Йўл қурилишибоп табиий тош материаллар - Архтектура - Рефераты

Йўл қурилишибоп табиий тош материаллар

Загружено в:

04.04.2023

Скачано:

0

Размер:

705.7861328125 KB

Йўл қурилишибоп табиий тош материаллар Режа: 1. Тоғ жинсларининг синфланиши 2. Йўл қурилишибоп тоғ жинсларининг ҳиллари 3. Табиий тош материалларни қазиб олиш ва уларга ишлов бериш 4. Йўл қурилишибоп табиий тош материал ва буюмларнинг хоссалари ва турлари 5. Табиий тош материал ва буюмларни ташиш, сақлаш ва уларни емирилишдан ҳимоялаш 6. Тош ишларини бажаришда меҳнат ва атроф муҳит муҳофазаси

1. Тоғ жинсларининг синфланиши Тоғ жинсларидан механик усулда ишлов бериш йўли билан (майдалаш, парчалаш, арралаш, жилвирлаш, жилолаш ва ш. к.лар) олинадиган қурилиш материаллларига табиий тош материаллар деб аталади. Бундай ишлов бериш натижасида табиий тош материалларнинг физик-механик хоссалари қарийиб тўла сақланиб қолинади. Тоғ жинслари ер қобиғини юзага келтирувчи муайян геологик жинсларни ҳосил қиладиган, маълум даражада ўзгармас таркибли минералларнинг табиий агрегатларидан иборатдир. Битта минералдан иборат тоғ жинслари оддий ёки “ мономинерал” жинслар деб, бир неча минералдан иборат тоғ жинслари эса мураккаб, ёки “ полиминерал” жинслар деб аталади. Минерал (лотин тилида minera-руда) кимёвий таркиби ва физик хоссалари бўйича тахминан бир жинсли табиий жисм бўлиб, ер қобиғида содир бў- ладиган турли ҳил физик-кимёвий жараёнлар натижасида ҳосил бўлади. Ҳар қайси минерал маълум кимёвий таркиб ва физик-механик хоссалари билан тавсифланади. Тоғ жинслари йўл қурилишида кенг қўлланилади, улар минерал боғловчи моддалар ва сунъий тош материалларини олиш учун асосий хом ашё материал ҳисобланади. Келиб чиқиши бўйича тоғ жинслар “магматик” (отқинди), “чўкинди” ва “метаморфик” каби гуруҳларга бўлинади. Магматик тоғ жинслари магма (олов суюқ масса) нинг совиши нати- жасида ҳосил бўлган. Магма ер қобиғини ёриб чиқиб ер юзасида ёйилади ёки ер қобиғи устки қисмида совийди. Магманинг совиш шароитларига қараб у чуқурликда совиган (интрузив), отилиб чиқиб совиган (эффузив) ва чақиқ вулқонли жинсларга бўлинади. Чуқурликдаги тоғ жинслари (гранитлар, сиенитлар, диорит ва ҳ. к.лар) юқори қатламларнинг босими остида ер қобиғида магманинг секин совиши натижасида ҳосил бўлган. Бундай шароитларда тоғ жинслари бир текис кристалли тузилишга эга бўлади, бунинг натижасида турли кристалларнинг йирик доналари ўзаро битта бўлиб қўшилиб кетади. Отилиб чиқиб оққан тоғ жинслари (базальт, андезит, диабаз ва ш. к.лар) магманинг ер юзасида тез совиши натижасида ҳосил бўлади. Бундай шаро-

итларда совиган магма тўлиқ кристалланмайди. Ҳосил бўлиш шароитларига қараб, отқинди тоғ жинслари майда донадор, яширин кристалли ёки аморф тузилишга эга бўлади. Агар ёпишқоқ магмадан газсимон маҳсулотлар секин ажралиб чиққан бўлса, унда ғовакли ёки пемзасимон тузилиш ҳосил бўлади. Чақиқ вулқонли жинслар вулқон отилиб чиққанда ер юзасига чиқариб ташланган, эриган лаванинг жуда майда заррачаларидан ҳосил бўлади. Бу қатламлар юмшоқ ҳолатда (вулқон кули, пемза) қотган ёхуд цементловчи табиий моддалар мавжуд бўлганда ва юқорида жойлашган қатламларнинг босими остида цементланган зич жинсларга (вулқон туфи) айланган. Чўкинди тоғ жинслари кўпинча иккиламчи тоғ жинслари деб юритилади. Улар отилиб чиққан (бирламчи) ва бошқа тоғ жинсларини ташқи шаро- итлар таъсири остида ёки қандайдир муҳитда моддаларнинг чўкиши натижасида емирилиши (нураши) дан ҳосил бўлади. Ҳосил бўлиш тавсифи ва таркибига кўра чўкинди тоғ жинслари механик, кимёвий ва органоген жинсларга бўлинади. Механик жинслар (механик ётқизиқлар) ҳароратнинг кескин ўзгариши, сув ва шамол таъсирида отқинди ва бошқа тоғ жинсларнинг механик емирилишидан ҳосил бўлган дағал маҳсулотлардир (брекчия, конгломератлар, қум ва ш. к). Улар емирилган бирламчи тоғ жинсларининг алоҳида доналаридан ташкил топган ғовак аралашмадан иборат бўлади. Баъзи ҳолларда ғовак аралашмалар турли табиий моддалар билан бирикиб цементланган жинслар ҳосил қилади. Кимёвий чўкинди жинслар карбонатли ва сульфатли тоғ жинсларидан иборат бўлиб, уларга оҳактош, доломит, магнезит, гипс тоши, ангидрид ва мергеллар киради. Бундай тоғ жинслари силикатли ва алюмосиликатли мине- ралларнинг кимёвий ўзгариши натижасида (кимёвий чўкиндилар маҳсулоти) ҳосил бўлган дисперс минераллардир. Органоген жинслар қобирғалари ва зирҳлари таркибида минерал моддалар бўлган ўсимлик организмлари қолдиқларининг чўкиши натижасида ҳосил бўлган. Бундай чўкиндилар одатда, зичланган ва бириккан бўлади (оҳактош, бўр, трепел, диатомит ва ш. к.лар). Метаморфик тоғ жинслари чўкинди ёки магматик тоғ жинсларининг юқори ҳарорат, юқори босим ва бошқа омилларнинг таъсирида ўз кўринишини ўзгартиришлари натижасида ер пўстининг қалинлигида ҳосил бўлган. Бундай шароитларда минераллар эримасдан қайта кристалланади, бу

