Ёғоч қурилиш материаллари ва буюмлар - Архтектура - Рефераты

Ёғоч қурилиш материаллари ва буюмлар

Загружено в:

04.04.2023

Скачано:

0

Размер:

1358.30859375 KB

Ёғоч қурилиш материаллари ва буюмлар Режа: 1. Ёғочнинг тузилиши 2. Қурилишда ишлатиладиган дарахт навлари 3. Ёғочнинг физик ва механик хоссалари 4. Ёғочнинг нуқсонлари ва уларни бартараф этиш усуллари 5. Ёғоч қурилиш материаллари ва буюмларнинг турлари 6. Ёғоч ишларини бажаришда техника хавфсизлиги

1. Ёғочнинг тузилиши Ёғоч жуда қадимдан қурилиш соҳасида ишлатилиб келинган. Дарахт кўп йиллик ўсимлик бўлиб у тана, шох шаббалар, пўстлоқ ва илдиздан иборатдир. Унинг шох шаббаларидан ва пўстлоқларидан тозаланган қисми “ёғоч мате риали” сифатида ишлатилади. Ёғоч-унча зич бўлмаган енгил, юқори даражада мустаҳкам, иссиқ-совуқни кам ўтказадиган ва осон механик ишлов берила- диган қурилиш материали ҳисобланади. Шу билан бирга унинг бир қатор камчиликлари ҳам бор: яьни, унинг анизотроплиги (толасимон тузилишга эгалиги); тез чириши ва ёнувчанлиги; гигроскоплигининг юқорилиги; ёрилиб кетиши, намлигининг механик хоссаларига салбий таъсири; тоб ташлаши, хашорат ва замбуруғлардан шикастланиши ва бошқа нуқсонларининг мав- жудлиги ёғочни қурилишда кенг ишлатилишини бирмунча чеклаб қўяди. Дарахтнинг танаси унинг асосий қисми бўлиб, қурилиш материали сифа- тида ишлатилиши унинг тузилишига боғлиқдир. Яьни, ёғоч танасининг ёғочли қисми турли йўналишларда, ҳар ҳил тузилишга эга бўлади. Одатда дарахт танаси учта асосий қирқимда: кўндаланг; радиал ва тангенциал (бўйлама) қирқимларда ўрганилади (1-расм). Ёғоч танасининг кўндаланг қирқими катталаштирилиб қаралса унинг макротузилишда қуйидаги асосий қисмларини кўриш мумкин: пўстлоқ қамбий, пўстлоқ ости қатлами, ядро ва ўзак (2 расм). 6 5 4 3 2 1 1- расм. Дарахт танасининг 2-расм. Дарахт танаси кўндаланг асосий қирқимлари. 1-кўндаланг; қирқимининг макротузилиши. 1-ўзак; 2- радиал; 3-тангенциал қирқим- 2-пўстлоқ; 3-қамбий; 4-пўстлоқ ости

лар қатлам; 5-ядро; 6-ёғочлик Пўстлоқ ўлик ва тирик хўжайралар қатламидан ташкил топган бўлиб, қобиқ вазифасини ўтайди ва дарахтни ташқи муҳит таьсиридан химоя қилади. Шунингдек, қобиқ орқали унинг танасига озиқ моддалар ўтиб туради. Қамбий қатлами дарахт танасининг ёғочи билан пўстлоғи орасида жой- лашган йирик хужайралардан иборат бўлиб, у дарахтнинг ўсиши жараёнида муҳим аҳамиятга эга. Ёғочнинг кўндаланг қирқимида йиллик ҳалқалар деб аталадиган узлуксиз жойлашган ўсиш қатламларини кўриш мумкин. Ҳалқалар пўстлоқ томон оч ранг ва ўзакка яқин қисми эса тўқроқ рангда бўлади. Пўстлоқ ости қатлам тирик ёш хужайрадир. Ўсаётган дарахтда пўстлоқ ости қатлами бўйлаб минерал моддалар ҳаракатланади. Ядро ўлик хужайралардан иборат бўлади ва физиологик жараёнларда иштирок этмайди аммо, дарахт танасининг мустаҳкамлигини таъминлайди. Дарахт навлари ядро ва пўстлоқ ости қатлам мавжудлигига қараб, ядроли (қарағай, арча, тилоғоч) ва ядроси бўлмаган яъни, пўстлоқ ости қатламли (қайин, тоғтерак, қайрағоч) дарахтларга бўлинади. Ўзак дарахт танасининг марказида жойлашади ва унинг (дарахтнинг) бутун узунлиги бўйлаб ўтади. Ўзак дастлаб ҳосил бўлган бўш тўқималардан иборат бўлиб, осон чирийди. Дарахт танасининг радиал ва тангенциал қирқимларида (масалан, қарағай, тилоғоч) йиллик ҳалқа қатламлар аниқ кўриниб туради. Радиал йўналишдаги қирқимда улар тўғри ёки қия чизиқлар кўринишида, тангенциал қирқимда эса пароболаик эгри чизиқлар кўринишида бўлади. Ҳар қайси йил қатлами кўз билан фарқлаб бўладиган иккита қисм: ички оч ранг, баҳорда ҳосил бўладиган эртанги ва қорамтир рангли ташқи яьни, ёз ойларида ҳосил бўладиган кечки қисмлардан иборат бўлади. Бу қисмлар тегишлича эртанги ва кечки ёғочлик деб аталади. Эртанги ёғочлик кечки ёғочликка нисбатан анча ғовакли ва бўш бўлади. Ўсиш шароитларига қараб йиллик қатламларининг эни ҳам турлича шаккланади. Бироқ, ёғочнинг пишиқлиги йиллик ҳалқаларининг энига эмас, балки кечки ёғочликнинг ривожланганлик даражасига боғлиқ бўлади. Йиллик қатламларда кечки

