Табиий тош материаллар - Архтектура - Рефераты

Табиий тош материаллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Табиий тош материаллар Режа: 1.Тоғ жинслари хақида қисқача маълумот. 2. Тоғ жинсларининг турлари. 3.Табиий тош материалларининг хоссалари ва турлари:

Тог жинслари хакида маълумот Қурилишда ишлатиладиган табиий тош материаллари тоғ жинсларидан олинади. Тоғ жинсларидан фақат механик ишлов бериш йули билан майдалаш, аралаш, жилолаш ва бошқа йўллар билан) олинадиган қурилиш материаллари табиий тош материаллар деб аталади. Бундай ишлов бериш натижасида табиий тош материаллар тоғ жинсининг физикавий-механик хоссаларини қарийб тула сақлаб қолади. Геологик процесслар ҳосил булган, маълум таркиб ва тузилишга эга булган минералларнинг табиий бирикмаси тоғ жинси деб аталади. Агар тоғ жинси бир хил минераллардан ташкил топган бўлса, мономинерал жинс деб аталади (масалан, кварцит, мармар). Табиатда бундай жинслар кам учрайди. Тоғ жинслари бир неча минераллардан иборат булса, полиминерал жинслар, дейилади (кварц, дала шпати, барит). Минерал (лотин тилида minera - руда) - химиявий таркиби ва физик хоссалари бўйича техминан бир жинсли табиий жисм бўлиб, физикавий-химиявий жараёнлар натижасида ҳлсил бўлади. Тоғ жинсларининг турлари Тоғ жинслари ҳосил булиш шароити, сабаби ва таркибига қараб, қуйидаги гуруҳларга бўлинади: - магматик тоғ жинслари (бирламчи); - чукинди тоғ жинслари (иккиламчи); - метаморфик тоғ жинслари (узгарган). Магматик тоғ жинслари магманинг (грекча madta - куюк мазь) ер юзасига отилиб чиқиши ёки унинг ер ичқарисида кристалланишидан ҳосил бўлади. Чўкинди тоғ жинслари магматик тоғ жинсларининг нурашидан ҳамда организм қолдиқларининг тупланишидан ҳосил бўлади. Нураган жинсларни атмосфера ёғинлари, оқар сувлар узи билан бирга оқизию океан ва денгиз тубига йиғади.

Метамор фик (ўзгарган) тоғ жинслар магматик ва чукинди жинсларга юқори температура ва кучли босим таҳсир қилиши натижасида ҳосил бўлади. Магматик тон жинслари Магматик тоғ жинслари ҳосил бўлиш шароитига қараб эффузив ва интрузив тоғ жинсларига бўлинади. Эффузив жинслар магманинг ер юзига оқиб чиқиб қотишидан, интрузив жинслар эса магманинг ер пустлоғида кристалланишидан ҳосил булади. Булар бир-биридан структураларининг ҳар хиллиги билан фарқ қилади. Интрузив жинслар тула кристалланган бўлади. Уларни ташкил этувчи минералларнинг кристаллари бир-биридан яққол ажралиб, кўзга ташланиб туради. Кристалл доначаларининг катталиги бир хил бўлади. Бир хил катталикдаги минераллар доналаридан иборат структура гранитли структура деб аталади. Бунга гранит тоғ жинси структураси мисол бўла олади. Агар бир хил катталикдаги доналаридан иборат масса ичида айрим- айрим катта кристал доналари учраса, бундай структура гранит-порфирли структура деб аталади. Масалан, гранит-порфир, кварцли порфир, сиенит- порфир ана шундай структурага мисол бўла олади. Эффузив жинсларнинг структураси хилма-хилдир. Кристалл доналари кўринмаса, ойнавий структура деб аталади. Агар майда кристалл доналари бўлса, порфир структурали дейилади. Эффузив жинсларнинг бундай структурали бўлишига сабаб шуки, ер устига отилиб чиққан магма тез совиб, тезроқ қотади ва ундаги химиявий элементлар кристалланиб улгура олмайди. Интрузив тоғ жинсларига гранит, сиенит, диорит, габро кирса, эффузив тоғ инсларига порфир, диабиз, базалғт, вулкан туфи, пемзалар мисол бўлади. Магматик тоғ жинслари вақт ўтиши билан муҳит таҳсирида физикавий ва химиявий нурашларга учраб, узининг инженерлик-геологик хоссалари ва хусусиятларини ўзгартириб боради. Натижада уларнинг емирилишидан чўкинди тоғ жинслари ҳосил бўлади.