эса ҳосил бўлган жинслар зичлигининг дастлабки жинслар зичлигига нисбатан ортишига ёрдам беради. Одатда, метаморфик тоғ жинслари сланецли тузилишига эга бўлади, аммо бирламчи жинслар тузилишини сақлаб қолишлари мумкин. 2. Йўл қурилишибоп тоғ жинсларининг ҳиллари Тоғ жинсларининг ҳосил бўлиш шароитлари уларнинг тузилишини кўп жиҳатдан белгилаб беради. Уларнинг асосий хоссалари жумладан, тоғ жинс- ларини йўл қурилишида ишлатишнинг имкониятлари тузилишига боғлиқдир. Чуқурликда ҳосил бўлган магматик тоғ жинслари ўта даражада зич- лиги, совуққа чидамлилиги ва сувни кам шимиши билан ажралиб туради. Бундай тоғ жинсларининг асосий турларига гранит, диорит, габборо, лабрадорит кабилар киради. Гранит кварц, дала шпати (ортоклаз) ва слюдадан иборат. Гранитнинг ранги асосий ташкил этувчи қисм-ортоклазга, шунингдек, бошқа минералларнинг рангига боғлиқ бўлади. У оч кулранг, пуштироқ рангли ва қорамтирқизил бўлади. Унинг тузилиши донадор-кристалли. Зичлиги ўрта ҳисобда 2700 кг/м 3 , ғоваклиги 0,5...1,%, сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 100...250 МПа. Гранит совуққа ғоят чидамлиги ва сувни кам шимиши, емирилишга бардошлигининг юқорилиги билан фарқланади. Гранит яхши тарашланиб текисланади, жилвирланади ва жилоланади, аммо мўртлиги ҳамда оловбардошлиги унча юқори эмаслиги билан фарқланади. Гранит бино ва иншоотларни қоплаш учун ишлатилади, ундан девор тошлари, зинапоялар ва бошқа буюмлар, шунингдек, йўл қопламалари бетони учун майда чақиқ тошлар, алоҳида қоплама плиткалар тайёрланади. Гранит конлари республикамизнинг кўпгина ҳудудларида мавжуд. Диорит асосан дала шпати (плагиоклаз) ва мўгиз минералидан иборат. Диоритнинг ранги тўқ-яшил рангдан қора-яшил ранггача товланади, зичлиги 2700...2900 кг/м 3 , сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 150...300 МПа. Диорит юқори даражада ёпишқоқлиги, зарб ва ишқаланиб ейилишдаги қаршилиги, шунингдек, емирилишга чидамлиги билан тавсифланади. Диорит асосан йўл қопламлари ва кошинлаш ишлари учун ишлатилади.

Габбро юқори мустаҳкам ва турғун магматик тоғ жинси бўлиб, дала шпати (плагиоклаз) ва қорамтир рангли минераллардан (авгит ва оливиндан) иборат. Унинг ранги тўқ-кулранг, қора ёки тўқ-яшил, зичлиги 2800...3100 кг/ м 3 , сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 200...350 МПа. Габбро юқори ёпишқоқлиги ва емирилишга турғунлиги билан фарқланади. Габбродан тайёрланган буюмлар йўл қурилишида кенг қўлланилади. Лабрадорит габбронинг турларидан бири бўлиб, асосан дала шпати ва лабрадорит минералидан иборат. Жилоланганда кўк, яшил, сариқ ва бошқа рангларда товланади, юзаси манзарали, бундай лабрадоритлар айниқса қимматли бўлади. Лабрадорит манзарали қоплама тошлар сифатида безак ишларида кўп ишлатилади. Йўл қурилишида кенг ишлатиладиган “отқинди магматик” тоғ жинсла- ридан энг муҳимлари порфирлар, диабаз, базальт ҳисобланади. Бу жинсларни- нг зичлиги, мустаҳкамлиги ва бошқа хоссалари кенг кўламда ўзгариб туради. Порфирлар отқинди тоғ жинсларидан иборат бўлиб, порфирсимон тузилиши билан яъни, асосий майда донадор массасида “ора-сира жойлашган бегона минераллар” нинг мавжудлиги билан тавсифланади. Порфирларнинг ранги нафис тусли қизил-қўнғир рангдан кулранггача товланади, зичлиги 2400...2500 кг / м 3 , сиқилшдаги мустаҳкамлик чегараси 80..230 МПа. Улар йўл қурилишида ва кошинкор плиталарни тайёрлаш учун қўлланилади. Диабаз габбронинг отқиндисига ўхшаш-майда кристалли тузилиши билан тавсифланади. Унинг ранги тўқ-кулранг, кўпинча яшил рангга мойил бўлади, зичлиги 2800...3000 кг/м 3 , сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 200...300 МПа. Диабаз юқори даражада қаттиқлиги, ёпишқоқлиги ва чидамлиги билан фарқ- ланади. У йўл қопламалари ва бетон учун тўлдирувчи сифатида ишлатилади. Базальт кимёвий таркиби бўйича диабаз каби габбронинг ўхшаши бўлиб, тўқ-кулранг тусга, яширин кристалл тузилишга эга, зичлиги юқори ва чидамли тоғ жинсидир. Базальтнинг зичлиги 3300 кг/м 3 гача, сиқилишдаги мустаҳ камлик чегараси баъзан 400 МПа гача етади ва ундан ортади. Базальтга ишлов бериш жуда қийин, аммо яхши жилоланади. Ундан турли- туман йўл қурилиш материаллари тайёрланади.