ёғочлик миқдори қанча кўп бўлса, ёғочнинг пишиқлиги (мустаҳкамлиги) шунча юқори бўлади. Қурилишда ёғоч материалларни ишлатишдан олдин уларнинг чидамлигини ошириш чоралари кўрилади. Яъни, унга антисептиклар, смолалар шимдирилса, табиий хоссалари ўзгаради. Шундай йўл билан мустаҳкам, пишиқ, биологик таъсирларга ҳамда ҳароратга чидамли ва муҳим технологик хоссаларга эга бўлган ёғоч материаллари олиш мумкин. 2. Қурилишда ишлатиладиган дарахт навлари Дарахтлар асосан “нинабаргли ” ва “япроқли ” гуруҳларга бўлинади. Қур- илишда ишлатиладиган нинабаргли дарахтларга қарағай, тилоғоч, арча, оққарағай ва япроқли дарахт навларига эса эман, терак, шамшод, тоғтерак, қайроғоч кабилар киради. Нинабаргли дарахтлар ўзларининг хоссаларига кўра юқори сифатли, танасининг тўғри ва тик ўсиши билан ажралиб туради. Улардан юқори си- фатли ёғоч тахта чиқади, шу сабали бундай ёғочлар қурилишда ва ёғочсозлик саноатида кенг қўлланилади. Қарағай энг кўп тарқалган нинабаргли дарахт туридир. Унинг қорамтирқизил рангли ядроси ва сарғиш пўстлоқ ости қатлами юқори физик-механик хоссаларга эга. Қарағай таркибида смола бўлганлиги сабабли тез чиримайди ва нам таьсирига чидамли хисобланади. Қарағай ёғочи қурилишнинг деярли ҳамма жойларида, жумладан, кўприклар қуришда, шпаллар ва турли ёрдамчи конструкцияларни тайёрлашда турли ҳил дурадгорлик буюмлари, фанера, эшик ва дераза ромлари ва х. к буюмларни ясашда ишлатилади. Қарағай 350...500 йил яшайди. Тилоғоч ташқи кўриниши бўйича қўнғир-қизғиш рангли бўлиб, ёғоч қатламининг юпқалиги ва ўзагининг ранги билан ажралиб туради. У қарағайга нисбатан зич, пишиқ, сув ва нам таьсирига чидамли бўлади. Танасида смола- лар етарли бўлганлиги сабабли кемирувчилардан шикастланмайди. Сув ва ер ости иншоотларида, шунингдек, шпаллар тайёрлашда ишлатилади. Арча ёғочлиги тўла пишган, оқ-сарғич, ёки оқ қизғиш дарахт бўлиб, асосан тоғли худудларда ўсади. Танаси тўғри цилиндрсимон, кўп шохли

бўлади. Нисбатан мустаҳкам, қарағайга қараганда кам смолали, шунинг учун намли шароитда тез чирийди. Арчадан қуруқ шароитда фойдаланиладиган қурилиш конструкциялари ва дурадгорлик буюмлари тайёрланади. Арча 300...350 йил яшайди, 80...150 йиллик арчалар қурилиш учун энг яхши хом– ашё материал хисобланади. Оққарағай ёғоч тахтаси оқ рангли, ташқи кўриниши бўйича арчага ўхшаш бўлади, аммо смола йўллари бўлмаслиги билан фарқланади. Оққарағай ёғоч тахтасининг физик-механик хоссалари арча хоссаларига яқин, чиришга чидамлиги пастдир. Қурилишда оққарағайнинг ёғоч тахтасидан қуруқ шаро- итда фойдаланиладиган қурилиш конструкциялари, дурадгорлик буюмлари тайёрлашда, шунингдек, мебелсозлик саноатида ҳам қўлланилади. Япроқли дарахт навлари қурилишда нинабаргли дарахтларга нисбатан анча кам ишлатилади. Япроқли ёғочлар дурадгорлик буюмлари, фанер, паркет, мебель ва ш. к.лар учун ишлатилади. Бундай дарахтлар танасидан тилинган тахталарда ёғоч толалари ва ўзак чизиқларининг яққол кўриниб туриши улардан ишланган буюмларга нафис кўриниш ва чирой беради. Эман сарғиш рангли ва чиройли текстурали оғир, зич, қаттиқ ва жуда мустаҳкам ёғочдир. У ҳавода ҳам, сувли муҳитда ҳам яхши сақланади. Эманни 60...80 0 С ҳароратда қуритилганда унинг ҳажми бирмунча кичраяди яьни, киришади. Натижада ундан ясалган буюмларда дарзлар ҳосил бўлади, сувда кўп вақт турган эман ёғочи жуда қаттиқ бўлиб қолади. Техник хоссалари яхши бўлганлиги сабабли эман кўприклар, сув иншоотлари қурилишида кенг қўлланилади. Шунингдек, шпонкали, нагелли брикмалар ва ёғоч-металл конструкцияларнинг бирикмаларини тайёрлашда ишлатилади. Унинг радиал ва тангенциал кесими жуда чиройли. Улар паркет, бочка тахтаси, фанер, мебель тайёрлашда ва пардозлаш ишларида ҳам кенг қўлланилади. Қайрағоч ўзаги оч қўнғир ёки кулранг қўнғир, пўстлоқ ости қатлами кенг оч сариқ ёғочли дарахт. Қайрағоч тахтасининг зарбга қаршилиги юқори. Ўзи оғир, пишиқ бироз эгилувчан, қаттиқлиги ўртачадир. Сувда ўз пишиқлигини яхши сақлайди, очиқ ҳавода ва нам шароитда эса тез чирийди. Қайрағоч дурадгорлик буюмлари ва мебель ясашда кўплаб ишлатилади. Оқ қайин энг кўп тарқалган япроқли дарахтдир. Унинг ёғоч тахтаси қаттиқ, мустаҳкам ва эгилувчан, аммо такрорланувчи нам ва қуруқ шароитга

