Йўл қурилишибоп металл материаллари ва буюмлар - Архтектура - Рефераты

Йўл қурилишибоп металл материаллари ва буюмлар

Загружено в:

04.04.2023

Скачано:

0

Размер:

1365.5400390625 KB

Йўл қурилишибоп металл материаллари ва буюмлар Режа: 1. Йўл қурилишида ишлатиладиган металларнинг синфланиши 2. Қора ва рангли металларнинг хоссалари 3. Металлар асосида олинадиган йўл қурилишибоп материал-буюмлар 4. Металларни пайвандлаш ва кесишда техника хавфсизлиги

1. Йўл қурилишида ишлатиладиган металларнинг синфланиши Умумий тушунчалар. Металлар деб, оддий шароитда юқори мустаҳкамликка, пластикликка, иссиқ ва электр ўтказувчанликка эга бўлган материалларга айтилади. Металлар халқ хўжалигининг турли соҳаларида, шунингдек, йўл қурилишда ҳам кенг кўламда ишлатилади. Жумладан, биноларининг каркасларини, кўприкларнинг равоқли конструкцияларини барпо этишда пўлат поркатлардан, темирбетон йўл конструкцияларида пўлат арматуралардан фойдаланилади. Шунингдек, том ёпма тунукалар, пўлат ва чўяндан ясаладиган қувурлар, панжаралар, сув оқова ва бошқа конструкциялар учун кенг қўлланилади. Қурилиш материаллари ичида рангли металлар ва уларнинг аралашмасидан олинаётган материаллар алоҳида ўрин тутади. Жумладан, алюмин, мис, рух, қўрғошин ва улар асосида олинадиган бошқа рангли металл буюмларнинг қурилишда салмоғи каттадир. Металлар юқори мустаҳкамликка эгалиги, босим остида пластик ишлов беришга қулайлиги ва бошқа бир қатор хусусиятларига кўра бебаҳо қурилиш материали ҳисобланади. Шу билан бир қаторда металларнинг камчиликлари ҳам бор: ниҳоятда зич, турли газлар ва нам таъсир қилганда кучли занглайди, юқори ҳарорат таъсирида ўз шаклини ўзгартиради, таннархи анча қиммат ҳисобланади. Металлар икки асосий гурухга яъни, “қора” ва “рангли” металларга бўли- нади (ГОСТ 23118-78). Қора металлар темирнинг углерод билан қотишмасидан иборатдир. Бундан ташқари, уларнинг таркибида маълум миқдорда бошқа кимёвий элементлар (кремний, марганец, олтингугурт, фосфор) ҳам бўлади. Қора металларга хос бўлган хусусиятлар бериш учун уларнинг таркибига легир- ловчи қўшилмалар (никель, хром, мис ва ш. к лар) киритилади. Таркибидаги углерод миқдорига қараб қора металлар чўянлар ва пўлатларга бўлинади. Чўян таркибида 2...6,67 % углерод бўлган темир-углеродли қотишмадир. Вазифасига қараб чўянлар қуйилувчан, қайта ишланадиган ва махсус чў- янларга бўлинади. Қуйилувчан чўянлар турли қурилиш деталларини қуйиш усулида тайёрлашда ишлатилади. Қайта ишланадиган чўянлардан пўлат ишлаб чиқариш учун, махсус чўянлардан эса пўлат ва махсус ишларга мўлжалланган чўян қуймаларни ишлаб чиқаришда қўшимча сифатида

фойдаланади. Чўян таркибида марганец, кремний, фосфор, шунингдек, легирловчи қўшилмалар-никель, хром, магний ва бошқалар бўлиши туфайли чўян юқори механик хоссаларга эгадир. Чўян оловбардош ҳамда занглашга чидамли бўлади. Никель, хром, магний ва бошқа элементлар қўшилган чўянлар лигерланган чўянлар деб аталади. Юқори мустаҳкам чўянлар суюқ чўянли Si, Са ва бошқа қўшилмалар билан модификациялаб олинади. Пўлат таркибида углерод миқдори 0,02...2 % гача бўлган темир билан углероднинг боғланувчи қотишмасидир. Ишлаб чиқариш усулига қараб, пўлатлар мартен, конвертор ва электр пўлатларга бўлинади. Қотишма таркибига кирадиган кимиёвий элементлар таркиби бўйича углеродли ва легирланган ҳилларга бўлинади. Углеродли пўлатлар темир билан углерод ва марганец, кремний, олтингугурт ва фосфор аралашмалари қотишмалардан иборат. Турли усулларда олинган углеродли пўлатнинг қотишига кўра сокин, ярим сокин ва қайнайдиган пўлатларга ажратиш қабул қилинган. Легирланган деб, таркибида легирловчи қўшилмалар, яъни никел, хром, волфрам, молибден, мис, алюминий ва бошқалар мавжуд бўлган пўлатга айтилади. Таркибига киритилган легирловчи қўшилмалар турига қараб пўлатлар пўлат-хром-марганецли, марганец-никель-мисли ҳилларга бўлинади. Шунингдек, таркибидаги жами қўшилмалар миқдорига кўра пўлатлар кам легирланган (таркибидаги легирловчи қўшилмалар миқдори 2,5 % дан 10 % гача) ва кўп легирланган (таркибидаги қўшилмалар миқдори 10 % дан ортиқ бўлган) ҳилларга бўлинади. Вазифасига кўра пўлатлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: конструкция боп пўлатлар (улар турли қурилиш конструкциялари ва машиналар деталларини тайёрлаш учун ишлатилади); махсус пўлатлар (улар юқори оловбардош ва ейилишга чидамли, шунингдек, занглашга чидамлилиги билан тавсифланади) ва асбобсозлик пўлатлари. Сифатига кўра пўлатлар, оддий, юқори сифатли ва алоҳида юқори сифат- ли пўлатларга бўлинади. Рангли металлар соф ҳолда қурилишда кам ишлатилади. Асосан улар- нинг қотишмаларидан қурилиш учун турли ҳил материаллар ва буюмлар тайёрланади. Рангли металлар ва уларнинг қотишмалари зичлигига кўра енгил ва оғир турларга бўлинади. Енгил турдаги рангли металарга алюминий ва магний, оғир турдагиларга эса мис, никель, рух, қўрғошин, симоб кабилар киради.

