Қурилишда инвестиция бозори статистикаси - Архтектура - Рефераты

Қурилишда инвестиция бозори статистикаси

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

Қурилишда инвестиция бозори статистикаси Режа: 1. «Инвестиция» тушунчаси 2. Инвестиция статистикаси кўрсаткичлар тизими 3. Капитал ҳосил қилувчи инвестициялар 4. Қурилиш фаолияти 5. Хорижий инвестициялар 6. Молиявий инвестициялар 7. Инвестиция хатарини баҳолаш

«Инвестиция» тушунчаси Инвестиция, деганда иқтисодиётда турли шаклдаги моддий ишлаб чиқариш ва молиявий активларга бўш турган пул маблағларининг капитал қўйилмаси тушинилади. «Инвестиция» сўзининг ўзи ҳамма турдаги капиталлар, уларга тенглаштирилган қўйилмалар (капитал ҳосил қилувчи инвестицияларни), истеъмол (узоқ давр фойдаланадиган предмет ва кўчмас мулкка қўйилмаларни), ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳалари номоддий активлари (интелектуал инвестициялар, мулкчилик, ҳуқуқуй ва шунга ўхшашларни), қимматбаҳо қоғозлар йўналтирилган инвестицияларни (молиявий инвестициялар) билдиради. Статистиканинг вазифаларига инвестицияларнинг ҳажми, таркиби ва динамикасини характерлаш, инвестиция жараёнларини амалга оширишга йўналтирилган маблағлар манбалари ва ўлчамини ўрганиш, фаолиятни амалга ошириш шакллари ва услубларини, инвестициянинг самарадорлигини таҳлил қилиш ва статистик кўрсаткичлар орқали инвестициялар хавф - хатарини баҳолаш кабилар киради. «Статистика» объекти сифатида инвестициялар, унинг алоҳида турлари, ҳосил бўлиш манбалари, фойдаланиш йўналишлари, қоплаш шакллари ва муддатлари бир бутун ҳолда ўрганилади. «Статистика»да маҳаллий ва хорижий, асосий капитал, айланма маблағлар, яхлит капитал қурилишга, уй-жой, ижтимоий-маданий қурилишга, мулк шакллари бўйича, ҳудудий субъектлар, вазирлик ва бошқармалар ҳамда иқтисодиёт тармоқлари бўйича инвестициялар алоҳида ҳолда ўрганилади. Шу билан бирга, асосий фондларнинг технологик ва такрор ҳосил қилиниши таркиби, асосий фондлар ва ишлаб чиқариш қувватларининг жорий қилиниши ўрганилади, капитал қурилиш ва қурилиш фаолиятига доир масалалар таҳлил этилади. Албатта, инвестиция статистикаси умумий иқтисодий ўсиш суръатларини уларнинг нисбатлари билан ўзаро боғлиқликда, инвестиция фаолиятининг ижтимоий- иқтисодий оқибатларини аниқ замон, макон ва шароитда баҳолаш орқали ўрганади. 1. Инвестиция статистикаси кўрсаткичлар тизими Инвестиция фаолиятининг кўрсаткичлар тизимида капитал қўйилмалар ва капитал қурилиш кўрсаткичлари марказий ўринни эгаллайди.