чидамсиз. Ёғоч тахтаси ранги сарғиш ёки қизғишга мойил оқ рангли, ундан елимланган фанер, дурадгорлик буюмлари ва мебель тайёрланади. Тоғтерак ёғоч тахтаси яшилга мойил оқ рангли, юмшоқ ва енгил да- рахтлар тоифасига киради. У қуруқ муҳитда етарли даражада мустаҳкам, лекин нам шароитда эса тез чирийди. Ундан фанер, том ёпиш учун ишлати- ладиган юпқа тахтачалар ва бошқа буюмлар тайёрланади. Қурилишда япроқли дарахтларнинг бошқа навларидан масалан, шамшод, қайрағоч, жўка, ирвит ва чинордан фойдаланилади. Бундай дарахт навларининг ёғоч тахтасидан вақтинчалик иншоотларнинг конструкциялари (устунлар, балкалар ва ш.к.лар), шунингдек, алоҳида ички пардозлаш элементлари (плинтус, тутқич, планка ва ш. к.лар) тайёрланади. 3. Ёғочнинг физик ва механик хоссалари Ёғоч анизотроп материал сифатида жуда ҳилма ҳил физик ва механик хоссаларга эга бўлиб, уларни бино ва иншоотларнинг турли конструкциялари учун ишлатишда дарахт навларини хисобга олиш керак (ЎзРСТ 105-91). Ёғочнинг физик хоссалари. Ёғочнинг асосий физик хоссаларига ранги ва текстураси, ҳақиқий ва ўртача зичлиги, намлиги, гигроскоплиги, қуриши ва бўкиши, иссиқ ўтказувчанлиги ва салбий муҳитлар таьсирига чидамлиги кабилар киради. Ёғочнинг ранги асосан хужайраларидаги рангли моддалар миқдорига боғ- лиқ бўлади яьни, дарахт ўсадиган худуд ва ўсиш шароитига, навига, ёшига ва ҳ. к. Дарахтнинг ёши ортган сайин бўялиш хусусияти сезиларли даражада ортади. Айрим холларда ёғочда пайдо бўладиган ғайри табиий ранглар яьни, рангли доғлар ёки қатламлар унда замбуруғ касаллиги бошланаётганлигидан дарак беради. Физик-кимёвий омиллар таьсирида ёғочнинг ранги вақт ўтиши билан ўз рангини оч бинафшадан сариқ-қизғиш ранггача ўзгартиради. Бунга сабаб, ёғоч хужайраларидаги айрим моддаларнинг хаво ва қуёш нури таьсирида оксидланишидир. Ёғочнинг текстураси у ёки бу толаларининг мавжуд бўлишига, уларнинг катталиги ва бир-бирига нисбатан жойлашишига боғлиқ. Айни вақтда ҳар бир дарахт қирқими ва ўз текстурасига эга бўлади. Арча ва

қайроғочнинг радиал қирқими чиройли бўлса, тилоғоч ва ёнғоқ каби дарахтларнинг тангенциал қирқими чиройли кўринишда бўлади. Ёғоч қайта ишланганидан кейин, унинг юзасидаги тасвир янада очилади ва қандай кесилиши ҳамда зичлигига кўра ўзгаради. Ҳар қайси турдаги ёғочнинг ўзига хос тасвири бор. Масалан, пардозбоп материаллар ва мебеллар ишлаб чиқаришда эман, чинор, қорақайин каби дарахт турлари алоҳида ўрин тутади. Ёғоч юзаси силлиқланганидан кейин унга лок суртилса, унинг тасвири янада очилади. Ҳақиқий ва ўртача зичлиги. Барча дарахтлар ёғочининг ҳақиқий зичлиги бир ҳил бўлади ва ўрта хисобда 1.55 г/см 3 ни ташкил қилади. Ёғочнинг ўртача зичлиги дарахт навига, ғоваклигига, ўсиш шароитига, намлиги ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Қўпчилик холларда унинг ўртача зичлиги муайян бирликдан кичик бўлади ва одатда 390...720 кг/м 3 кўламида ўзгариб туради. Намлик ёғоч таркибида масса ҳисобида ўзгаради. Намлик ёғоч хужай- раларининг ковакларида, хужайралар орасидаги бўшлиқларда эркин ҳолатда ҳамда гигроскопик ёки кимёвий бириккан ҳолатда бўлади. Янги кесилган ёғочнинг намлиги 35...40 % атрофида бўлади. Суньий ёки табиий шароитда қуритилган ёғочда эркин ҳолатдаги сув миқдори 12...15 % ни ташкил қилади. Намлиги 12 % га тенг бўлган ёғоч шартли равишда стандарт ёғоч хисобла- нади. Қурилишда намлиги 15...20 % бўлган ёғоч материаллардан фойдаланишга рухсат этилади. Намлиги нисбатан юқори бўлган ёғоч- тахталардан ясалган конструкция ва деталлар кейинчалик қуриши натижасида уларда тоб ташлаш рўй беради, кўндаланг ва бўйлама йўналишларида ёриқлар ҳосил бўлади, шунингдек, турли замбуруғлар билан шикастланади. Ёғочнинг намлиги 100...105 0 С ҳароратда турғун оғирликкача қуритилиб, сўнгра қуйидаги формула орқали аниқланади. (1) бу ерда m 1 -ёғочнинг қуритишдан олдинги массаси; m-турғун оғирликача қуритилгандан кейинги массаси, г. Ёғочнинг гигроскоплиги қуруқ ёғочнинг атроф муҳитадан намни шимиб олиши хусусиятини билдиради. Узоқ вақт очиқ хавода сақланган ёғочнинг