Енгил рангли металл қотишмалар алюминий ёки магний асосида олинади. Энг кўп тарқалган енгил қотишмалар алюминий-марганецли, алюминий-кремний икки оксидли, алюминий-магнийли ва дюралюминий қотишмаларидир. Дюралюминий қотишмаси алюминий, мис, магний ва марганец бирикмасидан ҳосил қилинади. Улардан бино ва иншоатларнинг устунлари каркаслари, том қоплама конструкциялари, дераза панжаралари ва бошқа безак деталлари ясалади. Оғир рангли металл қотишмалари мис, қалай, рух ва қўрғошин асосида олинади. Қурилишда оғир қотишмалар ичидан бронза (мис билан калий ёки миснинг алюминий, темир ва марганец билан қотишмаси) ҳамда жез (миснинг рух билан қотишмаси) ишлатилади. Жезнинг мустаҳкамлиги ва занглашга чидамлилиги юқори, шунингдек, унга совуқ ёки қизиган ҳолатида болғалаб ишлов бериш мумкин. Бундай қотишмалардан жез тахтаси, симлар, меъморий безак қисмлари, қувурлар ва шунга ўхшаш буюмлар тайёрланади. 2. Қора ва рангли металларнинг хоссалари Чўяннинг хоссалари ва маркалари . Таркибидаги аралашмаларнинг миқдори ва тузилишига кўра чўянлар оқ ва кулранг бўлади. Бу номлар чўяннинг рангига мос келади. Оқ чўян мўрт ва жуда қаттиқ бўлиб, асосан пўлат ва болғалашбоп чўян олишда ишлатилади. Суюқ ҳолатдаги кул ранг чўян яхши оқувчан бўлади ва қолипларга осон тўлади, қотаётганида кам чўкади, шунингдек, механик усулда унга ишлов бериш қулай. У асосан сиқилишга ишлайдиган буюм ва конструкциялар яъни, устун, таглик, оқова сув қувурлари ва бошқаларни тайёрлашда ишлатилади. Кулранг чўяннинг механик хоссаларини янада яхшилаш учун оқ суюқ чўянга махсус модификаторлар қўшилади, натижада у юқори механик хоссаларга эга бўлади. Болғалашбоп чўян юқори пластиклиги, қайишқоқлиги ҳамда қайта ишлаш осонлиги билан бошқа чўянлардан фарқ қилади. Оқ чўян нейтрал ёки оксидловчи (қум ёки симобли) муҳитда узоқ вақт (100 соат) давомида юқори ҳароратда, яъни 760...980 0 С да қиздириб олинади. Бу жараён чўяннинг “толиқиши” деб аталади. Кулранг яъни, модификацияланган чўян Сч ҳарфлари билан маркаланади, масалан, Сч 12-28, Сч 18-36, Сч 28-48 ва Сч 32-52 ва ҳ. к. Чўян маркасидаги биринчи рақам чўзилишига, иккинчи рақам эса эгилишга

