèá óíèã åñèìèíè òîïèø ìóøêóë. Øóíèíã ó÷óí ìàçêóð ìàñàëàíèìíã êóéèëèøèäàí îëäèí Êîèíîò òóçèëèøèíèíã ìàúëóì ñõåìàñèíè êàáóë êèëèíàäè. Êîèíîòíèíã ìîäåëè äåá þðèòèëóâ÷è áóíäàé ñõåìàëàðíèíã ýíã ñîääàñè êóéèäàãè õîëàòëàðãà àñîñëàíàäè : -Êîèíîòäà, êàòòà ìàñøòàáëàðäà, ìîääà áèð òåêèñ òàêñèìëàíãàí ; -ôàçîíèíã õîññàëàðè õàììà éóíàëèøëàðäà áèð õèë (èçîòðîï) ;

Áóíäàé ôàçî ìàúëóì ýãðèëèêêà ýãà áóëèá, óíãà ìîñ ìîäåë Êîèíîðòíè áèð æèíñëè èçîòðîï ìîäåëè äåéèëàäè. Êîèíîòíèíã áèð æèíñëè èçîòðîï ìîäåëè ó÷óí Ýéíøòåéííèíã òîðòèøèø íàçàðèÿèñãà îèä òåíãëàìàëàðíèíã å÷èìèãà êóðà àéðèì áèð æèíñëè áóëìàãàí êèñìëàðè îðàñèäàãè ìàñîôà óëàðíèíã èíäèâèäóàë õàîòèê õàðàêàòëàðèíè ýúòèáîðãà îëìàãàíäà óçãàðìàñ ñàêëàíèá êîëàîëìàéäè. Áó Êîèíîò ¸êè ñèêèëèøè ¸êè êóçàòèøëàðäàí ìàúëóì áóëãàíè êàáè êåíãàéìîãè ëîçèì äåãàíè áóëàäè. Äàðâîêå, èõòè¸ðèé èêêè ãàëàêòèêàíèíã áèð-áèðèäàí óçîêëàøèøòåçëèãè óëàð îðàñèäàãè ìàñîôàíèíã îðòèøè áèëàí îðòèá áîðàäè. Íèñáàòàí êè÷èê ìàñîôàëàðäà , áó áîãëàíèø ÷èçèêëè áóëèá ïðîïîðöèîíàëëèê êîýôôèöåíòè áóëèá Õàááë äîèìèéñè õèçìàò êèëàäè. Àéòèëãàíëàðäàí ìàúëóì áóëèøè÷à , èõòè¸ðèé èêêè æèñì îðàñèäàãè ìàñîôà âàêòíèíã ôóíêöèÿñèäèð. Áóíäàé ôóíêöèÿíèíã êóðèíèøè , ôàçî ýãðèëèãèíèíã èøîðàñèãà áîãëèê áóëàäè. Àãàð ýãðèëèê ìàíôèé áóëñà , ;Êîèíîò äîèìî êåíãàéèøíè “áîøèäàí êå÷èðàäè”. Åâêëèä ôàçîñèãà ìîñ íóëèí÷è ýãðèëèêäà Êîèíîòíèíã êåíãàéèø ñåêèíëàøèø áèëàí äàâîì ýòèá, êåíãàéèø òåçëèãè íóëãà èíòèëàäè. Âà íèõîÿò, ìóñáàò ýãðèëèêêà ýãà êåíãàþâ÷è Êîèíîò ìàúëóì áîñêè÷äà ñèêèëèø áèëàí àëìàøèøè ìóìêèí. Áèð æèíñëè èçîòðîï ìîäåëäà , ôàçîíèíã ýãðèëèãè ìîääàíèíã óðòà÷à çè÷ëèãèíèíã ìèêäîðèãà áîãëèê áóëàäè. Èêêèí÷è õîë (íóëèí÷è ýãðèëèê) çè÷ëèêíèíã êðèòèê çè÷ëèêêà òåíãìèêäîðèäà ðóé áåðàäè. Êåíãàéèø æàðà¸íèäà ýãðèëèêíèíã àáñîþò êèéìàòäà óçãàðèøè ìóìêèí, áèðîê áóíäà óíèíã èøîðàñè óçãàðìàé êîëàäè. Ìîääàíèíã êðèòèê çè÷ëèãè Õàááë äîèìèéñè âà Í âà ãðàâèòàöèîí äîèìèéëèê G îðêàëè êóéèäàãè÷à òîïèëàäè :  к H G р 3 8 2 ; áó åðäà Í  55êì  ñÌïñ,  êð  5,0 10 -30 ã  ñì 3 Ã Ãàëàêòèêàäà ìàâæóä áàð÷à îáúåêòëàðíèíã ìàññàëàðèíè èíîáàòãà îëãàíäà , óðòà÷à çè÷ëèêíèíã êèéìàòè òàõìèíàí 5 10 - 31 ã  ñì 3 íè òàøêèë ýòàäè. Áó åðäà ãàëàêòèêàëàð îðàñèäàãè êóðèíìàñ ìóõèòíèíã ìàññàñè õèñîáãà îëèíìàãàíè òóôàéëè çè÷ëèêíèíã àíèêëàíãàí áó êèéìàòè àñîñèäà ðåàë ôàçî ýãðèëèãèíèíã èøîðàñè õàêèäà àíèê áèð íàðñà äåéèø êèéèí. Øóíèíãäåê , Êîèíîòíèíã ÿíàÿì ðåàë ìîäåëèíè (ýìïåðèê éóë áèëàí òàíëàø èìêîíèÿòëàðè ìàâæóä áóëèá , æóäà óçîêäàãè (íóðëàðè áèð íå÷à þç ìèëëèîí ¸õóä ìèëëèàðä éèëëàðäà åòèá êåëàäèãàí) îáúåêòëàðíèíã êèçèëãà ñèëæèøëàðèíè àíèêëàø âà áó òåçëèêëàðèíè, áîøêà ìåòîäëàð ¸ðäàìèäà àíèêëàíãàí óëàðãà÷à ìàñîôàëàð áèëàí ñîëèøòèðèø àñîñèäà àìàëãà îøèðèëàäè. Àéíàí øó óñóë ¸ðäàìèäà Êîèíîòíèíã êåíãàéèø òåçëèãèíè âàêò áóéè÷à

