Қурилишда ишлатиладиган металлар - Архтектура - Рефераты

Қурилишда ишлатиладиган металлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Қурилишда ишлатиладиган металлар Режа: 1. Металлар ва уларнинг классификацияси. 2. Пўлат турлари ва хоссалари. 3. Пўлат буюмлар. 4. Металларни коррозия ва оловдан ҳимоялаш.

Металлар ва уларнинг классификацияси Халқ хўжалигининг турли соҳаларида, шу жумладан, қурилишда ҳам металлар кенг кўламда ишлатилади. Масалан, саноат ва фуқаро биноларининг каркасларини, кўприклардан пролет курилмаларни барпо этишда, гидротехник иншоотлар учун затворлар (сув дарвозалари) ясашда пўлат прокатдан, темир-бетонда эса пўлат арматуралардан фойдаланилади, пўлат ва чуян трубалар, томга ёпиладиган тунука ва бошқа металл буюмлар ҳам қулланилади. Бунинг учун металларнинг қатор муҳим техник хоссалари қулайлик беради. Металларнинг бу хоссалари уларнинг бошқа қурилиш материалларидан афзалликларини кўрсатади. жумладан юқори мустаҳкамликка эга ва босим остида пластик ишлов берилади (прокат қилинади, штамповка қилинади ва бошқалар). Афзалликлари бирон бир қаторда металларнинг муҳим камчиликлари ҳам бор: ниҳоятда зич, турли газ ва нам таъсир қилганда кучли занглайди, юқори температураларда эса шакли ўзгаради. Металлар иккита асосий гуруҳга: қора ва рангли металларга бўлинади. Қора металлар темирнинг углерод билан қотишмасидан иборатдир. Бундан ташқари уларнинг таркибида маълум миқдорда бошқа химиявий элементлар (кремний, марганец, олтингугурт, фосфор) ҳам бўлиши мумкин. Қора металларга хос бўлган хусусиятлар бериш учун уларнинг таркибига яхшиловчи ёки легирловчи қўшимчалар (никель, хром, мис ва бошқалар) киритилади. таркибидаги углерод миқдорига қараб қора металлар чўянлар ва пўлатларга бўлинади. Чўян-таркибида 2-4,3% углерод бўлган темир-углеродли қотишмадир. Вазифасига қараб чўянлар қуйилувчан, қайта ишланадиган ва махсус чўянларга бўлинади. Қуйилувчан чўянлар турли қурилиш буюмларини қуйиш учун қўлланилади. Қайта ишланадиган чўянлардан эса пўлат ва махсус ишларга мўлжалланган чўян қуймаларини ишлаб чиқаришда қкшимча сифатида фойдаланилади.

Чўян таркибида марганец, кремний, фосфор, шунингдек легирловчи қўшимчалар - никель, хром, магний ва бошқалар бўлиши туфайли чўян юқори механик хоссаларга эса бўлади ва оловбардош ҳамда занглашга бардошли бўлади. Пўлат - таркибида углерод миқдори 2% гача бўлган темир билан углероднинг боғланувчан қотишмасидир. Олиш усулига қараб пўлатлар, мартен, конвертор ва электр пўлатларга бўлинади. Қотишма таркибига кирадиган химиявий элементларга қараб пўлатлар химиявий таркиби бўйича углеродли ва легирланган бўлади. Углеродли пўлатлар темир билан углерод ва марганец, кремний, олтингугурт ва фосфор аралашмалари қотишмаларидан иборат. Турли усулларда олинган углеродли пўлатнинг қотишига кўра сокин, ярим сокин ва қайнайдиган пўлатларга бўлиш қабул қилинган. Легирланган деб, таркибида легирловчи қўшимчалар (никель, хром, вольфрам, молибден, мис, алюминий ва бошқалар) мавжуд бўлган пўлатга айтилади. Таркибига киритилган легирловчи қўшилмаларга қараб пўлат хроммарганецли, марганец-никель-мисли пўлат ва ҳакозолар деб аталади.Бундан ташқари, таркибидаги жами кўшилмаларга кўра пўлатлар кам ле гирланган (таркибидаги легирловчи қўшилмалар миқдори 2,5% дан 10% гача бўлган) ва кўп легирланган (легирловчи кўшилмалар 10% дан ортик) пўлатларга бўлинади. Вазифасига кўра пўлатлар куйидаги гурухларга бўлинади: конструкцион пўлатлар, булар турли қурилиш конструкциялари ва машиналари ва деталларини тайёрлаш учун ишлатилади; махсус пўлатлар булар юқори оловбардош ва ейилишга чидамлилиги билан тавсифланади; нихоят асбобсозлик пўлатлари ва ҳақазо. Сифатига кўра пўлатлар оддий сифатли, юқори сифатли ва алоҳида юқори сифатли пўлатларга бўлинади.