мустаҳкамлик чегарасини кўрсатади. Асосан сиқувчи куч таъсирида бўладиган буюмлар қуйма кулранг чўяндан ясалади. Уларнинг чўзилишга мустаҳкамлик чегараси 120...210 ва эгилишга мустаҳкамлик чегараси эса 280...400 МПа билан тавсифланади. Қурилишда юқори мустаҳкам ва легирланган чўянлардан кам фойдаланади. Пўлатнинг хоссалари. Пўлатнинг физик хоссалари ичида хақиқий зичлиги, суюқланиш ҳарорати, иссиқ сиғими, иссиқ ўтказувчанлиги, иссиқдан кенгайиш коэффициенти муҳим аҳамиятга эга. Суюқланиш ҳарорати-пўлат қаттиқ холатдан суюқ холатга ўтадиган ҳароратдир. Унинг суюқланиш ҳарорати 1585 0 С, аммо таркибига углерод ва бошқа элементлар киритилганда бу ҳарорат ўзгаради. Иссиқдан кенгайиш коэффициенти ҳарорат 1 0 С га ортганда пўлат наму нанинг нисбий узайиш кўрсаткичи 11,5·10 -60 га тенг. Пўлатнинг механик хоссалари чўзилишга мустаҳкамлик ва оқувчанлик чегараси, нисбий узайиши, қаттиқлиги ва зарбга қовушқоқлиги билан белги- ланади. Қурилишда ишлатиладиган пўлатларнинг механик хоссалари уларни чўзилишга синаш орқали аниқланади. Бунда, пўлатнинг асосий механик хоссалари чўзилишдаги “кучланиш-деформация” (ζ s -ε s ) диаграмаси билан тавсифланади. Пўлатнинг чўзилишдаги “ζ s -ε s ” диаграммаси стандарт пўлат намуналарни чўзилишга синаш орқали қурилади ва шу диаграммаларнинг тавсифига қараб, арматура учун ишлатиладиган пўлатлар уч гуруҳга бўли- нади: 1-яққол ифодаланган оқувчанлик чегарасига эга бўлган юмшоқ пў- латлар; 2-оқувчанлик чегараси яққол ифодаланмаган пўлатлар (легирловчи қўшилмалар қўшиш ва қиздириб ишлов бериш йўли билан мустаҳкамлиги оширилган пўлатлар); 3-бузилиш ҳолатигача эластик ҳолатда чизиқли де- формацияланадиган пўлатлар (юқори мустаҳкамликка эга бўлган пўлатлар). Термик ишлаш пўлатнинг физик ва механик хоссаларини яхшилайди. Пўлатни термик ишлашининг тоблаш, бўшатиш, юмшатиш ва меъёрлаш каби усуллари мавжуд. Тоблаш пўлатни 800...900 о С гача қиздириш, сув ёки мойда кескин сову- тишдан иборат. Пўлат тобланганда унинг мустаҳкамлиги ва қаттиқлиги орта- ди, аммо зарбга қовушқоқлиги пасаяди. Тобланган пўлатни бўшатиш 200...250 0 С гача аста-секин қиздириш, шу ҳароратда сақлаб туриш ва кейин ҳавода аста-секин совитишдир. Пўлат бўшатилганда унинг қаттиқлиги пасаяди, лекин қовушқоқлиги ортади.

Юмшатиш пўлатни маълум ҳароратгача қиздириш, шу ҳароратда сақлаб туриш ва ўчоқда секин совитишдир. Пўлатнинг қаттиқлигини пасайтириш ва қовушқоқлигини ошириш учун юмшатилади. Пўлатни мўътадиллаш юмшатишнинг бир тури бўлиб, уни тобланиш ҳароратидан паст ҳароратгача қиздириш, шу ҳароратда сақлаб туриш ва ҳавода совутишдан иборатдир. Пўлат мўътадиллаштирилганда унинг қаттиқлиги, мустаҳкамлиги ва зарбга қовушқоқлиги ортади. Одатда, пўлат буюмларнинг ташқи қатламлари мустаҳкамлиги ва қаттиқлигини ошириш учун сирти юқори частотали ток билан тобланади, шунингдек, цементация қилинади яъни, углеродли муҳитда қиздирилганда уларнинг сиртқи қатлами углеродга тўйинилади. Қурилишда темир конструкциялар тайёрлашда асосан оддий углеродли, қиздириб қайта ишланган конвертордан чиққан, кам легирланган конструк- циябоп пўлатлар ишлатилади. Улар шартли белгилар билан маркаланади. Шартли белгиларда пўлатнинг таркиби ва вазифаси, механик ва кимёвий хоссалари, тайёрлаш ва оксидсизлантириш усуллари акс эттирилади. Стандартга кўра сифати оддий углеродли пўлатларнинг маркаси Ст ҳарфлари ва 0 дан 7 гача рақамлар билан белгиланади. Сифатли углеродли пўлатлар икки хонали рақамлар билан маркаланади (маркаларда углерод фоизининг юздан бир улушларида кўрсатилади). Қайнайдиган пўлат маркасининг белгисида “кп”, ярим қайнайдиган пўлатникида “пс”, қайнамайдиган пўлатникида “сп”, ҳарфлари қўшилади, масалан Ст 3сп, Ст 5пс, Ст 2кп. Кам легирлаган пўлатлар маркасидаги ҳарфлар пўлат таркибида легир- ловчи аралашмаларнинг борлигини, рақамлар эса уларнинг ўртача миқдорини фоизлар ҳисобида кўрсатади. Пўлатни маркалаш учун ҳар бир легирловчи элементга маълум ҳарф берилади: кремний-С, марганец-Г, хром- Х, никель-Н, молибден-М, вольфрам-В, алюминий-Ю, мис-Д, кобальт-К ва ҳ. к. Маркадаги биринчи рақамлар углероднинг ўртача миқдорини билдиради; сўнгра ҳарф билан легирловчи элемент ва кейинги рақамлар билан легирловчи элеме- нтнинг ўртача миқдори кўрсатилади, масалан пўлат 3х13 нинг таркибида 0,3 % С ва 13 % Сг; 2х17 H2 маркада 0,2 % С, 17% Сг ва 2 % Ni бор. Пўлат таркибида легирловчи элемент миқдори 1,5 % дан кам бўлса, тегишли ҳарфдан кейин рақамлар ёзилмайди: 1г2С, 12хHЗА. Марка белгисининг оҳиридаги А ҳарфи пўлат юқори сифатли эканлигини кўрсатади.