óçãàðèøè êóçàòèøëàðäàí àíèêëàø ìóìêèí áóëàäè. Áèðîê õîçèðãè çàìîí êóçàòèøëàðè, ôàçî ýãðèëèãèíèíã èøîðàñè õàêèäà èøîí÷ áèëàí áèðîð íàðñà äåéäèãàí äàðàæàäà àíèêëèêêà ýãà ýìàñ. Ôàêàò Êîèíîò ôàçîñè ýãðèëèãè íóëãà ÿêèíëèãèíè èøîí÷ áèëàí àéòèø ìóìêèí. Áó óðèíäà Õàááë äîèìèéñèíèíã, áèð æèíñëè èçîòðîï Êîèíîò ó÷óí àæîéèá õóñóñèÿòè áîðëèãèíè ýñëàòèø óðèíëè. Óíè àíëàø ó÷óí, áó äîèìèéëèêêà òåñêàðè êàòòàëèê (1  Í) âàêò áèëàí óë÷àíèøèíè ,. ßúíè 1  Í  6 10 17 ñ ¸êè 20 ìëðä éèëëèãèãà ýúòèáîð êàðàòàéëèê. Áó, ìåòàãàëàêòèêàíèíã òî õîçèðãè õîëàòèãà êàäàð êåíãàéèøè ó÷óí êåòãàí âàêòíè èôîäàëàøèíè (àãàðì êàäèìäà êåíãàéèø òåçëèãè óçãàðìàãàí äåá êàðàëñà) òóøóíèø êèéèí ýìàñ. Áèðîê, øóíè òàúêèäëàø æîèçêè êåíãàéèø òåçëèãèíèíã, óçîê óòìèøäà âà õîçèð, óçãàðìàñëèãèíè îëèìëàð òîìîíèäàí ÿõøè óðãàíèëìàãàí. Êîèíîò õàêèêàòàí õàì áèð âàêòëàð àëîõèäà áèð õîëàòäà (ôèçèê ïàðàìåòðëàðèãà êóðà) áóëãàíëèãè, 1965 éèîëäà ðåëèêò (êîëäèê) íóðëàíèø äåá àòàëóâ÷è êîñìèê ðàäèîíóðëàíèøíèíã î÷èëèøè áèëàí òàñäèêëàíàäè. Óíèíåã ñïåêòðè èññèêëèê íóðëàíèøè ñïåêòðèãà ìîñ êåëèá, Ïëàíê ýãðèëèãèíè áåðàäè. Áó ýãðèëèê àñîñèäà àíèêëàíãàí òåìïåðàòóðà ýñà 3 Ê ãà ìîñ êåëàäè (áó íóðëàíèøíèíã ìàêñèìóìè 1ìì ãà òóãðè êåëàäè). Ðåëèêò íóðëàðèíèíã õàðàêòåðëè õóñóñèÿòè øóíäàêè , ó áàð÷à éóíàëèøëàð áóéè÷à áèð õèë èíòåíñèâëèêêà, ÿúíè èçîòðîï õîññàãà ýãà. Øó òóôàéëè áó íóðëàíèøíè àëîõèäà áèð îáúåêò ¸êè ñîõàíèíã íóðëàíèøè äåá êàðàá áóëìàéäè. Áóíäàé ðàäèîíóðëàíèøíè “êîëäèê íóðëàíèø” äåá àòàëèøèíèíã áîèñè, ó -Êîèíîòíèíã êàòòà çè÷ëèêêà ýãà áûëãàí (áîøêà÷à àéòãàíäà óç íóðëàíèøëàð ó÷óí õàì òèíèêìàñ) äàâðèãà êåëèá òåãèøëè íóðëàíèøèíèíã êîëäèãè äåá òàõìèí êèëèíèøèäàíäèð. Õèñîá-êèòîáëàð ó äàâðäà Êîèíîòíèíã çè÷ëèãè  =10 -20 ã/ñì 3 ( õàð êóá ñàíòèìåòðèãà 1000 òà àòîì òóãðè êåëãàíèíè) ìàúëóì êèëàäè. Áîøêà÷à àéòãàíäà çè÷ëèê , õîçèðãè äàâðäàãèäàí ìèëëèàðä ìàðòàäàí çè¸ä áóëãàíèíè êóðñàòàäè. Çè÷ëèê ðàäèóñèíèíã êóáèãà ïðîïîðöèîíàëëèãèäàí , êàäèìäà Êîèíîòíèíã êåíãàéèøè õîçèðäàãèäàí ìèíã ìàðòàãà êàì áóëãàíëèãè ìàúëóì áóëàäè. Íóðëàíèøíèíã òóëêèí óçóíëèãè  õàì øóí÷à ìàðòà êàì áóëãàíèäàí òóëêèí óçóíëèãè ó äàâðäà 1 ìèêðîí àñòðîôèäà áóëèá, óíãà ìîñ òåìïåðàòóðà 3000 Ê ãà ÿêèí áóëãàí. Øóíäàé êèëèá ðåëèêò íóðëàíèøíèíã ìàâæóäëèãè êàäèìäà Êîèíîò ôàêàò êàòòà çè÷ëèêêàãèíà ýìàñ þêîðè òåìïåðàòóðàãà õàì ýãà áóëãàíèäàí äàðàê áåðàäè. Þêîðèäàãè ìóëîõàçàëàðäàí êóðèíèøè÷à êîñìîëîãèÿäà õàëè êóï ìóàììîëàð õàë êèëèíèøè çàðóðëèãèãà êàðàìàé ó Êîèíîòíèíã òóçèëèøè âà ðèâîæëàíèøèãà óìóëàøãàí êîíóíëàð õàêèäà òàñàââóðëàð òåãèøëè áåðàîëàäè. Øóíèíãäåê àñòðîíîìèÿíèíã áó áóëèìè ìèñîëèäà òóãðè èëìèé