Пўлат турлари ва хоссалари Қурилиш конструкцияларида ишлатиладиган пўлатлар турларга бўлинади ва шартли белгилар билан маркаланади. Шартли белгиларда пўлатнинг таркиби ва вазифаси, механик ва химиявий хоссалари, тайёрлаш ва оксидлантириш усуллари акс эттирилади. Пўлатларни маркалаш. Стандартга кўра сифати оддий углеродли пўлатлар нинг маркаси Ст харфлари ва 0 дан 7 гача ракамлар билан белгиланади. Сифатли углеродли пўлатлар икки хонали ракамлар билан маркаланади, маркаларда углерод фоизининг юздан бир улушларида 90,8;25 ва ҳақазо) курсатилади. Қайнайдиган пўлат маркасининг белгисида “КП”, ярим қайнайдиган пўлатникида “ПС”, қайнамайдиган пўлатникида - “СП” харфлари куйилади, масалан Ст3сп, Ст5пс, Ст2кп. Углеродли пўлатларни маркалашдан фарқли уларок, кам легирланган пўлатлар маркасидаги ҳарфлар пўлат таркибида легирловчи аралашмаларнинг борлигини, рақамлар эса уларнинг ўртача миқдорини фоизлар ҳисобида кўрсатади; ҳарфлардан олдинги рақамлар пулат таркибидаги углерод миқдорини фоизнинг юздан бир улушида кўрсатади. Пўлатни маркалаш учун ҳар бир легирловчи элементга маълум ҳарф берилади; кремний - С, марганец - Г, хром - Х, никелғ -Н, молибден - М, волғфрам - В, Алюминий - Ю, мис - Ю, кобалт - К ва ҳакозо. Углеродли пўлатлар. Оддий сифатли углеродли пўлат - темирнинг углерод билан қотишмасидир. Унинг таркибида қуйидаги аралашмалардан ҳам маҳлум миқдорда бўлади: кремний, марганец, фосфор ва олтингугурт. Улардан ҳар бири пўлатнинг механик хоссаларига маҳлум даражада таҳсир қилади. Қурилишда ишлатиладиган одиий сифатли пўлатлар таркибида углерод миқдори 0,06-0,62% бўлади. Таркибидаги углерод миқдори оз бўлган пўлатлар юқори пластиклиги ва зарба кучлар ига чидамлилиги билан ажралиб туради. Углерод миқдори кўп бўлса, пўлат муртлашади ва қаттиқ бўлади.

Қурилишбоп пўлатларнинг сифатини ошириш учун қотишмага аралашмалар -марганец ва кремний қўшилади. Пўлат таркибида одатда 0,25- 0,9 % марганец бўлади; марганец пўлатнинг пластиклигини унча камайтирмасдан, мустаҳкамлигини оширади. Оддий пўлатлар таркибида кремний миқдори 0,35 дан ошмаса пўлат хоссаларига деярли таъсир кўрсатмайди. Фосфор ва олтингугурт зарарли аралашмалар ҳисобланади. Фосфор пўлатни мурт килади, шу сабабли курилиш пўлатларида унинг миқдори 0,65% дан ортиқ бўлмаслиги керак. Таркибидаги олтингугурт миқдори 0.07 дан орти бўлиши пўлатнинг юқори температурага муртлашишига сабаб бўлади, шунингдек унинг мустаҳкамлиги ва коррозия бардошлигини пасайтиради. Углеродли пулат сифатининг асосий кўрсаткичлари - чузилишга оқувчанлик ва мустаҳкамлик чегаралари, шунингдек нисбий узайиш катталигидир (1жадвал). 1-жадвал Оддий сифатли углеродли пўлатларнинг механик хоссалари А гуруҳдаги пўлат маркалари Қурилишга мустаҳкамлик чегараси Окувчанлик чегараси,МПа Н исбий узайиши,% Ст 0 Ст 1 Ст 2 Ст 3 Ст 4 Ст 5 Ст 6 Камида 31 320 - 420 340 - 440 380 - 490 420 - 540 486 - 600 Камида 600 - - 200 - 230 210 - 250 240 - 270 260 - 290 300 - 320 20 - 23 31 - 34 29 - 32 23 - 26 21 - 24 17 - 20 12 - 15 Қурилишда Ст З маркали пўлатдан кенг куламда фойдаланилади. Бу пўлатнинг фуқаро ва саноат бинолари ҳамда гидротехник иншоотларнинг металл конструкциялари, электр узатиш линияларининг, резервуарлар ва трубопроводларнинг таянчлари, шунингдек темир-бетон арматуралари тайёрланади.