Чўкинди тоғ жинслари Ер юзининг кўпчилик кисмини чўкинди тоғ жинслари қоплаб ётади. Уларнинг қалинлиги бир неча сантиметрдан, бир неча юз метр, баъзан бир неча километргача етади. Чўкинди жинслар турли шароитларда ҳар хил факторлар таъсиридан ҳосил бўлади. Бу факторлар асосан 3 гуруҳга бўлинади: 1) чўкинди жинсларнинг таркибини характерловчи факторлар; 2) чўкинди жинсларнинг ҳосил бўлиш шароитини белгиловчи факторлар; 3) чўкинди жинсларнинг физик ва механик хоссаларини характерловчи факторлар. Чўкинди жинсларнинг таркибини характерловчи асосий факторларга физикавий ва органоген кураш жараёнлари киради. Бундай факторлар туфайли чақиқ, химиявий ва органоген чўкинди жинслар жинслар ҳосил бўлади. Улар таркиби ва физикавий-механик хоссалари бир-биридан фарк килади. Тоғ жинсларининг физикавий-механик ва химиявий нурашидан турли таркибли чўкинди жинслар ҳосил бўлади. Ҳосил бўлиш шароитига қараб чўкинди жинслар денгиз, кўл, дарё, муз ва шамол ётқизиқларига бўлинади. Чўкинди жинсларнинг характерли белгиларидан бири, уларнинг қатлам- қатлам бўлиб ётишидир. Бу билан улар бошқа тоғ жинсларидан ажралиб туради. Чўкинди жинслар уларни ташкил этувчи доналарининг катта- кичиклигига қараб йирик, ўртача ва майда донали жинсларга бўлинади. Йирик донали жинсларда минерал доналарининг диаметри 2 мм дан катта бўлади. Улар чақиқ жинслар деб аталади. Доналари силлиқланган йирик донали чақиқ жинсларни валунлар, силлиқланмаганини эса харсангтош ва чақиқтош (ўткир қиррали тош) дейилади.

Шағалтош ва валунлар асосан тоғлик жойларда доимий ва вақтинча оқар сувларнинг таъсиридан ҳосил бўлади. Емирилган жинсларни сув узи билан оқизиб, бошқа жойларга олиб бориб ёткизади. Уларни сув узи билан думалатиб олиб кетиши туфайли томонлари силлиқланган булади. Бу жинсларнинг минерал таркиби емирилган жинсларнинг минерал таркибига яқин бўлади. Йирик донали жинсларга қум ва чанг заррачалари ҳамда уларни цементловчи модда (ҳар хил тузлар, гил зарралари) аралашса, доналар бир- бири билан жинслашиб қотган жинслар ҳосил қилади. Натижада богланмаган жинслар урнига йирик донали қотган жинслар ҳосил бўлади. Агар силлик тошлар бир-бири ёпишса, конгломератлар, чақиқ тошлар ёишса, брекчиялар ҳосил бўлади. Ўртача донали чўкинди жинслар. Буларга, асосан катталиги 2 мм дан 0,05 мм гача бўлган зарралардан иборат қумлар киради. Қумлар атмосфера ёғинлари, оқар сувлар, денгиз ва дарё сувларининг геологик иши хамда шамолнинг таъсиридан ҳосил бўлади. Шунга кура денгиз, кўл дарё кумлари деб аталади. Гранулометрик таркибига кура кумлар йирик заррали 2...0,5 мм), ўртача заррали (0,5...0,25 мм) ва майда заррали ().25...0,05) қумларга бўлинади. Йирик ва ўртача заррали қумлар сув таъсиридан, майда заррали кумлар эса шамол таъсиридан ҳосил бўлади. Майда донали жинслар 0,05 мм дан 0,001 мм гача ва ундан майда зарралардан иборат бўлади. Улар минерал, гранулометрик таркибига ва хусусиятларига қараб гил, лёсс, лёссимон каби жинсларга бўлинади. Гилли жинсларга зарраларнинг катталиги 0,002...0,001 мм бўлган жинслар киради (0,05...0,001 мм - лёсс). Химиявий ва органик чўкинди жинслар Бу турдаги чўкинди жинсларга химиявий жараёнлар ва ҳайвонот ҳамда ўсимлик дунёсининг фоалияти таъсиридан ҳосил бўлган каолин, боксит, сиаллит, оҳактош, диатомит, ош тузи, гипс киради. Химиявий ва органик чўкинди жинсларнинг купчилиги сувда ҳосил бўлади.