намлиги атроф муҳит намлигига тенглашиб қолади. Бунга ёғочнинг “мувоза- нат” намлиги дейлади. Ёғоч бир меъёрда қуритилганда иссиқлик унинг толалари бўйалиб берилса, нам тез буғланиб, ёғоч тез қурийди. Иссиқлик унинг толаларига кўндаланг берилса, бунинг акси бўлади. Ёғочнинг радиал кесимидаги намлик тангенциал кесимидагига нисбатан тез буғланади. Ёғочнинг тузилиши ҳар ҳиллиги туфайли унинг қуриши ва бўкиши ҳам турли ҳил бўлади. Унинг толалари бўйалиб қуриши 0,1...0,3 % ни, радиал йўналишда 3...6 % ни, тангенциал йўналишда эса 6...12 % ни ташкил қилади. Радиал ва тангенциал йўналишларда ёғочнинг қуришида катта фарқ бўлади, шу сабабли ёғоч қуриганда радиуси бўйлаб ёрилиб кетишиҳолати рўй беради. Ёғоч қуриганда “кичрайиш” (киришиш) ва “тоб ташлаш” ҳоссаларга эга. Ёғоч толалари “тўйинган” (намлиги 20...28 % га камайган) ҳолат даражасига етгандан кейин унда бундай ҳолатлар бошланади. Ёғоч қуриши жараёнида ундан аввал эркин холатидаги сув, кейин гигроскопик ва ниҳоят, моддаларнинг парчаланиши ҳисобига кимёвий бириккан сув буғланиб кетади. Эркин ҳолатдаги сув йўқолгунга қадар ёғоч хоссалари ўзгармайди. Гигроскопик ва кимиёвий бирикан сувларнинг йўқолиши натижасида, ёғочда ҳажмий ва чизиқли кичрайиш бошланади, зичлиги ва пишиқлиги ортади. Ёғоч хужайраларидаги ва улар орасидаги намнинг йўқолиши хужайра найчалари, толалари ва пардаларини ўзоро яқинлаштиради, натижада, ёғочнинг умумий ҳажми кичраяди. Қуритилган ёғочнинг иссиқ ўтказувчанлиги жуда кичик бўлиб, ўртача 0,171...0,28 Вт/(м 0 С) атрофида ўзгаради. Аммо унинг намлиги ортган сайин иссиқ ўтказувчанлиги ҳам ортади. Сув ўтказувчанлик ёғочнинг босим остида ўзидан сув ўтказиш даража- сини билдиради. Унинг бу хоссаси ёғочни сув иншоотларида ишлатишда муҳим ўрин тутади. Ёғочнинг сув ўтказувчанлиги унинг қандай ёғоч туридан эканлигига, қайси йўналишда кесилганига, йиллик қатламларининг қалинлиги ва ёшига боғлиқ. Унинг кўндаланг кесими радиал ва тангенциал кесимларига нисбатан кўпроқ сув ўтказади. Ёғочнинг сув шимиб олишини камайтириш учун уларнинг (ёғоч конструкцияларнинг) сирт қисми сувга чидамли бўёқлар билан бўялади. Ёғочнинг механик хоссалари. Ёғочнинг механик хоссалари унинг анизотропик тузилишига, толаларининг жойланишига ва зичлигига, хужайралари орасидаги моддалар миқдорига боғлиқ бўлади. Бундан

ташқари ёғочнинг механик хоссалари дарахт турига, унинг намлиги ва нуқсонларига боғлиқ. Ёғочнинг ушбу хусусиятларини қурилишда ёғоч материаллардан фойдаланилганда хисобга олиш зарур. Асосий ёғоч турларидан олинадиган ёғоч материалларнинг физик ва механик хоссаларининг ўртача қийматлари 1 жадвалда келтирилган. Ёғочнинг асосий механик хоссаларига унинг чўзилишга, сиқилишга, эгилишга мустаҳкамликлари ва ёрилишга қаршилик кўрсатиш қобилияти каби хоссалари киради. Сиқилишдаги мустаҳкамлиги ёғочнинг толалари бўйлаб ва толаларига кўндаланг сиқилиши бўйича тавсифланади. Унинг толалари бўйлаб сиқи- лишдаги мустаҳкамлик чегарасини аниқлаш учун ёғочнинг нуқсонсиз жойи- дан ўлчамлари 20х20х30 мм бўлган намуналар тайёрланади. Намуналар гидравлик прессда сиқилишга синаб кўрилади ва олинган натижа ёғочнинг 12 % намлигидаги мустаҳкамлигига келтирилади (ЎзРСТ 772-97). Асосий дарахт навлари хоссаларининг ўртача қийматлари (намлиги 12 %) 1-жадвал Дарахт турлари Ўртача зичлиги, кг/м 3 Ғоваклиги, % Толалари бўйлаб мустаҳкамлик чегаралари, МПа чўзилишдаги сиқилиш -даги эгилишдаги ёрилишдаги Қора қарағай 500 55...70 110 48 85 7,5 Тилоғоч 660 45...75 125 62 105 11 Арча 450 60...75 120 44 80 6,8 Оққарағай 370 55...80 70 40 70 6,5 Эман 700 30...60 130 58 106 10 Қайроғоч 670 40...60 130 56 105 12 Оққайин 630 50...60 125 55 110 9,2 Тоғтерак 480 60...80 120 42 78 6,2 Шамшод 650 45...55 129 43 94 8,5 Жўка (арғивон) 540 50...60 116 39 68 8,0 Ирвит 440 55...65 78 35 64,5 6,0 Чинор 610 46...60 125 40 85 9,0 (2)