Инвестиция фаолиятининг ҳажмлари, суръатлари, нисбатлари ва ўзаро боғлиқлигини характерловчи кўрсаткичлар тизими қуйидаги асосий гуруҳ ва гуруҳчаларга бўлинади: I. Капитал ҳосил қилувчи инвестициялар - капитал қурилишнинг асосий кўрсаткичлари – асосий фондларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш, ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш аҳамиятидаги объектлар капитал қурилишнинг асосий кўрсаткичлари -асосий фондларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш, ишлаб чиқариш қурилишига капитал маблағ қўйилмалари, пудрат ишлари ҳажми; - капитал маблағлар индекслари; - капитал маблағларнинг иқтисодиётнинг давлат ва нодавлат секторларидаги улуши; - капитал маблағларни молиялаштириш манбалари бўйича тақсимлаш; - капитал маблағларнинг иқтисодиёт ва саноат тармоқлари бўйича таркиби; - капитал маблағларнинг ишлаб чиқариш аҳамиятига молик объектлар бўйича такрор ишлаб чиқариш таркиби; - янги корхоналарни қуриш, ишлаб турганларни кенгайтириш ва қайта қуриш ҳисобига муҳим ишлаб чиқариш қувватларини ишга солиш. II. Қурилиш фаолияти - қурилиш ташкилотлари сони; - қурилиш ташкилотлари томонидан бажарилган пудрат ишларининг жами, шу жумладан мулкчилик шакллари бўйича; - пудрат ишлари ҳажми индекслари; - қурилиш ташкилотларининг ихтисослашуви; - қурилиш ташкилотларида ишловчилар сони ва мулкчилик шакллари бўйича тақсимланиши; - турли мулкчилик шаклларининг қурилиш ташкилотлари томонидан бажарилган пудрат ишлари таркиби; - қурилиш ташкилотлари ишлаб чиқариш базасини ривожлантиришга сарфланадиган капитал маблағлар;

- қурилиш ташкилотларида машиналарнинг мавжудлиги. III. Хорижий инвестициялар - хорижий мамлакатлар томонидан Ўзбекистоннинг вилоятлари ва ҳудудлари бўйича иқтисодиёт тармоқларига киритилган инвестициялар ҳажми. - Ўзбекистон иқтисодиёти салмоқли инвестицияга эга бўлган мамлакатлар. IV . Молиявий инвестициялар - биржа фонд бозорларидаги фонд қадрияти билан бўладиган операцияларнинг асосий кўрсаткичлари (фонд қадриятларининг ҳамма турлари бўйича тузилган битимлар сони, сотиш айланмаси, пул ресурслари). - давлатнинг қисқа муддатли облигациялари (ДҚО) ва федерал заём облигацияларининг(ФЗО) илк бор жойлаштириши асосий кўрсаткичлари – чиқариш, жойлаштириш сотишдан келган даромад ҳажмлари, бюджетга маблағларни жалб қилиш. - корхона ва ташкилотларнинг хорижий мамлакат иқтисодиётига молиявий қўйилмалар ҳажми ва таркиби. Ҳар бир гуруҳ кўрсаткичларига изоҳ бериб ўтайлик. Биринчиси – капитал ҳосил қилувчи инвестициялар капитал маблағлар статистикасини ифодалаб, у капитал ҳосил қилувчи инвестициялар, асосий фондлар ва ишлаб чиқариш қувватларини жорий этишда ўта катта улушни ташкил этади. Капитал ҳосил қилувчи инвестициялар ўз ичига қуйидаги кўрсаткичларни олади: капитал маблағлар (асосий капитал инвестициялар), капитал таъмирлашга сарфлар, ер участкалари ва табиатдан фойдаланиш объектларини сотиб олишга инвестициялар, номоддий активларга инвестициялар (патентлар, лицензиялар, дастурлаш маҳсулотлари, илмий- тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишланмалари, моддий айланма маблағлар заҳираларини тўлдириш учун инвестициялар). Кўрсаткичлар тизими ичида асосий ўринни капитал ҳосил қилувчи инвестицияларнинг ҳажми ва таркибини характерловчи капитал маблағлар ташкил қилади. Капитал маблағларнинг ҳажмига янги қурилишга, реконструкцияга, ишлаб турган саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт, савдо ва бошқа корхоналарни кенгайтириш ва техник жиҳатдан қайта қуроллантиришга сарфланадиган харажатлар, уй-жой ва маданий-маиший қурилиш харажатлари киради.