äóí¸êàðàøíè øàêëëàíòèðèøäà êàí÷àëèê áóþê àõàìèÿò êàñá ýòèøèíè óç-óçèäàí êóðèíèá òóðèáäè. Êîèíîòíèíã áó õèë óìóìèé êîíóíëàðèíè óðãàíèø îðêàëè áèç ìàòåðèÿ, ôàçî âà âàêò õîññàëàðèíè ÿíàäà ÷óêóððîê àíãëàéìèç. Áó ìóàììîëàðíèíã Êîèíîò ìàñøòàáèäà óðãàíèëèøè ôàêàò ôèçèêà ¸êè àñòðîíîìèÿ ôàíëàðèó÷óíãèíà ýìàñ, áàëêè ìîäèé äóí¸íèíã êîíóíëàðèíè óìóìëàøòèðèø éóëèäà ôàëñàôà ôàíè ó÷óí õàì æóäà ìóõèì õèñîáëàíàäè. Ãàëàêòèêàëàðíèíã ñïåêòðè Ãàëàêòèêàäàí òàøêè òóìàíëèêëàðíèíã ñïåêòðè, þëäóçëàðíèíã ñïåêòðèíè ýñëàòèá, þòèëèø ÷èçèêëàðèäàí òàøêèë òîïàäè. Óëàð òàðêèáèãà êóðà, À, F âà G ñèíôëàðãà êèðóâ÷è þëäóçëàðíèíã ñïåêòðèäàí ôàêàò àéðèì ãàç òóìàíëèêëàðíèíã ñïåêòðëàðèäà ó÷ðàéäèãàí ýìèññèîí ÷èçèêëàðè áèëàí ôàðê êèëàäè. Áóíäàí êóçàòèëà¸òãàí òóìàíëèêëàð, þëäóçëàð ñèñòåìàñè âà äèôôóç ìàòåðèÿäàí òàøêèë òîïãàíëèãè à¸í áóëàäè. Íîòóãðè ãàëàêòèêàëàðíèíã ñïåêòðè, À âà F ñïåêòðàë ñèíôëàðãà, ñïèðàë ãàëàêòèêàëàðíèêè F âà G ñèíôëàðãà âà íèõîÿò, ýëëèïòèê ãàëàêòèêàëàðíèêè G âà Ê ñèíôëàðãà êèðóâ÷è þëäóçëàðíèíã ñïåêòðèíè ýñëàòàäè. Áó ñïèðàë âà íîòóãðè ãàëàêòèêàëàðäà áîøëàíãè÷ ñïåêòðàë ñèíôëàðãà êèðóâ÷è êàéíîê âà ¸ø þëäóçëàðíèíã êóïëèãèäàí, ýëëèïòèê ãàëàêòèêàëàð ýñà íèñáàòàí ¸øè óòãàí. Êåéèíãè ñïåêòðàë ñèíôëàðäà ìàíñóá þëäóçëàðãà áîéëèãèäàí äàðàê áåðàäè. Ãàëàêòèêàíèíã ðàíãèãà êàðàá õàì óíäà êóï÷èëèêíè òàøêèë ýòãàí þëäóçëàðíèíã ñïåêòðàë ñèíôëàðè õàêèäà õóëîñà êèëèø ìóìêèí. Ãàëàêòèêàëàð ¸êè óëàðíèíã êèñìëàðèíèíã ðàíã êóðñàòêè÷ëàðèíè àíèêëàø ìåòîäè àñîñèäà àíèêëàíàäè.