бу ерда R 12 -ёғочнинг 12 % намликдаги толалари бўйлаб сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа; R W -ёғочнинг табиий нам холатдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа; α-намлик учун тузатиш коэффициенти. Тузатиш коэффициенти ёғочнинг намлиги 1 % ўзгарганда унинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси ўзгаришини ифодалайди (арча, тилғоч, қарағай учун α=0,05; тоғтерак, эман, қайин, қайрағоч, жўка, чинор учун α=0,04 тенг). Ёғоч толалари бўйлаб сиқилишга жуда чидамли ҳисобланади. Унинг бу хоссаси устунлар ва ш. к конструкцияларнитайёрлашда ҳисобга олинади. Ёғочнинг толаларига кўндаланг тушадиган куч таъсирида сиқилишга мустаҳкамлиги бирмунча кам бўлади. Чунки ёғоч толалари узунаси бўйлаб бўшлиқлар ва хужайралар билан ўзаро ажралиб туради, бинобарин, куч таъсирида у осонгина эзилади. Куч толаларга кўндаланг тушганда сиқилиш- даги мустаҳкамлик чегараси толалари бўйлаб сиқилишдаги мустаҳкамлигидан 5...10 марта кичик бўлади. Ёғочнинг толаларига кўндаланг куч таъсиридаги сиқилишдаги мустаҳкамлигини аниқлаш учун ўлчамлари 20х20х60 мм ли рандаланган тахта намуналар тайёрланади. Намуналардаги йиллик халқаларнинг йўналиши узун томонига параллел бўлиши керак. Намуна сиқувчи таянчнинг ўртасига қўйилади ва 3 расмдаги схема бўйича эзилади. Толаларига кўндаланг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси қуйидаги формула орқали аниқланади. R w = P / a · в (3) бу ерда P-намунани сиқувчи куч, кН; а, в -намунанинг эни ва узунлиги, см. Ёғочнинг стандарт намлигига (12 %) тўғри келадиган толаларга кўндаланг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси

юқоридаги (2) формула асосида ҳисоб- ланади. Ёрилишга қаршилиги ёғочга мих, по- на ва бошқа қаттиқ жисмлар қоқилганда унинг толалари бўйлаб ёрилиб кетишига қаршилик қилиш қобилиятига айтилади. Ёғочнинг ёрилувчанлиги асосан ёғоч толаларининг зичлигига боғлиқ бўлади. 3-расм. Ёғочнинг толаларига кўндаланг сиқилишдаги мустахкамлигини аниқлаш. Унинг ёрилишга қаршилик қилиш қобилиятини аниқлаш учун ёғочдан махсус намуна ясалади (4-расм). Тайёрланган намуна Михаэлис асбо- бида икки учидаги ўйиқдан куч билан тортилади ва ёрилишга қаршилик қилиш кучи аниқланади. Ёғочлар жуда қийин ёрилувчан (қайроғоч, эман), қийин ёрилувчан (тилоғоч, шамшод, чинор) ва осон ёрилувчан (оққарағай, тоғтерак, арча) каби ҳилларга бўлинади. Эгилишга мустаҳкамлиги ёғочнинг статик эгувчи куч таъсирига қаршилик қилиш қобилиятини билдиради. Ёғочнинг толалари бўйлаб эгилишдаги мустаҳкамлик чегараси чўзилишга нисбатан икки баробар кўп бўлади. Шунинг учун ҳам қурилишда ёғоч эгилишга ишлайдиган конструкциялар сифатида кенг қўлланилади. Ёғочнинг статик эгилишдаги мустаҳкамлиги ўлчамлари 20х20х300 мм бўлган ёғоч намунани эгилишга синаш орқали аниқланади (5-расм). Синов ишлари гидравлик пресс ёрдамида амалга оширилади. 4 -расм. Ёғочни ёрилишга 5тик- расм. Ёғоч намунани стаэгилишга синаш. 1-наму-- синаш учун тайёрланган примасимон з- на; 2-кучни йўналтирувчи намуна.