Капитал маблағларига ҳамма турдаги қурилиш ишларига, ускуналар монтажи, монтажни талаб қилувчи ва талаб қилмайдиган ускуналарни сотиб олиш, ишлаб чиқариш асбоблари ва хўжалик ускуналарини харид қилиш ҳамда бошқа капитал ишларига қилинадиган харажатлар киради. Асосий фондларни жорий қилиш кўрсаткичига ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган, қурилиши тугалланган ва ишлаб чиқаришга киритилаётган корхоналар, бинолар ва қурилмаларнинг қиймати, ишлаб чиқаришга киритилаётган ускуна, машина, ҳамма турдаги транспорт воситаларининг қиймати, асосий фондга киритиладиган асбоб-ускуналар ва бошқа предметларнинг қиймати, кўп йиллик кўчатлар қиймати ва бошқалар киради. Қурилиш фаолиятини харектерловчи иккинчи гуруҳ кўрсаткичлар – қурилиш ташкилотлари фаолияти тўғрисидаги маълумотлар, уларнинг ихтисослашуви, пудрат ишларининг ҳажми ва бошқалардан иборат. Пудрат ишлари қийматига янги қурилиш, реконструкция, кенгайтириш, техник қайта қуриш ишлари, шунингдек, капитал ва таъмирлаш бўйича ишлар ва бошқа пудрат ишлари (ишга туширишга созлаш, маданий техник ва бошқалар) киради. Учинчи гуруҳга хорижий инвестициялар ҳақида ахборот берувчи кўрсаткичлар, яъни хорижий капитал маблағлари, шунингдек, республика ҳудуддида жойлашган хорижий корхона филиалларига Ўзбекистон юридик шахслари томонидан даромад олиш мақсадида қўйилган капитал киради. Тўртинчи гуруҳ кўрсаткичлари корхоналарнинг бошқа корхоналар қимматли қоғозларига қўйган узоқ муддатли ва қисқа муддатли инвестицияларини тавсифлайди. 2. Инвестиция хатарини баҳолаш Инвестициялаш жараёни ҳар доим капитал қўйишнинг қулай вариантини танлаш билан боғлиқ. Бунда йўқотиш эҳтимолини баҳолаш муҳимдир. У ёки бу муқобил вариантни танлаш ҳали инвестиция аниқ натижага эришилди, дегани эмас. Ҳар қандай вариантда ҳам инвестор маълум даражада таваккал қилади. Фараз қилайлик, қарздор бўлажак даромаднинг устидан ссуда олди. У ёки бу сабабларга кўра, бу даромадлар қарзни узиш учун етарли бўлмай қолиши мумкин. Шунинг учун инвестициялаш варианти танланганда хатарнинг у ёки бу даражасини танлашга тўғри келади. Масалан, банкни оладиган бўлсак, унинг таваккали икки гуруҳга

бўлинади: 1. Ташқи омиллар ёки объектив омиллар. Уларга мамлакат ялпи миллий маҳсулотининг ўзгариши, инфляция, солиқ тизимидаги нобарқарорлик, савдо баланси, ишсизлик даражаси, сиёсий нобарқарорлик ва бошқалар киради. 2. Ички омиллар ёки ички таваккал, яъни банкнинг ўзига боғлиқ бўлган омиллар. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: а) банк активлари боғлиқ бўлган таваккал – кредитлаш, валюталиш, касса операциялари, лизинг операциялари, молиялаштириш ва инвестиция қилиш билан боғлиқ бўлган хавф- хатарлар; б) банк пассивлари(қўйилмалари) билан боғлиқ таваккал – даромад операциялари, жалб этилган маблағлар ва бошқалар билан боғлиқ хавф- хатар; в) банкни бошқариш таваккали – фойдаланиш фоиз ставкаларини белгилаш, ликвидлик даражаси банк капиталининг таркиби ва ҳажми, кадрлар тайёр ва танлаш, филиаллар ишини ташкил қилиш ва бошқа хавф- хатарлар; г) молия хизматларига боғлиқ таваккал – операция, технология, инновация, маркетинг, стратегия, бухгалтерия ҳисоби ва аудит(ички), мансабни суистеъмол қилиш, хавфсизлик ва бошқалар билан боғлиқ хавф- хатар. Шундай қилиб, хавф-хатарнинг тури хилма-хил ва жуда кўп. Шу сабабли ҳам уларни ўрганиш ва олдини олиш муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунга келиб, таваккалчиликни ўрганишнинг турли усуллари яратилган. Тавакккалчикни ўрганишни уч гуруҳга бўлиш мумкин: - эксперт баҳолаш усули(рейтинг усули ҳам деб юритилади); - аналитик ўрганиш усули; - статистик усуллар; Биринчи ва иккинчи туркум усулларнинг қўлланишига тўхталмай, асосий эътиборни статистик усулнинг мазмунини ёритишга қаратамиз. Мумкин бўлган таваккал ҳажмини (масалан, банклар учун) қуйидаги формула орқали аниқлаш мумкин:К Р Р Р Р Н n      ... 3 2 1 *Е Бу ерда: Н-мумкин бўлган хавф-хатар ҳажми; Р- асосий хавф-хатарлар ҳажми; К-банкнинг жами капитали; Е- ташқи хавф-хатарлар коррективлаш коэффициенти. Бу кўрсаткич ҳақиқий таваккал миқдори билан тенг бўлмайди ва банк кўриши мумкин бўлган хавф-хатар зарари заҳира жамғармаси ва хавф-хатар