Чақиқ магматик ғовак жинсларга вулқон кули ва пемза, цементланган жинсларга эса вулқон туфи киради. Вулқон кули вулқон лавасининг кукунсимон заррачаларидан иборат бўлиб, асосан аморф қумтупроқдан ташкил топган. Йириклиги 5 мм гача бўлган заррачалар “вулқон қуми” деб аталади. Вулқон кули ва қумидан цементларнинг фаол қўшилмаси сифатида фойдаланилади. Пемза ташқи кўриниши бўйича совиб қотиб қолган кўпикка ўхшаган очкулранг ғовакли жинсдир. Унинг зичлиги 400...600 кг/м 3 , сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 2...4 МПа. Пемза ўлчами 5 дан 30 мм гача бўлган зар- рачалар кўринишидаги ётқизиқдир. У енгил бетонлар учун тўлдирувчи ва иссиқ сақловчи материал сифатида ишлатилади. Вулқон туфи зичланган ва цементланган вулқон кулидан иборат бўлган ғовакли тоғ жинсидир. Туфлар турли-туман рангга эга: пуштиранг, тўқ- сариқ, қизил, жигар ранг ва ҳ. к. Улар сезиларли даражада ғоваклилиги, кам зичлиги ва иссиқ ўтказувчанлиги, етарли даражада мустаҳкамлиги ва чидамлилиги, шунингдек, яхши ишланувчанлиги билан тавсифланади. Туфларнинг бу си- фатлари улардан бино деворларини қоплаш учун самарали фойдаланишга имкон беради. Туфларни қазиб олиш ва қайта ишлаш жараёнида ҳосил бўладиган чиқиндилар майдаланганидан ва фракцияларга ажратилганидан кейин улардан енгил бетонлар учун тўлдирувчи сифатида фойдаланилади. Чақиқ чўкинди тоғ жинсларининг уваланиб кетадиган турлари (қум, шағал) ҳамда цементланган турлари (қумтош, конгломерат ва брекчиялар) қури- лишда кенг кўламда ишлатилади. Қум йириклиги 0,16...5 мм бўлган турли жинслар доналарининг уваланадиган аралашмасидан иборат. Қумнинг таркиби кварц, дала шпати, оҳак- тош, пемза ва бошқа жинслардан иборат бўлиб, келиб чиқиши бўйича улар тоғ, дарё, денгиз бўйлари, тепалик ва бархан қумларига бўлинади. Қумдан қоришмалар ва бетонлар учун майда тўлдирувчи сифатида фойдаланилади. Шағал ўлчами 5 дан 120 мм гача бўлган тоғ жинслари аралашмасидан иборат бўлиб, бетон учун йирик тўлдирувчи сифатида ишлатилади. Гилли чўкинди тоғ жинслари жумласига каолинит, кварц, слюда, дала шпати ва ш. к ларнинг жуда майда заррачаларидан иборат бўлган майда

чақиқли қатламлари киради. Улар сопол ва цемент саноати учун хом материал сифатида ишлатилади. Қумтошлар кварцнинг турли табиий эритмалар билан цементланган доналаридан иборат зич тоғ жинсларидир. Боғловчи турига қараб қумтошлар гилли, оҳактошли ва кремнийли бўлади. Қумтошларнинг физик-механик хоссалари бириктирадиган модданинг турига, бириккан доналарнинг йириклиги ва шаклига боғлиқ. Унинг ранги сариқ, кулранг ва ҳатто қўнғир бўлади. Улар ичида кремнийли қумтошлар энг зич ва мустаҳкам бўлиб, зичлиги 2500...2600 кг/м 3 , сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 150...260 МПа, юқори даражада қаттиқлиги ва едирилишга чидамлилиги билан фарқланади. Қумтошлардан харсанг-тош, саноат биноларининг поллари ва йўлаклар учун плиталар, йўл бетонлари учун майда тош ва ш. к лар тайёрланади. Хемогенли чўкинди жинслар жумласига доломит, магнезит, гипс, ангидрит кабилар киради. Доломит шу номдаги минералдан иборат зич тоғ жинси. Ташқи кўриниши ва физик-механик хоссалари бўйича доломит зич оҳактошга ўхшайди. Ундан қоплама плиталар, бетон учун тўлдирувчилар, ўтга чидамли материаллар ва минерал боғловчи моддалар тайёрланади. Магнезит асосан магнезит минералидан иборат. У боғловчи моддалар ва ўтга чидамли материаллар ишлаб чиқаришда ишлатилади. Гипс тош асосан шу номдаги минералдан иборат бўлган зич тоғ жинси ҳисобланади. Гипс тоши қурилишбоп гипсни ва гипсли боғловчиларни ишлаб чиқариш учун ҳом материал ҳисобланади. Органоген чўкинди жинслардан қурилишда зич оҳактош, оҳактош-чиға- ноқтош, бўр, трепел, диатомитлардан фойдаланилади. Оҳактош асосан кальцит минералидан иборат бўлган ва кенг тарқалган тоғ жинсидир. Оҳактошнинг ранги ва унинг кўп хоссалари таркибида аралаш- малар (лой, кремнозем, темир оксидлари ва ҳ. к) бўлишига боғлиқ. Масалан, соф оҳактошнинг ранги оқ, лойли аралашмалар эса сарғишга мойил ранг киритади. Оҳактош ва лой аралашмасидан иборат жинс мергел деб аталади. Оҳактошлар зич ва ғовакли бўлади. Бўр микроскопик чиғаноқлардан иборат кам цементланган тоғ жинси ҳисобланади. Бўр оқ рангли бўлиб, ундан бўёқ ва қоришма учун оқ кукун бўёқ (пигмент) сифатида, шунингдек, оҳак ва портландцемент ишлаб чиқаришда фойдаланилади.