Сифатли конструкцион углеродли пўлатлари машинасозликда, углеродли асбобсозлик пўлатлари эса ҳар хил қиркувчи асбобларни учун ишлатилади. Легирланган пўлатлар. Кам легирланган пўлатлар қурилишда қўллачилади. Бу пўлатлар таркибида углерод миқдори 0,2% дан ортиқ бўлмаслиги керак, чунки шундан ортиши пўлатнинг пластиклиги ва коррозиябардошлигини пасайтиради, шунингдек пайвандланиши ёмонлашади. Легирловчи қўшимчалар пўлат хоссаларига қуйидаги тарзда таъсир қилади: марганец пўлатнинг мустаҳкамлиги, қаттиқлиги ва ейилига қаршилигини оширади, кремний мустаҳкамлиги олов бардошлигини, мис эса ёнгин-сочиндан занглашга чидамлилигини оширади; никель пўлатнинг мустаҳкамлигини пасайтирмаган ҳолда уни қовушқоқлигининг яхшиланишига ёрдам беради. Пўлатларнинг хоссалари. Пўлатларнинг физик хоссалари ичида ҳақиқий зичлиги, суюкланиш температураси, иссиқлик сиғими, иссиқлик ўтказувчанлиги, температурадан кенгайиши коэффициенти катта ахамиятга эга. Суюкланиш температураси - пўлат қаттиқ ҳолатган очиқ холатга ў..... температурадир. Темирнинг суюкланиш температураси 1535 о С , лекин унинг таркибига углерод ва бошқа элементлар киритилганда температура ўзгаради. М асалан, таркибида 4,3% углерод бўлган чўян 1130 о С да суюкланади. Температура кенгайиш коэффициенти - температура 1 о С га ортганда пўлат намунани нисбий узайиши курсаткичи, у 11-10 -6 о С га тенг. Пўлатларнинг механик хоссалари чузилишга мустаҳкамлик чегараси, оқувчанлик чегараси, нисбий узайиши, қаттиқлиги ва зарбга қовушқоқлиги билан белгиланади. Пўлатларнинг химиявий хоссалари ичида энг мухими занглашга чидамлилиги ҳисобланади. Бу курсаткич пўлатларни атрофдаги мухитнинг емириш таҳсирига қаршилик кўрсатма олиш хусусиятини белгилайди.

Пўлат буюмлар Пўлат буюмлар тайёрлашда суюқлантирилган пўлат қолипларга қўйиб чиқилади. Улардан чиқариб олинган пўлат қуймалар босим билан ишланади. Пўлат қуймаларни босим билан ишлашнинг прокатлаш, чўзиш, болғалаш, штамплаш ва пре сслаш каби усуллари мавжуд. Прокатлаш - профилланган пўлат буюмларни тайёрлашда кўп кўлланилади. Прокатланадиган пўлат сортаменти юмалоқ, квадрат, тенг ёқли ёки томонлари тенг бўлмаган бурчакли пўлат, швеллер, куштавр, труба, профили такрорланадиган арматура ва бошқалар. Пўлат буюмлар турлари. Прокатка қилинган бурчакли пўлат тенг ёнли ва тенг ёнли бўлмаган бурчак куринишида токчаларининг кенглиги 20-250 мм қилиб чиқарилади; швеллер баландлиги 50-400 мм ва токчаларининг кенглиги 32-115 мм; оддий хам кенг токчали қуштаврлар чиқарилади. Оддий қуштаврларнинг баландлиги 10 0-700 мм, кенг токчалиги 1000 мм гача булади. Токчалиги кенглигининг баландлигига нисбати 1:2 дан 1:3 г ача ўзгаради. Профилли пўлат, турли-туман қур ил иш конструкцияларини (саноат ва фукаро биноларининг каркаслари ва фермалари, кўприкларнинг пролет қурилмалари, том балкалари, электр узатиш линияларининг таянчлари; биноларни ёритиш фонарлари ва ҳакозо) пайвандлаш ёки парчинлаш ёрдамида тайёрлаш учун қулланилади. Бундан ташқари махсус профилли прокатка қилинган ва штампланган пўлатдан саноат ва жамоат биноларининг дераза панжаралари тайёрланади. Квадрат кесимли прокатка қилинган, шунингдек тасмасимон пўлатдан қурилишда турли мақсадларда фойдаланилади. Юмалоқ пўлат, асосан темирбетон учун арматура сифатида ишлатилади. Прокатка қилинган лист пўлатнинг қатор хиллари мавжуд: эни 600-3800 ва қалинлиги 4-160 мм прокатка қилинган қалин пўлат лист, эни 600-1400 ва қалинлиги 0,5-4 мм прокатка қилинган юпқа пўлат лист; эни 510-1500 ва