Углеродли пўлатлар. Оддий сифатли углеродли пўлат-темирнинг углерод билан қотишмасидир. Унинг таркибида қуйидаги аралашмалар ҳам бўлади: кремний, марганец, фосфор, олтингугурт ва ҳ. к. Уларнинг ҳар бири пўлатнинг механик хоссаларига маълум даражада таъсир кўрсатади. Қурилишда ишла- тиладиган оддий сифатли пўлатлар таркибида углерод миқдори 0,06...0,62 % бўлади. Таркибидаги углерод миқдори оз бўлган пўлатлар юқори пластиклиги ва зарбга қовушқоқлиги билан ажралиб туради. Углерод миқдори ортиқ бўлса, пўлат мўртлашади ва қаттиқ бўлади. Углеродли пўлат сифатининг асосий тавсифлари чўзилишдаги оқувчанлик ва мустаҳкамлик чегаралари, шунингдек, нисбий узайиш катталигидир. Қурилишда Ст3 маркали пўлатдан кенг кўламда фойдаланади. Бу пўлатдан саноат ва фуқаро бинолари ҳамда иншоотларнинг металл конструкциялари, электр узатиш тармоқларининг сув иншоатлари ва қувурларнинг таянчлари, шунингдек, арматуралар тайёрланади. Легирланган пўлатлар. Пўлатнинг хоссаларини яхшилаш мақсадида, унинг таркибига легирловчи қўшилмалар қўшилади ва легирланган пўлат ҳосил бўлади. Легирловчи қўшилмалар пўлат хоссаларига ҳар ҳил таъсир кўрсатади. Жумладан, хром пўлатнинг ўтга, эгилишга, зарали муҳитда занглашга чидамлигини, никель қайшқоқлигини ва мустаҳкамлигини оширади. Марганец оз миқдорда қўшилса пўлатдаги олтингугуртни зарасизлантиради, кўп қўшилса пўлатнинг қаттиқлигини ва ейилишга бардошлигини оширади. Кремний эса қаттиқлиги ва мустаҳкамлигини оширади, аммо пластиклиги, болғаланиши, пайвандланиши ва зарбга қаршилигини камайтиради. Металл конструкцияларни тайёрлаш учун қурилишда 10хСНД, 15хСНД, 10Г2СД ва бошқа маркали кам легирланган пўлатлар жуда кўп қўлланилади. Бундай пўлат таркибида легирловчи қўшилманинг биттаси ёки бир нечта- сининг умумий миқдори 5 % ни ташкил этади (ГОСТ 4.253-80). Ўртача легирланган ва кўп легирланган пўлатлар қурилишда конструкцияларнинг занглашга чидамлилигини ошириш учун ишлатилади. Бунинг учун конструкциялар хром-никелли ва хром-никель-марганецли пўлатдан тайёрланади. Рангли металлар ва қотишмалар қурилишда соф ҳолда кам ишлатилади. Асосан алюминий, мис, рух, магний, титан, никель, қўрғошин, қалай, марганец қотишмаларидан турли ҳил енгил буюмлар ва конструкциялар тайёрланади. Бундай қотишмалар зичлиги камлиги, пластиклиги ва