Диатомит ва трепел асосан диатомитли сув ўсимликларнинг зирҳли ёки тошга айланган организмларнинг скелетлари кўринишидаги аморф қум- тупроқдан ташкил топган ва уваланадиган енгил тоғ жинсларидан иборатдир. Бу тоғ жинсларнинг ранги оқ, сариқ ва қора, зичлиги 400...1200 кг  м 3 . Диатомит ва трепеллар иссиқдан ҳимоялаш материаллари тайёрлаш учун ва цементларга қўшиладиган фаол минерал қўшилма сифатида ишлатилади. Метаморфик тоғ жинсларидан қурилишда энг кўп қўлланиладиганлари гнейслар, гилли сланецлар, мармар ва кварцитлардир. Гнейс минералогик таркиби гранитларга ўхшаш бўлиб, гранитлардан ҳосил бўлган, лекин улардан сланецcимон тузилиши билан фарқланади. Гнейсларнинг ранги оқ ёки олачипор, физик-механик хоссалари гранитларга яқин. Қурилишда гнейслардан гранитлар каби мақсадларда фойдаланилади. Гилли сланецлар гилларнинг ўта зичланиши ва юқори ҳарорат таъсири натижасида ҳосил бўлади. Ранги кулранг ёки кўк-қора. Гилли сланецлар сувда эримайди, қалинлиги 4...10 мм ли пластинкаларга осон парчаланади. Гилли зич сланецлардан ясалган бундай пластинкалар томга ёпиладиган табиий қоплама сифатида узоқ чидайдиган материал ҳисобланади. Мармар донадор кристал тоғ жинсидан иборат бўлиб, юқори ҳарорат ва босим таъсирида оҳактошлар ва доломитларнинг қайта кристалланиши натижасида ҳосил бўлади. Соф мармар оқ рангда бўлади, лекин аралашмаларига қараб ранги яшил, қизил, кулранг ва ҳатто қора бўлиши ҳам мумкин. Аралашмалар бир текис тақсимланганда мармарлар ҳар ҳил гулли, олачипор рангда бўлади, бу эса унга ажойиб манзара беради. Мармар юқори зичлиги ва мустаҳкамлиги билан тавсифланади; унинг зичлиги 2800 кг  м 3 гача етади, сув шимувчанлиги 0,7 % дан ошмайди, сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси эса 100 дан 300 МПа гача ўзариб туради. Мармар унча қаттиқ бўлмаганлиги туфайли улардан осон юпқа плиталар арралаш ва йўниш мумкин. У ички деворларга қоплаш, зинапоялар, дераза токчалари, шунингдек, жамоат бинолари ҳамда иншоотларда фойдаланиладиган бошқа жиҳозларни тайёрлаш учун ишлатилади. Мармарга ишлов беришда ҳосил бўладиган чиқиндилардан (мармар қуми ва ҳ. к) кошинкор бетон буюмлар тайёрланади. Бино деворларининг ташқи юзасига қоплаш учун мармар тавсия қилинмайди, чунки ҳаво таркибидаги газ ва нам таъсирида у манзарали кўринишини тез йўқотади.

3. Табиий тош материалларни қазиб олиш ва уларга ишлов бериш Табиий тош материал ва буюмларни ишлаб чиқариш учун аввало тоғ жинсларини қазиб олиш ва уларга ишлов бериш керак. Тош қазиб олиш. Қурилиш материаллари сифатида ишлатиладиган тоғ жинсларини қазиб олиш усуллари уларнинг жойлашиш шароитлари, мустаҳкамлиги ва қаттиқлиги, шунингдек, ясаладиган буюмларнинг шакли ҳамда ўлчамларига боғлиқ. Тоғ жинслари унча чуқур жойлашмаган ёки ер юзасига яқин жойлашган ҳолларда, уларни қазиб олиш очиқ усулда олиб борилади. Чуқур жойлашган тоғ жинслари тош майдаланадиган жойлар ёки шахталарда ер ости усулида қазиб олинади. Майда тош ёки харсанг тош учун мўлжалланган зич тоғ жинслари, одатда, портлатиш усулида қазиб олинади. Алоҳида блоклар яхлит массивдан тош тарашлаш ва қўпориш машиналари, шунингдек, махсус асбоблар ёрдамида арралаб ёки синдириб олинади. Осон ишлов бериш мумкин бўлган тоғ жинслари, масалан, туф ва оҳактош-чиғаноқтошлар тош тарашлаш дастгоҳлари ёрдамида механизациялашган усулда қазиб олинади. Дастгоҳларнинг қирқувчи қисмлари кўндаланг ва тик йўналишда кесувчи диск аррадан иборат бўлади Тош тарашлаш машинаси кон бўйлаб рельс йўлда юрадиган аравачага ўрнатилади. Учта ўзаро перпендикуляр текисликда жойлашган диск плиталар ёрдамида зарур ўлчамдаги ва геометрик шаклдаги блоклар яхлит массивдан арралаб олинади. Майдаланадиган тоғ жинслари (қум, шағал, гил) ковшли эксковаторлар ва бошқа механизмлар билан очиқ усулда қазиб олинади. Тошга ишлов бериш. Тоғ масссивидан ажратиб олинган катта ўлчамли тошларга ишлов бериш натижасида тош зарур шакл ва ўлчамларга, устки юзаси эса белгиланган кўринишга келтирилади. Тошга, одатда, махсус корхоналарда механизациялашган усулда ишлов берилади. Қоплама тошларга ишлов бериш, сермеҳнатли ва мураккаб ишдир. У қуйидаги асосий босқичларни ўз ичига олади: тош блокларини талаб этилган қалинликда плиталар ва бўлакларга арралаш; плиталар ва бўлакларни берилган ўлчамларда қирқиш, профиллаш ва манзарали безак бериш ва ҳ. к.

Табиий тош материалларига қайта ишлов беришнинг қуйидаги усуллари мавжуд: дағал ишлов берилган (харсангтош, тош бўлаклари, чақиқ тош, шағал ва қум); буюм ва профилли қисмлар; тўғри шаклдаги тош буюм ва блоклар (йўлбоп ва деворбоп); юзасига манзарали ишлов берилган қоплама тош тахтаплиталар (девор, пол, зинапоя ва йўлак қопламалари учун); йўл қурилишибоп буюмлар (бардюр блоклари, чор қиррали йўлбоп ва йўлакбоп турли ҳил шаклдаги тошлар, брусчаткалар ва ҳ.к.). Табиий тошларга механизациялаштирилган ва автоматлаштирилган тех- нологик тизимлар орқали ишлов берилади. Тош юзаси айланувчи асбоб ёрдамида тирналиб ёки абразив усулдда силлиқланиб ишланиши мумкин. Бунда тош юзаси тўлқинсимон (қабариқ-ботиқли), йўнилган (эгатсимон, тарам-тарамли), қовурғасимон (чигал изли) ва нуқтали ғадир-будирли кўринишларда қайта ишланиб, тош-тахталар ишлаб чиқарилади (1-расм). а б в г 1-расм. Тош тахталарнинг манзарали кўриниши. а-тўлқинсимон (қабариқ-ботиқли); б-йўнилган (эгатсимон, тарам-тарамли); в- қовурғасимон (чигал изли); г-нуқтали (ғадир-будирли). Тошга ишлов бериш учун турли ҳил кўчмас дастгоҳлардан, шунингдек, ихчам кўчирилувчи асбоблардан фойдаланилади. Қурилиш майдончаларида ушбу асбоблар воситасида қоплама ишларни бажаришда тош тахталарнинг керакли жойлари жилвирланади.