шарнирлар; 3-асосий пастки таянчлар. Намунага қўйилган иккита тақсимланган кучлар таъсирида намуна эгилади. Намунага таъсир қилаётган кучнинг босиш тезлиги 7,0 кН/мин дан ошмаслиги лозим. Намуна синалганидан кейин унинг намлиги аниқланади ва олинган натижалар бўйича ёғочнинг статик эгилишдаги мустаҳкамлик чегарси қуйидагича аниқланади: бу ерда Р max -синдирувчи куч, кН; l-таянчлар орасидаги масофа, мм; b ва h намунанинг эни ва баландлиги, мм. Ёғочнинг табиий намлигидаги эгилишга мустаҳкамлигини стандарт намлик 12 % даги мустаҳкамликкаўтиш учун юқоридаги (2) формуладан фойдаланилади. 4. Ёғочнинг нуқсонлари ва уларни бартараф этиш усуллари Ёғочнинг нуқсонлари. Ёғоч тузилишининг меъёрий тузилишдан четланиши дарахт танасининг қинғир-қийшиқлиги, шунингдек, ноқулай шароитда ўсиб механик кучлар таъсирида шикастланиши ёғочнинг нуқсонлари ҳисобланади. Нуқсонлар ёғоч сифатини пасайтиради ва қурилишда ишлатилиш соҳасини чеклаб қўяди. Ёғочдаги кўпгина нуқсонлар аввало дарахтнинг ўсиш жараёнида пайдо бўлади. Дарахт нуқсонларини пайдо бўлиш сабабларига кўра қуйидаги асосий гуруҳларга бўлиш мумкин: бутоқлар, дарзалар, дарахт танаси шаклининг ва тузилишининг, рангининг ўзгариши ва хашоратлар билан шикастланиши кабилардир. Бутоқлар дарахт танаси ичига кириб боради. Бу дарахтдаги энг кўп тарқалган нуқсондир. Шох-бутоқлар дарахт тузилишининг бир хиллигини таъминлайди, ишлов беришни қийинлаштиради ва унинг механик хоссаларини пасайтиради.

Ёғоч танасидан чиқадиган бутоқнинг асоси кўз дейилади. Ёғочнинг пишиқлик даражаси ундаги кўзлар миқдори ва жойланиши билан аниқланади. Дарахт бутоқларининг катта кичиклига қараб, ундаги кўзлар асосан икки гуруҳга бўлинади яъни, тўла етилган ва етилмай қолган кўзлар (6- расм). Биринчи гуруҳга кирувчи бутоқ асоси соғлом ва ўта қаттиқ бўлади. Соғлом кўзда ҳеч қандай чириш аломатлари бўлмайди, ранги жиҳатидан ўзининг бироз тўқлиги билан ёғоч рангидан ажралиб туради (6 а -расм). Бу 6-расм. Ёғочдаги кўзларнинг жойланиши. а-битиб кетган соғлом; б-етилмай қуриб қолган кўзлар; в-тўқима битилган кўзлар; г- тарқалган кўзлар эса кўзнинг юпқа қатламли ва ўзига хос йиллик халқалардан ташкил топган- лигини билдиради. Етилмай қуриб қолган кўзлар ёғоч сифатини анча пасайтиради (6 б расм). Бундай кўзлар тилинган ёғоч материалларда ёриқлар ҳосил қилиши ва чиришининг келиб чиқишига сабаб бўлади. Етилмай қуриб қолган кўзларда йиллик қатламлар тана қатламларидан ажралган бўлади. Қуриганда бундай кўзлар осонгина чиқиб кетади. Ўта қаттиқ кўзлар (6 в -расм) ҳам соғлом ёғочликка эга, аммо ранги- нинг жуда тўқлиги уни яққол ажратиб туради. Бундай кўзлар ёғоч смоласига тўла тўйинган ва уларнинг таркибида ҳар ҳил моддалар кўп бўлади. Тарқалган кўзлар ҳам соғлом ёғочликка эга, аммо рангининг жуда тўқлиги уни яққол ажратиб туради (6 г -расм). Бундай кўзлар ҳам ёғоч смоласига тўла тўйинган бўлади.

Дарахт танасида бутоқларнинг жойланишига, шунингдек, танасининг қандай йўналишда тилинишига қараб, кўзлар тахта ёки тўсин сиртида доира, тухумсимон ва пона шаклида бўлади. Тилинган ёғочларда тана билан толалари уланиб кетган кўзлар кўп учрайди. Бундай кўзлар қозиқ сингари ёғочнинг ўзак нурлари йўналишида жойлашган бўлиб, тахта ёки тўсин сиртига чиқиб туради. Дарзлар ёғоч қуриётганда ҳажмининг нотекис ўзгариши, қиш пайтида ҳароратнинг кескин алмашиши ва бошқа сабаблар натижасида ўсаётган дарахтда ҳам, кесилган дарахтда ҳам пайдо бўлиши мумкин. Ёғочнинг кенг тарқалган бу нуқсони унинг бир ҳиллигини бузади, мустаҳкамлигини пасай- тиради ва чириш ҳосил бўлишига олиб келади. Келиб чиқишига кўра дарзлар чатноқ, ажроқ, совуқдан ёрилиши ва қуриши каби дарзларга бўлинади (7- расм). “Чатноқ” дарахт танасининг ички қисмидан (ўзаги атрофидан) ёрили- шидир (7 а -расм). 7-расм. Ёғочнинг дарзлари турлари. а-ички бўйлама дарзлар (чатноқ), б, в-ёйсимон кўчма дарзлар (ажроқ); г-қуриши натижасидаги коваклар; д-совуқдан ёрилиши; е-совуқдан бўртиши. Бундай дарзлар тана ўзагида анча энли бўлиб, дарахтнинг сиртқи қатламига яқинлашган сари торайиб боради. Чатноқ дарахтни кесгандан кейингина кўринади. У тананинг ички қисми бўйлаб, тўғри текислик ёки бурама шаклда бўлади. Чатноқ мос (агар дарз тана бўйлаб битта текисликда ётса) ва номос (агар дарз бурамасимон бўлса) бўлади.