зангбардошлиги, шунингдек, чиройли манзарали кўриниши билан ажралиб туради. Алюминий ва унинг қотишмалари . Алюминий зичлиги 2,7 г/см 3 бўлган кумушсимон-оқ рангли енгил металлдир. Алюминий сиртида ҳимояловчи оксид пардасининг ҳосил бўлиши ҳисобига муҳит таъсирида занглашга чидамлиги юқори бўлади. Тоза алюминий эгилувчан ва электр токини жуда яхши ўтказади. Асосий камчилиги чўзилишдаги мустаҳкамлиги анча паст, яъни 10...100 МПа. Тоза алюминий машина қисмлари, алюмин кукуни, электр симлари ва бошқалар олишда ишлатилади. Алюминийга мис, кремний, магний, марганец каби металлар қўшилса унинг меҳаник хоссалари яхшиланади. Қурилишда алюминий-кремнийли (кремний миқдори 4...13 % гача) алюминий-мисли (мис миқдори 4...5 % гача), алюминий-магнийли (магний миқдори 12 % гача), дюралюминийли (мис 5,5 %; магний 0,8 %; кремний 0,8 % ва марганец 0,8 %) қотишмалар кенг қўлланилади. Мис ва унинг қотишмалари. Мис қизғиш рангли, юмшоқ, пластик ме- талл бўлиб, зичлиги 8,9 г/см 3 , эриш ҳарорати 1083 0 С га тенг. Миснинг иссиқ ва электр ўтказувчанлиги юқоридир. Қурилишда соф ҳолда амалда ундан фойдаланилмайди, лекин турли қотишмаларда у асосий компонент ҳисоб- ланади. Миснинг рух (40 % гача) билан қотишмаси жез деб аталади. Жезнинг мустаҳкамлиги ва занглашга чидамлиги юқори, шунингдек, уни совуқ ёки қизиган ҳолда болғалаш мумкин. Миснинг қалай, алюминий, марганец ёки никель билан қотишмаси бронза дейилади. Бронза юқори механик ва манзарали хоссаларга эга. Қурғошин юмшоқ, пластик, кулранг-кўк оғир металлдир. Зичлиги 11,4 г/см 3 , эриш ҳарорати 327 0 С га тенг. Суюқ қўрғошин сув сингари қуйилиб ёйилади. Сульфат ва хлорид кислота таъсирига турғун, рентген нурларидан ҳимояланишида юқори хоссаларга эга. Қалай юмшоқ, занглашга чидамли металл бўлиб, зичлиги 7,23 г/см 3 , эриш ҳорорати 327 0 С га тенг. Осон эрувчан қотишмалар олишда, пўлатни мис билан ёпиштиришда ишлатилади. Рух кўкимтир-оқ рангли металлдир. Унинг зангбардошлиги юқори, шу сабабли ҳар ҳил пўлат буюмларни рухлаш учун ишлатилади.

3. Металлар асосида олинадиган йўл қурилишибоп материал-буюмлар Чўян буюмлар. Замонавий турар жой, саноат, қишлоқ хўжалиги ва транспорт қурилишида чўян буюмлардан кенг фойдаланилади. Улар ичида биринчи навбатда санитария-техника буюмлари ва асбоб ускуналар, жумладан, иситиш радиаторлари, ванналар, ювиш буюмлари, сув оқова қувурлари, кўриш қудуқ қопқоқлари ва бошқаларда ишлатилади. Кулранг чўяндан қуйиш йўли билан қурилиш конструкцияларининг сиқувчи кучлар таъсирида бўладиган элементлари яъни, устунлар, таянч пли- талари, арка, гумбаз, метрополитен тюбинглари, саноат биноларининг поллари учун плиталар ва ш. к.лар тайёрланади. Пўлат буюмлар ва конструкциялар. Пўлат буюмларни тайёрлашда суюқлантирилган пўлат қолипларга қуйиб чиқилади. Сўнгра пўлат қуймалар босим билан ишланади. Пўлат қуймаларни босим билан ишлашнинг прокатлаш, чўзиш (кирялаш), болғалаш, штамплаш ва пресслаш каби усуллари мавжуд. Прокатлаш профилланган пўлат буюмларни тайёрлашда кўп қўлланилади. Прокатлашда пўлат қуйма прокат станининг айланаётган жўвалари орасидан ўтказилади, бунинг натижасида загатовка сиқилади, чўзилади ва прокат жўваларининг профилига қараб керакли шаклга (профилга) киради. Қурилишда пўлат тахталар ва ҳар ҳил шаклли пўлат конструкциялар кенг қўлланилади (1-расм). Пўлат конструкциялар думалоқ, квадратли, тасма- симон, кенг энли тасмасимон, юпқа ва қалин листли, тўлқинсимон, бурчакли, тавр ва қўштаврли, швеллерли, узун стерженсимон (арматурабоп пўлат) ва бошқа шаклларда бўлади (ЎзРСТ 30246-94).

Арматура стерженлари Текис листлар Қўштаврлар Турли профилли материаллар Стерженсимон, листли, бурчакли Металл панжара ва турба материаллар 1-расм. Прокатланган пўлатдан ясалган материал-буюмлар ЎзРСТ 30246-94 ва ЎзРСТ 30245-94 га кўра саноат қурилишида кўп ишлатиладиган узун ўлчамли пўлат буюмлар, йўл ва кўприклар учун конс- трукциялар, электр узатиш таянчлари, турли ҳил декоратив панжаралар ҳамда алоҳида деталлар пўлат материалларни эзиш ва қолиплаш усулида тайёр- ланади (2-расм).