учун ажратма ҳисобидан қопланади. Хавф-хатар даражасини кутиладиган зарар суммасининг банк шахсий молиявий ресурслар суммасига нисбати билан ҳам аниқлаш мумкин. Бу ҳисобланган кўрсаткич хавф-хатар коэффициенти деб аталади ва қуйидаги формула орқали ҳисобланади: Кутилган зарар суммаси К рқ  Шахсий молиявий ресурслар Таваккал эҳтимоли баҳолаш усули билан ҳам ўрганилади. Бу усулнинг мазмуни қуйидагича: эҳтимоллар назарияси бўйича биз лойиҳаларни шундай танлаб олишимиз керакки, унга математик кутилишнинг энг кўп миқдорий белгилари тўғри келсин. Маълумки, қандайдир бир ҳодисанинг математик кутилиши шу ҳодисанинг содир бўлиш эҳтимоли билан мутлақ миқдори кўпайтмасига тенг. Масалан, инвестор уч вариантли ҳодисага дуч келди. Фараз қилайлик, биринчи вариант 40 млн. сўм ва фойда олишнинг эҳтимоли (Р) 0,5 га тенг. Икинчи варианда тегишли равишда – 50; 0,45, учинчи вариантда – 60; 0,35. Бу ердан, биринчи вариант учун кўзланган фойда суммаси – 20 (40x0,5) млн. сўмга, иккинчи учун – 22,5; учинчи вариантда – 21,0 млн. сўмга тенг. Инвестор учун иккинчи вариант қулайлиги кўриниб турибди. Молия хатарини маълум бир эҳтимол орқали ўлчаш ва статистик маълумотлар асосида ҳисоблаб чиқиш мумкин. Бунда масала у ёки бу ҳодисанинг рўй бериш эҳтимолини аниқлаш ва энг мақбулини танлашга қаратилган бўлади. Хатар келтириши мумкин бўлган зарар ҳажмини ҳодисанинг ўртача кутилаётган қиймати, ўртача квадратик четланиши, вариация коэффициенти каби кўрсаткичлар билан характерлаш мумкин. Ҳодисанинг ўртача кутилаётган қиймати ҳамма мумкин бўлган натажаларнинг натижалар сони орқали тортиб олинган ўртача арифметигини ҳисоблаш орқали амалга оширилади:    f хf х Лекин, бу ўртача капитал қўйилишининг қандайдир вариантини танлашга имкон бермайди. Чунки, у умумлашган миқдорий характеристикани билдиради ва у белгилар мажмуининг вариацияси ҳақида тўлиқ маълумот бермайди. Узил-кесил хулосага келиш учун, вариация кўрсаткичларини ҳисоблаш лозим. Вариация кўрсаткичларини ҳисоблаш қуйидаги формула орқали олиб борилади:

     f f х х 2) (  четланиш квадратик ртачаы . 100хх V   ти коэффициен вариация Бу ерда: х- белгининг (ҳодисанинг) кутилаётган қиймати; х - белгининг ўртача кутилаётган қиймати;  - учрашиш тезлиги (кузатишлар сони). Фараз қилайлик, капитал қўйишнинг учта вариантидан бирини танлаш зарур бўлсин: Капитал қўйилмалар вариантлари I вариант II вариант III вариант Олинган фойданинг миқдори, млрд. сўм Тасо- дифлар сони Олинган фойданинг миқдори, млрд. сўм Тасодифлар сони Олинган фойданинг миқдори, млрд. сўм Тасо- дифлар сони 8.0 10 14.0 17 28 20 6.8 8.5 11.0 8 20 22 10.0 10 18 9 18 8 Ҳар бир вариант учун ҳодиса белгисининг ўртача кутилаётган қийматини, ўртача квадратик четланиши ва вариация коэффициентини ҳисоблаймиз: I вариант учун вариация кўрсаткичини ҳисоблаш Ҳодисала р Фойданинг суммаси,млрд. сўмда (х) Тасодифлар сони х  f Х Х 2) (  1 2 3 8,0 12,0 14,0 17 28 20 136 336 280 220,32 4,48 115,20 Жами - 65 752 340,0 1. Ўртача қиймат тенг: млрд.сым6, 11 65 752 х      f хf . 2. Ўртача квадратик четланиш тенг:

3,2 65 340 ) ( 2       f f х х  . 3. Вариация коэффициенти: %8, 19 100 6, 11 3,2 100    х х х V  . Худди шундай ҳисоблар бошқа вариантлар учун ҳам ҳисобланади. Унинг натижалари жадвалда кўрсатилган. Учта вариант бўйича олинган натижаларни солиштириб, қуйидаги хулосага келиш мумкин: вариантлар орасида ишончлиси II вариант ҳисобланади. Бунда кутилаётган фойданинг миқдори қолган иккита вариантдагига нисбатан кам бўлса ҳам, лекин капитал қўйишнинг хатари кам, яъни бу ҳолатда вариация даражаси (белги қийматининг ўртача катталикдан четланиши), фойданинг суммаси, яъни ўртача квадратик четланишнинг қиймати (  ) ва вариация коэффициенти ( v ) энг пастдир. Учала вариант учун ҳисобланган вариация кўрсаткичлари Вариант х  V I II III 11.6 9.3 18 3 1.6 9 19.8 17.2 27 Инвестиция таваккалчилигини ўрганишда уларни баҳоланининг чизи қ ли модели , сценарийлар усули , бар қ арорликни текширувчи усул , лойиҳа параметрлари ва и қ тисодий нормаларни мослаштириш моделлари ва бош қ а усулларни қ ўллаш мумкин . Юқорида санаб ўтилган усуллар махсус фанларда ўрганилади . Қ исқача хулосалар Капитал қўйилмаларнинг турли йўналишга харажатлари капитал қўйилмалар ҳажмининг асосий фондларга кетган харажатларининг пулдаги ифодасидир . Капитал куйилмалар – ишлаб қариш ва ноишлаб чиқариш соҳаларида асосий фондларни оддий ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш учун мўлжалланган молиявий мабла ғ лардир . Капитал қўйилмаларнинг технологик тизими машина ва ускуналарни ( асосий фондларнинг актив қисмини ) сотиб олиш ҳамда қурилиш - монтаж ишларига ( асосий фондларнинг пассив қисмига ) сарфланадиган харажатлар ўртасидаги ўзаро нисбатни характерлайди .

Назорат ва муҳокама учун саволлар 1. Инвестиция деганда нимани тушунасиз? 2. Инвестициянинг вазифалари? 3. Капитал ҳосил қилувчи инвестицияларга нималар киради? 4. Қурилиш фаолиятига кирувчи кўрсаткичлар нима? 5. Молиявий инвестиция қандай гуруҳланади? 6. Инвестиция хатолари қандай танланади?

Асосий адабиётлар 1. Набиев Х.Н. Макроиқтисодий статистика, Т., 2000. 2. Набиев Х.Н., Абдураҳмонов М.А. Ишлаб чиқариш тармоқлари статистикаси. Маъруза матнлари. ТДИУ, Т., 2000. 3. Шодиев Х., Ҳамроев М. Молия статистикаси. Т., 200 4. Устинов А. Статистика капитального строительство. М., 1998.

Похожие

Қурилишда маҳсулот таннархи статистикаси

Қурилишда меҳнат унумдорлиги статистикаси

Қурилишда меҳнат предмети статистикаси

Қурилишда қувватлар ва асосий фондлар статистикаси

Қурилишда ишчи кучи ва иш вақти статистикаси