4. Йўл қурилишибоп табиий тош материал ва буюмларнинг хоссалари ва турлари Табиий тош материалларнинг асосий хоссалари. Йўл қурилишида қўлланиладиган табиий тош материалларнинг турли-туман физик-механик хоссалари ичида зичлиги, сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси, едирилиш ва ишқаланишга бардошлиги, совуққа чидамлилиги муҳим аҳамиятга эгадир. Ушбу хоссаларига кўра йўл қурилиши учун ишлатиладиган материалларининг сифати баҳоланади ва мос ҳолда маркаларга бўлинади. Қуруқ ҳолатдаги зичлиги бўйича табиий тош материаллар оғир (зичлиги 1800 кг  м 3 дан ортиқ) ва енгил (1800 кг  м 3 дан кам) ҳилларга бўлинади. Енгил ғовак тош материалларга вулқон туфи, пемза, чиғаноқ тош, ғовакли оҳактош кабилар киради. Улар асосан деворбоп донали тош ва блоклар тайёрлашда ишлатилади (иссиқ сақлаш хусусияти юқори бўлганлиги учун). Оғир тош материалларга гранит, сиенит, габбро, диорит, диабаз, базальт, доломит, мармар ва ш. к.лар киради. Улар йўл қурилиши, бино ва иншоотлар- ининг сув ва нам тегиши мумкин бўлган қисмларида, пол деворларини безаш- да, юқори мустаҳкам йўл қопламаси бетонларини тайёрлашда ишлатилади. Табиий тош материаллар мустаҳкам, чидамли, иссиқ ўтказмайдиган бў- лиши керак. Тошнинг мустаҳкамлиги унинг маркаси билан белгиланади. Тошларнинг маркаси улардан тайёрланган намуналарни сиқилишдаги муваққат қаршилиги бўйича аниқланади (ғиштнинг маркаси эса унинг сиқилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамлиги бўйича белгиланади). Сиқилишга мустаҳкамлик чегараси бўйича табиий тош материаллар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: юқори мустаҳкамли 30...100 МПа; ўртача мустаҳкамли 3,5...25 МПа; паст мустаҳкамли 0,4...2,5 МПа; Совуққа чидамлилиги бўйича табиий тош материалларининг F10,15,25, 35,50,100,150,200 ва 300 маркалари мавжуд. Зич тош материаллар совуққа чидамли бўлади. Порфорсимон тошлар эса совуқ таъсирида ёрилиб кетиши мумкин. Сувга чидамлилик даражасигакўра (юмшаш коэффициенти бўйича) тош материаллар 0,6; 0,75; 0,9 ва 1 кўрсаткичлари билан гуруҳларга бўлинади.

Доимо сув таъсирида бўладиган материаллар учун ушбу коэффициент 0,8 дан, ташқи девор учун эса 0,6 дан кам бўлмаслиги керак. Йўл қопламалари, саноат биноларининг поллари учун мўлжалланган материалларга қўшимча талаблар қўйилади (ишқаланиб едирилиш, ейилишга юқори чидамлилик ва ш. к.лар). Едирилиш ва ишқаланишга бардошлик уларнинг зичлиги, мустаҳкамлиги ва тузилишига боғлиқ бўлади. Тошлар йўл қопламалари, бино поллари ва зинапояларга ишлатилганда уларнинг ушбу хусусиятлари катта аҳамиятга эгадир. Майда кристалли тузилишга эга бўлган тошлар силлиқланганда сирпанчиқ бўлганлиги учун зинапоя ва поларда ишлатилиши тавсия этилмайди. Қоплама плиталар тайёрлаш учун ишлатиладиган табиий тошларнинг ташқи кўриниши ва ранги катта аҳамиятга эга. У ёки бу тош материаллар ва буюмлар учун тоғ жинслари намуналарини синаш натижалари ташқи кўринишини баҳолаш, шунингдек, фойдаланиш шароитларини ҳисобга олиб танланади. Табиий тош материал ва буюмларнинг турлари. Йўл қурилишида табиий тош материал ва буюмларнинг қуйидаги турларидан фойдаланилади; харсангтош; деворбоп тошлар ва блоклар; қоплама тош ва йўлбоп плиталар; бетон учун майда ва йирик тўлдирувчилар ва ҳ. к. Қурилишда харсангтош тоғ жинслари нотўғри шаклдаги бўлаклар (қў- порилган харсангтош) ёки нотўғри плиталар кўринишида ишлатилади. Қўпорилган харсангтош чўкинди тоғ жинсларидан (оҳактош, доломит, қум- тошлар) портлатиш усулида, плиталар эса қатламли тоғ жинсларидан махсус механизмлар ёрдамида қазиб олинади. Харсангтошнинг сиқилишга мустаҳкамлик чегараси камида 10 МПа бўлиши, дарз ва қурилиш хоссаларини пасайтирувчи уваланадиган қатламлар бўлмаслиги керак. Йўл қурилиш саноатида ишлатиладиган табиий тош материалларнинг катта гуруҳи-чўкинди ва магматик жинслар зич буюмлар тайёрлашда асосий хом ашё бўлиб хизмат қилади. Бундай тоғ жинсларининг айрим ҳиллари 2расмда кўрсатилган. Йўл ва йўлакларни қоплаш учун РСТ Уз754-96 асосида юқори мустаҳкам ва ишқаланишга чидамли гранит, диорит, габбро, базальт каби табиий тош- лардан брусчатка, тош тахта ва борт элементлари тайёрланади.