Арматура тўрлари Декоратив панжарали тўсиқ девор Электр узатиш таянчи Айвон- “бисетка” Декоратив дарвоза Зинапоя тўсиғи 2-расм. Пўлатдан ясалган турли ҳил конструкциялар Пўлатни чўзишда у махсус дастагоҳ тешикларидан кетма-кет ўтказилиб ингичкаланади. Чўзиш жараёнида пўлатнинг қаттиқлигини оширадиган ва “пухталаниш” деб аталадиган хосса пайдо бўлади. Бундай усулда силлиқ симлар, юмалоқ, квадрат ва олти бурчак кесимли чивиқлар тайёрланади. Юмалоқ пўлат, асосан, темир бетон учун арматура сифатида ишлатилади.

Чўзиб ва пайвандлаб ясалган пўлат қувурлар магистраль газ ва нефть, сув билан таъминлаш саноатида кенг қўлланилади. Болғалаш чўғланган пўлат материални керакли шаклга келтириш учун болға зарблари билан ишлашдир. Болғалаб турли-туман пўлат деталлар тай- ёрланади. Штамплаш болғалашнинг бир тури бўлиб, унда пўлат болға зарблари остида чўзилиб, штамп шаклини олади. Деталларни иссиқ ва совуқ ҳолида штамплаш мумкин. Бу усулда аниқ ўлчамли буюмлар тайёрланади. Пресслаш контейнердаги пўлатни матрицадаги чиқиш тешиги орқали сиқиб чиқариш жараёнидан иборат. Бундай усулда турли ҳил кесимли профиллар, шу жумладан диаметри катта бўлмаган ва турли-туман фасон профиллар олиш мумкин. Совуқлайин профиллаш варақ ёки юмалоқ кўринишдаги пўлатни прокат станокларида шаклини ўзгартириш жараёнидир. Варақсимон пўлатдан кўндалангига турли ҳил кўринишли ва шаклли профиллар, юмалоқ стерженлардан эса совуқлайин яссиланган мустаҳкам арматуралар олинади. Рангли металлардан тайёрланадиган буюмлар алюминий қотишмалари- дан прокатларнинг ҳар ҳил турлари тайёрланади: бурчаклик, швеллер, қўш- тавр, ясси ва тўлқинсимон варақлар, қувурлар ва ҳ. к (3-расм). Хозирги вақтда алюминий қотишмаларидан катта равоқли иншоотлар, ишқорли муҳит таъсирида бўладиган биноларнинг конструкциялари, йиғиладиган ва қисм- ларга ажратиладиган енгил конструкциялар, витрина ҳамда дераза панжа- ралари учун буюм ва конструкциялар тайёрланади. Иқтисодий фойда келти- радиган конструкциялардан алюмин тахталари орасига кўпик полимер тўлға- зилган уч қатламли томбоп плиталар, товушдан мухофаза қилувчи енгил деворбоп икки ва уч қатламли панеллар ишлаб чиқарилмоқда (4-расм). Конструкцияларнинг алюминий қотишмаларидан ясалган элементлари парчинлаб, болтлар билан, шунингдек, пайвандлаш ва елимлаш ёрдамида бириктирилади. Жез миснинг рух билан қотишмаси бўлиб, ундан варақлар, чивиқ, сим, қувур, шунингдек, бино ва иншоатларнинг архитектура безаклари учун бу- юмлар тайёрланади. Бронза қурилишда биноларнинг ички жихозларини безашда ишлатилади. Ундан санитария-техника арматуралари, фарнитура ва х. к. тайёрланади.

Қўрғошин қотишмаларидан қурилишда махсус трубалар, занглашга чи дамли қопламалар, гидроизоляциябоп материаллар тайёрланади ва х. к. Турли профилли том тунукалари Турли ҳил уловчи деталлар Дюралюминийли профиллар Тунука черепица Рухланган қувурлар 3-расм. Рангли металлардан ясалган материал ва буюмлар

Алюминий қотишмасидан Юпқа тунукадан ишланган ясалган том синчи манзарали зал шифти Том ораёпмаси конструкцияси Том фермаси конструкцияси Ораёпма плита Алюминийли том шифти 4-расм. Рангли металлардан ясалган турли ҳил конструкциялар 4. Металларнинг занглаши ва уларни ҳимоялаш усуллари