Улар эритмалардаги моддаларнинг (тузларнинг) чўкишидан ва сувда яшовчи ҳайвонларнинг чикиндиларидан ва қолдиқларидан пайдо бўлади. Денгиз тубида тупланган туз ва ҳайвон қолдиқлари сув билан бирга оқиб келган тоғ жинсларининг майда зарралари билан аралашиб, қотишиб, кристалланиб тоғ жинсига айланади. Метафорфик тоғ жинслари Иетаморфик жинслар чўкинди ва магматик жинсларнинг ер пустлоғининг маълум чукурлигида тоғ жинсларнинг харакатлари, кучли босим, юқори температура ўзгаришидан ҳосил бўлади. Энг куп тарқалган метаморфик жинсларга сланецлар, мармар тошлар ва кварцитлар киради. Мармар оҳактошнинг метаморфизимга учрашидан ҳосил бўлади. Кумтошнинг ўзгаришидан кварцит ҳосил бўлади. Табиий тош материалларининг хоссалари ва турлари Табиий тош материалларининг турли-туман физикавий-механик хоссалари ичида зичлиги, сиқилишга мустаҳкамлик чегараси, совуққа чидамлилиги ажратиб кўрсатилади. Бу хоссаларнинг қийматига кўра материаллар сифати баҳоланади ва маркаларга бўлинади. Қурук ҳолатдаги зичлиги бўйича тош материаллар оғир (1800 кг/м 3 дан ортик) ва енгил (1800 кг/м 3 дан кам) материалларга бўлинади. Сиқилишга мустаҳкамлик чегараси бўйича қуйидаги маркалар белгиланган:: оғир тош материаллари учун - 10 дан 100 гача, енгил тош материаллари учун эса - 1 дан 20 гача. Совуққа чидамлилик (Сч) даражаси бўйича тош материаллар учун 10 дан 500 гача марка белгиланган. Йўл қопламалари, биноларнинг поллари учун мўлжалланган материалларга қўшимча талаблар қуйилади (ишкаланишга юқори чидамлилик ва бошқалар). Қоплама плиталар тайёрланадиган табиий тош учун ташқи куриниши, ранги ва текстураси (расми) катта аҳамиятга эга.