Бетон ва темирбетон бардюр конструкциялари билан биргаликда РСТ Уз755-96 асосида тоғ жинсларидан тайёрланадиган борт элементлари ҳам жорий қилинган. Уларнинг асосий тавсифлари 1-жадвалда келтирилган. Девор тошлари ва блоклари оҳактошлар, вулқон туфи ва зичлиги 2200 кг  м 3 гача бўлган бошқа тоғ жинсларидан тайёрланади. Дастаки териш учун мўлжалланган тош блоклар ГОСТ4001-84 га биноан ўлчами 490х240х188; 390х190х288; 390х190х188 мм, механизациялашган усулда териш учун мос- ланган йирик блокларнинг ўлчамлари эса жинснинг мустаҳкамлиги ва кўтар- гичларнинг (кран) юк кўтариш қувватига асосланиб белгиланади. Тошлар ва блокларнинг тўғри геометрик шакли ва талаб этиладиган ўлчамлари, одатда уларни тош тарашлаш машиналари ёрдамида массивдан арралаб олиш йўли билан ҳосил қилинади. Синдириб ва доналаб тайёрланган Сланецлар Оҳактошлар Чиғаноқ оҳактошлар Мармар

Чиғаноқтош (чўкинди тоғ жинслари) Шағал (чўкинди тоғ жинслари) Қопламабоп қумтошлар 2-расм. Хом ашё сифатида ишлатиладиган баъзи тоғ жинсларининг кўриниши. Тоғ жинсларидан тайёрланадиган борт элементларининг тавсифлари. 1- жадвал. Т/р Маркаси ва ҳиллари Қопламаларга ишлатилиши Ўлчамлари, мм баланд- лиги, h ишлов берилган қисмининг баландлиги, h 1 эни, b узунлиги, l 1 1ГП Уйлар орасидаги ҳаракатланиш йўлакларини пиёдалар йўлакларидан ажратиш учун 300 150 150 700...1500 2 2ГП Йўлаклар, майсазорлар ва майдончалар четларини ажратиш учун 400 250 180 700...2000 3 3ГП Кўприк ва тоннелларда пиёдалар йў- лакларини ажратиш учун 600 450 200 700÷2000 Автобус бекатлари,

4 4ГП йўлаклар, майсазор- лар ва майдончалар четларини ажратиш учун 200 130 100 700...1000 5 5ГП Пиёдалар йўлакларини ҳаракатланиш йўлларидан ажратиш учун 200 100 80 700...1000 6 6ГВ Ҳаракатланиш йўлларига уланадиган йў- лаклар четини ажратиш учун 200 80 150 700...1500 7 8 ГК5 (эгрилик радиуси 5 м) ГК8 (эгрилик радиуси 8 м) Гулзорлар ва майдончалар четини ажратиш, шунингдек, ҳаракатланиш йўли билан йўлакларнинг туташиш жойларини қуриш учун 300 300 150 150 150 150 700...1500 700...1500 тошлар деярли кам ишлатилади. Девор тошлари ва блокларининг устки юзаси манзарали талабларга жавоб бериши керак (3-расм). Девор блокларининг ҳажми 0,1 м 3 дан кам бўлмаслиги мақсадга мувофиқ. Блоклардан тикланадиган деворларнинг ташқи юзаси сувалмайди ва қўшимча пардозлаш ишлари талаб қилинмайди. 3-расм. Девор блоклари. а-юзаси дағал ишланган; б-юзаси манзарали ишланган; в-юзаси тарамлаб йўнилган. Девор тошлари ва блокларини тайёрлаш учун ишлатиладиган тоғ жинсларининг сиқилишга мустаҳкамлик чегараси 25 МПа дан, совуққа чидамлилиги F15 дан ва юмшаш коэффициенти 0,6 дан кичик бўлмаслиги керак.

Йўл қурилиши учун ишлатиладиган қоплама тошлар ва плиталар арра- ланган ва йўнилган бўлади (ГОСТ-9480-89). Арраланган буюмлар, одатда, йўнилган буюмларга нисбатан арзон ва пухтароқ бўлади, чунки тоғ жинс- ларини арралаб микродарзларсиз юпқа буюмлар тайёрлаш мумкин. Бундай тош плиткалардан декоратив қопламалар тайёрланади ва ички йўлакларни дизайнбоп қилиб ишлашда фойдаланилади (4...5-расмлар). Инсоният тарихидан маълумки тоғ жинслари асосий қурилиш мате- риалларидан бири бўлган ва бўлиб қолмоқда. Бунга мисол тариқасида қадимдан табиий тошлардан барпо этилган ва ҳозирги кунгача сақланиб келинаётган улкан бино ва иншоотларни айтиш мумкин (6...7-расмлар). Табиий тошларнинг асосий дизайнбоп кўрсаткичларига тош юзасининг фактураси, ранги, расми ва тоғ жинсининг тузилиши киради. Ҳозирги пайт- даги замонавий ландшафт меъморчилигида табиий тош материаллар самарали қўлланилади. Масалан тошли боғ-бу гулзорнинг алоҳида тури, боғ дизай- нининг асли, ўзига хос услуби, тоғ ландшафтининг кўринишини берувчи усул- дир (8...9-расмлар). Табиий тошлардан, қоплама плиталардан ташқари профилли деталлар, масалан, плинтуслар, бурчак деталлари, қирраланган ва тарновсимон қопламаларнинг қисмлари, шунингдек, зинапоя, дераза токчалари ва ш. к.лар тайёрланади. а. б

в. г. 4-расм. Табиий тош материаллардан ишланган декоратив қопламалар. а-тош брусчаткали боғ йўлаги; б-тош плитка ва чақиқ тошли қоплама; в-силлиқланган фигурали тошлардан ишланган йўлак; грельефли плиткалардан ишланган қопламалар. 5-расм. Дағал тош плиталардан ишланган йўлак дизайни

6-расм. Табиий тошлардан барпо этилган “Буюк Хитой” девори. 7-расм. Перу (Жанубий Америка) худудида табиий тошлардан барпо этилган “Мачу-Пикчу” шаҳарчаси. Йўл қурилишида ишлатиладиган табиий тош материалларнинг зарбга бўлган мустаҳкамлиги стандарт талабларига жавоб бериши керак. Шунингдек, уларнинг барчасига юқори мустаҳкамлик (80...100 МПа), сув ва музлашга, кислота, ишқор, туз ва ш. к. зарарли муҳитлар таъсирига чидамлилик талаб- лари қўйилади.