Занглашнинг турлари. Ташқи муҳитдаги зарарли моддалар таъсирида металл юзасида кимёвий ёки электр-кимёвий реакция натижасида уларда еми- рилиш содир бўлади. Бу жараён “занглаш” деб аталади. Кимёвий занглаш-электролит ҳисобланмаган, органик келиб чиққан қуруқ газлар ва суюқликларнинг металлга таъсир қилишидан вужудга келади. Металлнинг юқори ҳароратдан оксидланиши натижасида унинг юзасида қумоққумоқ оксидлар ажралади. Бунинг сабаби кислороднинг нам ҳолатда ҳаводаги хлор, олтингугурт газлари ёки кислоталар билан кимёвий реакцияга киришидир. Электр-кимёвий занглаш металлга электролитларнинг (кислоталар, ишқор ва тузларнинг эритмаси) таъсири натижасида пайдо бўлади. Металл ионлари эритмадан ўтади, натижада металл аста-секин емирилади. Занглашнинг ушбу тури ҳам иккита турли ҳил жинсли металл электролит иштирокида конта- ктлашганда бу металлар орасида электр токи ўтганда вужудга келади. Яъни улар орасида гальваник ток воситасида электр кимёвий жараён пайдо бўлади. Микрозанглаш натижасида кичик электр токига эга бўлган темир ионлари эритмага ўтади. Исталган иккита металнинг гальваник жуфтида паст жой- лашган металл емирилади. Атроф муҳит таъсирига қараб электр-кимёвий занглаш ёғин сочин сув- лари ва сув остида, тупроқда, шунингдек, дайди токлар таъсирида ҳосил бўладиган занглашларга бўлинади. Қурилишбоп пўлат конструкциялар, масалан кўприкларнинг равоқ конструкциялари, фермалар, балкалар, аркалар ва ш. к лар асосан ёғин-сочин намли таъсирида занглайди. Ҳаводаги карбонат ангидрид ва олтингугуртли газлар пўлатга салбий таъсир қиладиган электролит ҳосил қилади. Сув остида юз берадиган занглаш сув ичидаги қурилиш конструкцияларида содир бўлади. Қувурлар ва ер ости иншоатларнинг металл конструкциялари дайди токлар таъсирида занглаши кўп тарқалгандир. Металларни занглашдан ҳимоялаш усуллари. Барча металларда занглаш бошланганда, аввало уларнинг юзасида занг доғлари ҳосил бўлади. Металлдаги кристаллар орасида занглаш бошланади, доналараро боғланишлар ўз кучини йўқотади, натижада металлнинг мўртлиги ортади. Металларни занглашдан сақлашнинг ҳар ҳил усуллари мавжуд. Уларни лок бўёқ материаллари билан қоплаш, металлмас ва металл пардалар қўллаш, шунингдек, металл таркибига легирловчи элементларни киритиб ҳимоялаш каби усуллар кенг қўлланилади.

Лок бўёқ материаллари билан қоплаш металлни занглашдан химоя- лашнинг энг кўп тарқалган усулидир. Парда ҳосил қилувчи материаллар сифа- тида нитроэмаллар, синтетик локлар ва бўёқлар ишлатилади. Металмас қопламалар жуда ҳилма-ҳилдир. Улар жумласига сирлаш, шиша, цемент-казеин, лист пластинкалар ва плиткалар билан қоплаш, пласт- массалар пуркаш ва бошқалар киради. Бундай қопламалар ташқи емирувчи муҳитларга етарли даражада турғун бўлиб, металлни занглашдан пухта ҳимоялайди. Металл қопламалар металларга гальваник, кимёвий, қиздириб металли- зациялаш ва бошқа усулларда амалга оширилади. Гальваник усулда ҳимо- ялашда металл сиртига тузлар эритмасидан металларни эликтролитик чўк- тириш йўли билан биронта металлнинг юпқа ҳимоя қатлами ҳосил қилинади. Металл буюмларни кимёвий усулда ишлашда унинг юзасида ҳимоя пардаси ҳосил қилинади. Қиздириб қоплаш усулида буюмлар суюқлантирилган ҳимояловчи металл эритмаси солинган ваннага ботирилади ва унинг сиртида иссиқ эритма (рух, қўрғошин, қалай) қатлами ҳосил бўлади. Металлизациялаш қурилишда металларни ҳимоялашда кенг тарқалган усулдир. Бунда металл юзасига босим остида эриган суюқ металлни пуркаб, унинг юзасида юпқа чидамли қатлам ҳосил қилишдир. Натижада, металлни занглашдан сақлайдиган эмал қатлами ҳосил бўлади. Металл юзаси ҳарорати 750...800 0 С га тенг бўлган махсус ўчоқларда эмал билан қопланади. Худди шундай усул билан металл юзасига юпқа ойнани эритиб ёпиштириш ҳам мумкин. Легирлаб ҳимоялашда металл таркибига легирловчи элементлар кирити- лади, натижада, улар қотишманинг занглашга бардошлигини оширади. Маса- лан, пўлат таркибига мис киритилса, унинг зангбардошлиги ортади. Занг- ламайдиган металлар таркибида легирловчи элементлар углеродли бўлиши лозим. 5. Металларни пайвандлаш ва кесишда техника хавфсизлиги Металларни пайвандлаш ва қирқиш ишларини бажаришда электр токи, ёнувчи газлар ва кислороддан фойдаланилганда хавфсизлик техникаси ва атмосферани муҳофаза этишга оид қоидаларни билиш муҳим аҳамиятга эга. Акс ҳолда кутилмаган бахтсиз ходисалар рўй бериши мумкин. Масалан,