Қурилишда табиий тош материаллари ва буюмларининг қуйидаги ҳар хил турларидан фойдаланилади: ҳарсангтош, деворбоп тошлар ва блоклар, қоплама тош ва плиталар, шағалтош, гравий, қум ва бошқалар. Қурилишда харсангтош тоғ жинсининг нотўғри шаклдаги бўлаклари (қўпорилган харсангтош) ёки нотўғри плиталар куринишида ишлатилади. Қупорилган харсангтош чўкинди тоғ жинсларидан (оҳактош, даломит, кумишлар) портлатиш усулида, плиталар эса қатламли тоғ жинсларидан поналар ва уриб ҳаракатга келтириладиган механизмлар ёрдамида қазиб олинади. Алоҳида харсангтошларнинг массаси 20-40 кг атрофида бўлади. Харсангтош иситилмайдиган бинолар ва иншоотларнинг пойдеворлари ҳамда деворларини, тиргак деворлар ва бошқаларни куриш учун материал бўлиб хизмат килади. Харсангтошни тайёрлашда ҳосил бўладиган чикиндилар майдаланади ва бетонлар тайёрлашда ишлатилади. Девор тошлари ва блоклари оҳактошлардан, вулкан туфларидан ва зичлиги 2200 кг/м 3 гача бўлган бошқа тоғ жинсларидан тайёрланади. Дастаки териш учун мўлжалланган тошлар ўлчами 390х190х190 мм, механизациялашган усулда кериш учун мосланган йирик блокларнинг ўлчамлари эса жинснинг мустаҳкамлиги ва кранларнинг юк кўтариш куватига асосланиб белгиланади. Тошлар ва блокларнинг тўғри геометрик шакли ва талаб этиладиган ўлчамлари, одатда уларни тоштарошлаш машиналар ёрдамида массивдан арралаб олиш йули билан ҳосил килинади: синдириб, доналаб тайёрланган тошлар кам ишлатилади. Девор тошлари ва блокларининг устки юзаси манзаралик талабларига жавоб бериши керак. Қоплама тошлар ва плиталар табиий тош блокларидан арралаб ёки синдириб, кейин механик ишлов бериш йўли билан тайёрланади. Ташқи юзани қоплаш учун мўлжалланган тоғ жинслари ёғин-сочинга чидамли бўлиши, дарз ва емирилиш излари бўлмаслиги, чиройли ва ранги ўзгармайдиган бўлиши керак. Бундай мақсадлар учун гранит, сиенит, диорит, лабрадорит, кварцит, зич охақтош, туф, қумтош ишлатилади.

Ички юзани қоплаш учун ишлатиладиган тоғ жинслари чиройли рангли бўлиши ва осон жилоланиши керак. Бундай мақсадларда кўпинча мармартош ишлатилади. Қоплама тошлар ва плиталар арраланган ва йўнилган бўлади. Арраланган буюмлар йўнилган буюмларга нисбатан арзон ва пухтароқ бўлади, чунки тоғ жинсларини арралаб микродарзларсиз юпка буюмлар тайёрлаш мумкин. Деворларга қоплаш ва пол учун мўлжалланган плиталар тўғри бурчакли шаклга ва берилган ўлчамларга эга бўлиши керак. Бундан ташкари, плиталарнинг устки юзасига турли манзарали фактура берилади. Магматик тоғ жинсларидан тайёрланган плиталар ва тошларни (гранит, лабрадорит, габбро ва бошқалар) монументал биноларнинг цоколлари ва фасадларининг сиртига, жамоат биноларининг кишилар окими интенсив бўлган хоналаридаги чидамли ва манзарали полларига (масалан, метро станциялари, вокзал, аэропорт) қоплаш учун ишлатилади.

Адабиётлар руйхати: 1. В.К. Синяков, А.Ю.Николский, Н.Н.Фролов. Строителне материал и работ. Москва, Стройиздат, 1986. 2. Э.Қосимов, Т.Отакузиев. Минерал ботловчилар ва улардан тайёрланадиган буюмлар. Тошкент, Укитувчи, 1984. 3. Л.Н.Попов. Қурилиш материаллари ва деталлари. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Г.Ступаков, Л.Кондратғева. Бетончилар учун қўлланма. Тошкент, Мехнат. - 1988. 5. Г.Н.Горчаков, Ю.М.Баженов. Строителне материал. Москва, Стройиздат, 1986.

Похожие

Йўл қурилишибоп табиий тош материаллар

Тош теримлари. Тош ва арматурали тош конструкциялари учун материаллар

Биноларнинг тош конструкцияларини лойихалаш

Тош ғишт териш ишлари

Ёғоч материаллар