8-расм. Табиий тошлардан ишланган сунъий боғ ландшафти 9-расм. Табиий тошли боғ ландшафти. Нураган тоғ жинсларидан олинадиган шағал, шағал-қумли аралашмалар ва мустаҳкам тоғ жинсларини майдалаш орқали олинадиган чақиқ тошлар (10-расм) йўл қоплама асосига текисловчи қатлам, шунингдек, темир йўл шпаллари тагига асосий юк кўтарувчи қатлам сифатида қўлланилади (ЎзРСТ 795-97, ГОСТ 25607-94, ГОСТ 23558-94).

10-расм. Табиий тоғ жинслари асосидаги қум ва шағаллар. Табиий тош материалларига механик ишлов бериш жараёнида турли кўринишдаги чиқиндилар ҳосил бўлади. Бундай чиқиндиларни қурилиш материаллари (пардозбоп плиталар, блоклар ва ҳ. к.) олишда, манзарали сувоқ ишларида, бойитилган ва фракцияланган чиқиндилардан эса бетонлар учун тўлдирувчи сифатида ишлатилади. 5. Табиий тош материал ва буюмларни ташиш, сақлаш ва уларни емирилишдан ҳимоялаш Табиий тош материаллар ва буюмларни ташиш ҳамда сақлаш вақтида механик шикастланиши, ифлосланиши ва намланишини истисно қиладиган чора-тадбирларга риоя қилиш заурур. Қоплама плиталар ва бошқа буюмларни ташиш ва транспорт воситаларидан туширишда улоқтиришга рухсат этил- майди. Ташиш ва сақлашда арраланган ва йўнилган қоплама плиталар қис- тирмалар билан қиррасига ўрнатилади, жилоланувчанлари эса махсус юк қутиларда (контейнер) ўнг томони ичкарига қаратиб ётқизилади, бунда улар орасига қоғоз қўйилади. Меъморчилик деталлари ва дераза токчалар пан- жарали мосламада ташилади. Табиий тошдан тайёрланган қоплама буюмлар ёпиқ омборлар ёки бос- тирма остида турлари бўйича хилларга ажратиб, арраланадиган блоклар ва

девор тошларни эса текисланган очиқ майдонларда ёғоч тагликларга ётқизиш сақлаш тавсия қилинади. Омборлар сув оқиб кетиши таъминланиши лозим. Фойдаланиш жараёнида бино ва иншоотлардаги табиий тош материаллар аста-секин емирилиши мумкин. Бу жараён тоғ жинсларининг ер юзасида емирилишига ўхшашлиги асосида “ нураш” деб аталади. Табиий тош материаллар атрофдаги муҳит билан ўзаро таъсирланиши, физик-кимёвий жараёнлар, шунингдек, турли ўсимлик организмларининг таъсири натижасида емирилиши мумкин. Тошнинг емирилишига асосий сабаб-сув таъсиридир, чунки у тошнинг дарз кетган жойлари ва ғовакларига киради, сўнгра музлаши натижасида ҳажми кенгайиб тошни емиради. Бундан ташқари, ҳароратнинг кескин ўзгариши натижасида тош юзасида микро- дарзлар пайдо бўлади ва улар емирилиш манбаи бўлиб қолади. Турли микроорганизмлар ва ўсимликлар дарз кетган жойларда жойлашиб олиб органик кислоталар ажратиб чиқаради, улар ўз навбатида тошни емиради. Ҳаво таркибидаги турли газлар масалан, карбонат ангидрид гази оҳактош ва мармарларнинг юзасини тинимсиз емиради. Табиий тош материалларнинг емирилиш тезлиги тошнинг тузилиши, зичлиги, юзасининг сифати, жинс ҳосил қилувчи минераллларнинг кимёвий таркиби ва бошқа тавсифларига, шунингдек, тошга ташқи таъсирларнинг тинимсизлигига боғлиқ бўлади. Табиий тош материалларнинг чидамлигини таъминлаш учун бино ва иншоотларнинг конструкцияларига, шунингдек, йўл қопламаларига емирилишга қарши маълум конструктив ва кимёвий чора-тадбирлар кўрилиши лозим. Конструктив чора-тадбирларга сув тош сиртидан тўғри ва тез оқиб кетишини таъминлаш, шунингдек, жилвирлаш ҳамда жилолаш ҳисобига зич ва силлиқ юза ҳосил қилишдан иборат. Кимёвий чора-тадбирлар ғовак тош юзасига махсус таркиблар шимдирилиши назарда тутилади. Бундай таркиблар юзани зичлайди ва уни нам киришидан сақлайди. Тош материалларни кимёвий ҳимоялашнинг мавжуд усуллари ичида энг самаралиси флюатирлаш яъни, ғовакли оҳактошнинг сиртқи қатламига флюатларни (кремний фторводород кислотаси тузларининг эритмалари) шимдиришдир. Флюатлар кальцит билан реакцияга киришиб, тош юзасида эримайдиган бирикмаларни ҳосил қилади ва улар сиртқи қатламдаги барча ғовакларни тўлдириб, намнинг материалга шимилишига тўсқинлик қилади ва шу билан бирга унинг ташқи муҳит таъсирига чидамлигини оширади.

Табиий тош материалларидан қилинган йўл қопламаларнинг чидамлигини ошириш мақсадида уларга гидрофобловчи (сув юқмайдиган) таркиблар, масалан, ГКЖ-94 ёки ГКЖ-10 маркали эритма қоплаш ва сингдириш, шунингдек, тош қопламанинг ғовакларига нам киришига тўсқинлик қиладиган парда ҳосил қилувчи полимер материалларидан фойдаланиш тавсия қилинади. 6. Тош ишларини бажаришда меҳнат ва атроф муҳит муҳофазаси Тош материалларини қазиб олиш ва уларга ишлов беришда меҳнат хавфсизлигини таъминлаш ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш энг асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Тоғ жинсларини портлатиш, қазиб олиш, уларга ишлов бериш, турли қурилиш материаллари ва буюмларини тайёрлаш, қурилиш-монтаж ишларини бажариш ва автомобиль йўлларидан фойда- ланишда турли ҳил механизмлар, технологик ускуналардан фойдаланишга тўғри келади. Бу жараёнларнинг бажарилишида техника хавфсизлиги қои- даларига риоя қилиш лозим. Шу сабабли юқорида қайд қилинган масалалар бўйича меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилган бўлиб, уларда техника хавфсизлиги ва атроф муҳит муҳо- фазаси бўйича керакли йўриқномалар берилган. Бундай қурилиш ишларида асосий эътибор шовқин ва чангни камайтиришга қаратилиши лозим. Тошларни майдалаш ва уларга ишлов беришда кўп миқдорда кремнозем чанги чиқади. Бу эса инсон танасида силиказом касаллигининг келиб чиқи- шига сабаб бўлади. Масалан, гранит тошлар қайта ишланганда (қазиб олиш, майдалаш, туйиш, силлиқлаш, саралаш ва ҳ. к) кремнезем чанглари 69...75 % ни, қумтошда эса 90...95 % ни ташкил этади. Ишчилар ишлаётган атроф-муҳитни тоза сақлаш нафақат ишлаб чиқариш, шунингдек, қурилишнинг иқтисодий самарадорлигини ҳам оширади. Чанг ҳосил бўладиган цехлар ҳаво алмаштирувчи мосламалар билан жиҳозланган бўлиши керак. Чанг ҳосил бўладиган жараёнларда ишловчи ишчилар чангни тутиб қолувчи махсус фильтрловчи ниқоблардан фойдаланиши керак. Шунингдек, алоҳида чанг юткичлар, герметик кўзойнак ва махсус кийим-бошлар ишлатилади.