электр ёйи ёрдамида пайвандлашда ток уриши, ёйдан тарқалаётган ультра- бинафша, инфрақизил нурлар кўзни қамаштириши, суюқ металл томчилари терини куйдириши мумкин. Газ алангасида пайвандлашда эса нур таъсирида кўз зарарланиши, газ баллонларининг портлаши, газлар билан заҳарланиш ҳоллари юз бериши мумкин. Ҳар бир цех ва участкаларда хавфсизлик техникасига оид тегишли инструкциялар бўлиши керак. Бу инструкцияларда қайд этилган шартларни ишчилар бажариши шарт. Металларни электр ёй ёрдамида пайвандлашда ток таъсирида бўладиган пайвандлаш столи мис сим билан ерга туташтирилиши, электрод дастаси изоляцияланган бўлиши, пайвандчи махсус кийим кийиб, ҳимоя кўзойнаки тақиб, резина гиламчада ёки қуруқ тахта устида туриб иш- лаши керак. Газ ёрдамида пайвандлаш ва қирқишда генератор ҳамда горелкаларни тоза тутиш, резина шлангларда тешиклар бўлмаслиги, пайвандлаш постида ацетилен гази йиғилмаслиги, нефть маҳсулотлари қўйилган идишлар пайван- длаш ва ковшарлаш ишлари бошланишидан олдин яхшилаб тозаланиши лозим. Босим остидаги идишларни пайвандламаслик, пайвандлаш хонасида осон ўт олувчи бензин, керосин, ацетон ва шу кабилар бўлмаслиги, хоналар газ ва чангдан тозалаб турилиши ва бошқаларга қатъий аҳамият бериш керак. Металларни босим билан ишлаш цехларида тайёр материалларни кес- ишда, уларни керакли ҳароратгача қиздириб, кейин болғалаш ва пресслашда қатор машина, дастгоҳ ва ускуналар билан бевосита муносабатда бўлинади. Шунинг учун уларни тўғри ишлатиш қоидаларини билиш билан маълум ишга ростлаш, ҳаракатланувчи мосламалар атрофини ҳимоялаш, оёқ остида турли ҳил материаллар сочилиб, бетартиб ётмаслиги ва ишлашга ҳалақит берма- слиги лозим. Цех кераклича ёритилган ва шамоллатиб турилиши керак. Металл материаллар билан ишлашда, корхонада ишлаб чиқилган қўл- ланмалардан ташқари қурилиш меъёрий қоидалари “ҚМҚ 3.01.02-00. “Қурилишда техника хавфисзлиги” да келтирилган шартларга қатъий риоя қилиниши керак.

Назорат саволлари 1. Қурилишда ишлатиладиган металлар қандай синфларга бўлинади? 2. Қора рангли металлар таркиби қандай бирикмалардан иборат бўлади? 3. Қора рангли металлар қандай мақсадларда ишлатилади? 4. Рангли металлар қандай қотишмалардан иборат бўлади? 5. Чўяннинг хоссалари ва маркаларини айтиб беринг. 6. Пўлатнинг хоссаларини айтиб беринг. 7. Углеродли пўлатлар деб қандай металларга айтилади? 8. Алюминий ва унинг қотишмаларига нималар киради? 9. Мис ва унинг қотишмаларига нималар киради? 10. Қўрғошин, қалай ва рух қотишмалари қурилишда қандай мақсадларда ишлатилади? 11. Чўян асосида қандай қурилиш материал ва буюмлари тайёрланади? 12. Прокатлаб тайёрланадиган профилли буюмларни айтиб беринг. 13. Букиш орқали тайёрланадиган пўлат варақларнинг ҳилларини айтиб беринг. 14. Металларда қандай занглаш турлари содир бўлади?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Акрамов Х. А., Нуритдинов Х. Н. Бетон ва темирбетон буюмлари ишлаб чиқариш технологияси. -Тошкент. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. 2011й. 2. Акрамов Х. А., Рахимов Ш. Т., Нуритдинов Х.Н. Бетон тўлдирувчилари технологияси. ТАҚИ. 2010й. 3. Баженов Ю. М. Технология бетона. -Москва. Издательство “Ассоциации строительных вузов”. 2007й. 4. Воробьев В. А. Строительные материалы. -Москва. “Высшая школа”, 1967й. 5. Газиев У. А. Бетон буюмлари ва конструкцияларининг коррозияси ҳамда ҳимояси. -Тошкент. ТАҚИ 2000й. 6. Горчаков Г. И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. -Москва. “Стройиздат”. 1986й. 7. Горелышева Н. В. Справочник по дорожно-строительным материалам. - Москва. Издательство,“Транспорт”. 1972й. 8. Қосимов Э. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. -Тошкент. “УАЖБНТ” маркази. 2003й. 9. Қосимов Э. Қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Меҳнат”, 2004й. 10. Қосимов Э., Қосимов И., Акбаров М., Убайдуллаев И. Йўл қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 2005й. 11. Қосимов Э. У. Қурилиш ашёлари. Маьлумотнома. -Тошкент. “Чўлпон” номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2011й.

Похожие

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар

Йўл қурилишибоб сунъий тош материаллари ва буюмлар

Металл қурилиш материаллари

Ёғоч қурилиш материаллари ва буюмлар

Йўл қурилишибоп табиий тош материаллар