“Ажроқлар” дарахтнинг йиллик ҳалқалари бўйлаб ёрилишидир. Яъни, ёғочнинг кўндаланг кесимида халқасимон дарз кўринишида (тўла ажроқ) ёки ёйсимон дарз кўринишида (қисман ажроқ) бўлади (7 б, в, г -расмлар). “Совуқдан ёрилиш ва бўртиши” дарахт танасининг ташқи томонида анча кенг ва ўзаги томон торайиб борадиган ташқи бўйлама дарзлардир ( 7 д, е расмлар). У қиш вақтида ҳароратнинг кескин ўзгариши натижасида вужудга келади. Бу нуқсон ёғочнинг сифатини анча пасайтириб юборади. “Ёғочнинг қуриши” натижасидаги дарзлари офтоб ёки ҳаво таъсиридан ўзагига қадар ёрилиши ғўла, тўсин, тилинган тахталарнинг тез қуриши на- тижасида юз беради. Улардаги ёрилиш, аввало учидан бошланади. Чунки ёғочнинг кўндаланг кесимида нам тез буғланади. Ёғоч бутун ҳажми бўйича эса бирдай қуримайди. Танасининг ёғочлик қисми тезроқ, ўзаги эса секин қурийди. Бу хол ёғочда ички кучларнинг ҳосил бўлишга сабаб бўлади. Улар кўпинча радиал йўналган бўлади ва ёғоч сифатининг кескин пасайиб кетишига олиб келади. Ёғоч турлари ичида тоғтерак билан қорақайин осон ёрилувчан бўлади. Бунга сабаб улардаги ўзак қисмининг йириклигидир. Бурама ёғоч толаларининг дарахт танаси бўйлаб ўзаги атрофида спираль шаклида ўралиб жойлашиши ёғочнинг бурама нуқсони деб аталади (8расм). Буралиш дарахт танасидан ишланган тўсиннинг ҳар бир метр ўзунлигида ёғоч толалариниг тўғри чизиқдан четга оғиши билан ўлчанади. Меъёрий намликдаги ёғочда бурамани, унинг сиртида ҳосил бўлган ёриқлар йўна- лишига ёки ёғочга нина ботириб, уни толалари бўйлаб сурганда спиралсимон из қолдиришига қараб аниқлаш мумкин. Агар ёғочнинг бурама нуқсонини аниқлашнинг иложи бўлмаса, унинг бир бўлагини толалари бўйлаб ёриш керак. Шунда бурама ёғочнинг ёрилиш 8-расм. Ёғочнинг буралиши. 1- бурама тана; 2-тилингандан текислиги қиррасига нисбатан эгри ва кейинги кўриниши. пишиқ бўлмайди. Чирмоқ деб тўғри йўналишдаги тола- ларнинг кўз атрофида эгриланиб жойланишига айтилади. Чирмоқ дарахт танасидаги кўз ва шохлар бор жойда

ҳосил бўлади. Кесилган ёғоч тахтада чирмоқ эгри ёки туташ халқа сингари бир неча доира шаклида жойлашган йиллик қатламлардан ташкил топади. Ёғочларда чирмоқ бир томонлама ёки икки томонлама бўлиши мумкин. Чирмоқ ёғочнинг механик хоссаларини, яъни толалари бўйлаб сиқилишга ва статик эгилишга мустаҳкамлигини камай- тиради . Ёғоч танасининг меъёрий шаклидан четланиши анча кенг тарқалган нуқсон бўлиб, одатда, дарахтнинг ноқулай шароитда ўсиши ва иқлим таъсири натижасида ҳосил бўлади. Тананинг асосий нуқсонларига эгрилик, тана ички қисмининг ортиқча ингичкалашуви, (тўпланувчанлик), таг қисмининг ўта йўғонлашуви (тупсаланиш) кабилар киради (9-расм). 9-расм. Дарахт танасининг меъёрий шаклдан четланиши. а- тупсаланишлик; б-эгрилик (1, 2-оддий; 3-мураккаб). Дарахтнинг “тўпланувчанлиги” тупсадан учи томон кичрайиб боришдан иборат бўлиб, кўндаланг кесими тўлқинсимон доира шаклида бўлади Бундай ёоғочлар тилинганда, ундан қурилиш учун яроқли тахта кам чиқади. “Тупсаланишлик” деб тананинг бошқа қисмига нисбатан тупсанинг кескин йўғонлашишига айтилади (9 а -расм). Бу амалда жуда кўп учрайдиган нуқсонлардан биридир. Бундай ёғоч тилинганда кўп миқдорда пуштахта чиқади. Ёғоч танасининг эгрилиги эгилиш йўналишига қараб тилинганда бинокорлик материаллари кам чиқади (9 б -расм). Ёғочнинг хашорат ва замбуруғлардан шикастланиши . Ўсиб турган, кесилган ва тилинган ёғочлар зараркунанда хашоратлар ҳамда замбуруғлардан жуда кўп шикастланади, натижада уларнинг сифати пасаяди. Бундай хашорат ва замбуруғларга пўстлоқ ва ёғоч кемирувчи қўнғизлар, қуртлар, уй, моғор, пахта ва х. к замбуруғларни киритиш мумкин.