ADABIYOTLAR 1. M.M.Dagaev, V.G.Demin, I.A.Klimishin, V.M.Charugin, Astranomiya. M., Prosveshenie, 1983. 2. P.I.Bakulin, E.B.Kononovich, V.I.Moroz, Курс общей астраномии. М., Nauk, 1983. 3. G.G.Mursalimova, A.Raximov, Umumiy astronomiya kursi. O’qituvchi, Toshkent 1976. 4. M.M.Dagaev, V.M.Charugin, Книга для чтения по астрономии, астрофизика. М., Просвещение, 1988. 5. B.A.Vorontsov ~ Velhyaminov, astronomiya. Toshkent, O’qituvchi, 1989. 6. Астрономический календарь. Постоянная часть, изд. 7-е, Наук, 1981. 7. Астрономический календарь. Постоянная часть. 8. Школьный Астрономический календарь, (выпускается на каждый учебный год) 9. Астрономический календарь ежегодник. 10. Rahmonqulov M . R . Sayyoralar quyosh sistemasidagi kichik jismlar . FDU 2005 yil. 11. Mirsalimova G.G., Qodirov A. Laboratoriya ishlari uchun metodik ko’rsatma. FDU 1997 yil.

Похожие

Қуёш энергиясининг манбаи. Қуёш активлиги. Қуёш- ер муаммоси ( Куёш энергиясининг манбаи )

Қуёш хромосфераси ва қуёш тожи (куёш хромосфераси ва куёш тожи )

Қуёш телескоплари ( Куёш телескоплари )

Қуёш ва унинг ҳарактеристикаси фотосфера, грануляция. Қуёш доғлари

Куёш хромосфераси ва куёш тожи куёш эниргиясининг манбаи