қалинлиги 0,5-2 мм лист тунука, шу жумладан, рухланган тунука, шунингдек гофрировка қилинган ва тарам-тарам пўлат лист. Шпунтланган сепоя учун прокатка қилинган пўлат турли профилли қилиб чиқарилади; у гидротехник қурилишда ишлатилади. Диаметри 50-1620 мм бўлган бутунлигича чўзиб ва пайвандлаб ясалган пўлат трубалардан магистрал газ ва нефтғ трубалари, сув билан таъминлаш, иситиш ва бошқа мақсадларда фойдаланилади. Болт, гайка, шайба, парчин мих каби майда пўлат буюмлар прокатка қилинган пўлат профиллардан турли қурилиш конструкциялари тайёрлашда кенг ишлатилади. Ҳозирги вақтда исталган маҳкамлаш пўлат буюмлари шуруп, винт, мих, скобаларсиз, шунингдек, эшик ва дераза блоклари, санитария техника кабиналари жамлаш учун зарур бўлган кичик металл буюмларсиз (ошик-мошиклар, дасталар, кулфлар, бурчакликлар ва бошқалар) курилиш ишлари битмайди. Пўлат арматура темир-бетоннинг энг муҳим таркибий қисми ҳисобланади ва буш ёки конструкцияларни бутун хизмат даврида бетон билан биргаликда ишончли туриши керак. Арматура асосан, конструкциянинг чузувчи кучлар таҳсир қиладиган жойларига ўрнатилади ва у бу кучларга бардош бериши лозим. Диаметри 10 мм дан кичик арматура пўлати буюмлар тарзида, диаметри 20 мм ва ундан ортик арсматура пўлати узунлиги 6-12 м бўлган стерженлар куринишида ишлаб чиқарилади. Металларни коррозия ва оловдан химоялаш Металларнинг атроф муҳит таъсирида емирилиши коррозия деб аталади. Коррозия натижасида ҳар йили ишлаб чиқариладиган қора металларнинг тахминан 10% и нобул бўлади. Металларни коррозиядан сақлашнинг турли усуллари мавжуд. Металлни лак - буёк, металлмас ва металл пардалар воситасида, шунингдек, металл таркибига легирловчи элементлар киритиб ҳимоялаш усули кенг қўлланилади.

Лак-буёк билан қоплаш - металлни коррозиядан ҳимоялашнинг кенг тарқалган усулидир. Юпқа парда ҳосил қилувчи материаллар сифатида нитроэмаллар, нефть, тошкумир ва синтетик лак, ўсимлик мойлари асосида тайёрланган буёк ва бошқалар ишлатилади. Металл қопламалар хилма-хилдир. Улар жумласига сирлаш, шиша, цемент-кезеин, лист пластинкалар ва плиталар билан қоплаш, пластмассалар пуркаш ва бошқалар киради. Бу қопламалар ташқи емирувчи муҳитларга етарли даражада турғун бўлиб, металлни коррозиядан пухта ҳимоялайди. Металл қопламалар металларга гальваник, химиявий, киздириб, металлизациялаш ва бошқа усулларда юритилади. Гальваник усулда ҳимоялашда металл сиртига тузлар эритмасидан металларни электролитик чуктириш йўли билан биронта юпқа ҳимоя қатлами ҳосил қилинади. Бунда қопланадиган буюм катод бўлиб, чуктириладиган металл эса анод бўлиб хизмат қилади. Металлизациялаш - қурилишда металларни ҳимоялашда кенг тарқалган усулдир. У сиқилган ҳаво ёрдамида коррозиядан ҳимояланадиган металл буюм сиртига суюклантирилган металл пуркаб, юпқа қатлам ҳосил қилишдан иборат. Бу мақсадда металлизатор аппаратлар ишлатилади. Металл конструкцияларни оловдан ҳимоялаш учун полимер боғловчилар асосида тайёрланган каватурвчи қопламалар ёки махсус буёқлар ишлатилади. Улар олов таъсир этганда металлнинг қизишига тусқинлик қилади, яъни коксланиб купикли қоришма ҳосил қилади.

Адабиётлар руйхати: 1. В.К. Синяков, А.Ю.Николғский, Н.Н.Фролов. Строителне материал и работ. Москва, Стройиздат, 1986. 2. Э.Қосимов, Т.Отакузиев. Минерал ботловчилар ва улардан тайёрланадиган буюмлар. Тошкент, Укитувчи, 1984. 3. Л.Н.Попов. Қурилиш материаллари ва деталлари. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Г.Ступаков, Л.Кондратева. Бетончилар учун қўлланма. Тошкент, Мехнат. - 1988. 5. Г.Н.Горчаков, Ю.М.Баженов. Строителне материал. Москва, Стройиздат, 1986.

Похожие

Қурилишда пол ишлари

Қурилишда инвестиция бозори статистикаси

Қурилишда маҳсулот таннархи статистикаси

Қурилишда меҳнат унумдорлиги статистикаси

Қурилишда меҳнат предмети статистикаси