Шовқинни камайтириш учун унинг йўлига ёғоч ёки товуш ўтказмайдиган шитлардан тўсиқлар қуриш керак. Материалларни қайта ишлаш жараёнини автоматлаштириш, шунингдек, шовқинли технологияларнинг ўрнига замона- вий масофадан бошқарилувчи тизимларини жорий этиш зарур. Тош майдалагичларнинг иш майдонлари атрофи тоза бўлиши, иш жара- ёнларининг бажарилишига халақит берувчи тўсиқлар бўлмаслиги керак. Шунингдек, ишловчи дастгоҳ ва механизмлар атрофи ёритилган бўлиши лозим. Материалларни узатувчи тасмасимон конвейерлар, кўтарувчи мосламалар ва бошқа ускуналар атрофи энг камида 1 м масофада тўсиқлар билан ҳимояланган бўлиши, электр двигателларининг корпуси эса ерга уланган бўлиши керак. Ускуна ва жиҳозларни тозалаш, мойлаш ва қайта таъмирлаш ишлари улар ишлашдан тўлиқ тўхтаганидан кейин бажарилиши лозим. Бунда шу ускунага “тегинилмасин, таъмирлаш ишлари бажарилмоқда” деб ёзилган огоҳлантирувчи афишалар осиб қўйилиши шарт. Тошларни портлатиш ишлари “Ишларни бажариш лойиҳаси” да кўзда тутилган кетма-кетликда олиб борилади. Бу ишларга махсус рухсатга эга бўлган муҳандис-техник ходимлар раҳбарлик қилади. Портлатиш ишларини эса махсус рухсати бор портлатувчилар бажаришади. Юк кўтариш воситалари ва мосламалари рўйхатдан ўтказиб, техник гувоҳнома олинганидан сўнг ишлатишга рухсат этилади. Ускуна ва механизмлар билан ишлашга маълум тажриба ва малакага эга бўлган, тиббий кўрикдан ўтган ишчиларга рухсат берилади. Улар техника хавфсизлиги қоидалари бўйича “сухбатдан” ўтган ва техника хавфисзлиги журналига қўл қўйган бўлиши керак.

Назорат саволлари 1. Тоғ жинси нима ва у қандай олинади? 2. Табиий минерални таърифлаб беринг? 3. Тоғ жинсларининг ҳосил бўлиши шароитларига қараб синфларини келтиринг. 4. Йўл қурилишибоп магматик тоғ жинслари қандай ҳосил бўлади ва уларга мисоллар келтиринг. 5. Чўкинди тоғ жинслари қандай ҳосил бўлади ва уларнинг ҳиллари. 6. Асосий метоморфик тоғ жинсларига нималар киради? 7. Қурилишда ишлатиладиган тоғ жинсларига қандай минераллар киради? 8. Қурилишда ишлатиладиган табиий тош материаллар ва буюмларнинг асосий турларини айтиб беринг. 9. Қурилишда ишлатиладиган метаморфик тоғ жинсларига мисоллар келтиринг. 10. Табиий тош материаллар қандай усулларда қазиб олинади? 11. Табиий тош материалларга қандай ишлов берилади? 12. Табиий тош материалларнинг асосий хоссаларини айтиб беринг. 13. Табиий тош материаллардан олинадиган йўл қурилишибоп материал- буюмларга нималар киради? 14. Табиий тош материаллардан олинадиган деворбоп ва пардозбоп буюмларни айтиб беринг?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Акрамов Х. А., Нуритдинов Х. Н. Бетон ва темирбетон буюмлари ишлаб чиқариш технологияси. -Тошкент. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. 2011й. 2. Акрамов Х. А., Рахимов Ш. Т., Нуритдинов Х.Н. Бетон тўлдирувчилари технологияси. ТАҚИ. 2010й. 3. Баженов Ю. М. Технология бетона. -Москва. Издательство “Ассоциации строительных вузов”. 2007й. 4. Воробьев В. А. Строительные материалы. -Москва. “Высшая школа”, 1967й. 5. Газиев У. А. Бетон буюмлари ва конструкцияларининг коррозияси ҳамда ҳимояси. -Тошкент. ТАҚИ 2000й. 6. Горчаков Г. И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. -Москва. “Стройиздат”. 1986й. 7. Горелышева Н. В. Справочник по дорожно-строительным материалам. - Москва. Издательство,“Транспорт”. 1972й. 8. Қосимов Э. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. -Тошкент. “УАЖБНТ” маркази. 2003й. 9. Қосимов Э. Қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Меҳнат”, 2004й. 10. Қосимов Э., Қосимов И., Акбаров М., Убайдуллаев И. Йўл қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 2005й. 11. Қосимов Э. У. Қурилиш ашёлари. Маьлумотнома. -Тошкент. “Чўлпон” номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2011й.

Похожие

Табиий тош материаллар

Тош теримлари. Тош ва арматурали тош конструкциялари учун материаллар

Йўл қурилишибоп металл материаллари ва буюмлар

Йўл қурилишибоб сунъий тош материаллари ва буюмлар

Биноларнинг тош конструкцияларини лойихалаш