Ёғочнинг пўстлоқ кемирувчилардан зарарланганлигини унинг ташқи кўринишидан билиш мумкин. Пўстлоқ кемирувчи қўнғизлар ва толалар билан озиқланувчи қуртлар одатда, дарахт танасининг сирт қатламида кичик чуқурчалар ва чигал жойлашган каналчаларни ўйиб шикастлайди. Пўстлоқ кемирувчиларни деярли ҳамма ёғочларда учратиш мумкин. Ёғочнинг мустаҳкамлигига сезиларли даражада путур етказадиган хашо- ротларга ўйиб шикастлайдиган қуртлар киради. Улар дарахт танаси ёки тилинган тахта сиртидан 5...6 см чуқурга ўйиб кириб, уруғ қолдиради ва ёғочда тухумсимон юмалоқ тешиклар ҳосил қилади. Кесилган дарахтларга очиқ ҳавода қўнғиз, қурт, капалак сингари зараркунанда ҳашоротлар тез зарар етказади. Ёғочдан ясалган мебель ва бошқа жихозларга ҳам қурт тушади. Бундай қуртлар мебель кемирувчи қуртлар деб аталади. Уларнинг ранги тўқ қўнғир, узунлиги 3...4 мм бўлади. Қуртлар қуруқ ёғочда диаметри 2 мм гача бўлган чуқурчалар ўйиб, мебель ва бошқа ёғочдан ясалган буюмларни шикастлайди. Қурт тушган ёғочнинг ички қисми чангсимон массага айланиб, ташқи кучга қаршилик кўрсата олмайдиган даражага келиб қолади. Замбуруғлар ўсиб турган дарахтни ҳам, ёғоч конструкцияларни ҳам шикастлайди, натижада дарахт чириб ишлатишга яроқсиз бўлиб қолади. Замбуруғлар ҳар ҳил бўлади. Улардан баъзилари ёғочни емирмайди, фақат уни бир оз бўяйди. Улар қаторига масалан, кўкариш, қизариш ва доғ кўринишдаги маҳаллий бўялишлар киради. Моғор замбуруғи билан нам ёғочлар тез касалланади. Уларда чириш аломатлари бўлмаса, бундай ёғочларни қурилишда ишлатишга рухсат этилади. Уй замбуруғи касаллиги жуда хавфлидир. Улар қисқа вақт ичида да- рахтни шикастлаб, бутунлай яроқсиз қилиб қўяди. Бу замбуруғларнинг дастлабки ривожланиш даврида шикастланган ёғочнинг юзасида замбуруғ пайдо бўлади. Натижада ёғоч танаси пушти рангга мойил пахтасимон юмшоқ қатлам кўринишга эга бўлади. Шикастланган сари ёғоч жигар ранг ёки кул ранг тус олади, сўнгра унда бўйлама ва кўндаланг дарзлар пайдо бўлади. Чиришининг сўнгги босқичида ёғоч осонгина кукун қилиш мумкин бўлган қисмларга парчаланади. Бундай замбуруғлар билан шикастланган ёғочларни иншоотлар учун ишлатиш мумкин эмас. Замбуруғ уруғлари узоқ жойларгача шамолда учиб тарқалади ва биноларнинг ёғоч қисмларини жуда тез шикастлайди.

Ёғочнинг нуқсонларини бартараф этиш усуллари. Ёғочдан ясалган конструкциялар ва буюмларнинг чидамлилигини оширишга, шунингдек, емирилишдан сақлашнинг ишончли усулларига қуйидагилар киради: ёғочни қуритиш; уни антисептиклаш (кимёвий моддалар билан ишлов бериш); сиртига оловдан ҳимоялайдиган чидамли таркиблар суртиш; фойдаланиш жараёнида конструкциялар намланишининг олдини олиш бўйича конструктив чоратадбирлар қўллаш; шунингдек, елимланган ёғоч конструкцияларини ишлатишдан иборатдир. Кесилган ёғочни қуритш табиий (очиқ ҳавода) ва сунъий (қуритиш камераларида) усулларда амалга оширилади. Табиий усулда қуритиш очиқ ҳавода, бостирмалар остида ёки ёпиқ хоналарда қуруқ хавода амалга оширилади. Бунинг учун кесилган дарахтлар нави ва катта-кичиклигига қараб ажратилади, тоза ва қуруқ жойга орасидан шамол ўтиб турадиган қилиб тартиб билан тахланади. Тилинган ёғоч материаллар табиий усулда қуритилганда тахминан 75 % намлигини йўқотади. Аммо, табиий усулда қуритишга кўп вақт кетади (яъни ойлар ва йиллар талаб қилинади). Сунъий усулда қуритишда ёғоч материаллар қуритиш камераларида қиздирилган ҳаво, газ, буғ ёки юқори частотали ток ёрдамида, шунингдек, қиздирилган петролатумга ботириб қуритилади. Ёғочни камерали қуритгичларда қуритиш энг кўп тарқалган усул бўлиб, қуритиш камералари эшиклари герметик ёпиладиган, ҳаво алмаштирувчи ускуналар билан жихозланган бўлади. Камералар узлуксиз ва тўхтаб-тўхтаб ишлайдиган ҳилларга бўлинади. Қуритиш тартиби ёғочнинг навига, турига ва қуритиш камерасининг тузилишига қараб белгиланади. Ёғочни қуритиш жараёнида ундаги намнинг аста-секин буғланиши учун камерадаги ҳарорат бир меъёрда кўтарилиши керак. Ҳарорат 80...85 0 С га етганда ёғочнинг қуриши тезлашади. Ёғочни қуритиш табиий намлигидан 12 % намликка келгунча давом эттирилади. Ёғочни юқори частотали ток билан қуритиш учун тўрсимон электродлар ёғоч сиртига ўрнатилади ва ток юборилади. Ток ёғоч танаси орқали ўтиб, иссиқлик энергиясига айланади ва уни қуритади. Бу усулнинг юқоридаги усуллардан афзаллиги шундаки, бунда ёғоч тез ва бир меъёрда жуда сифатли қурийди. Унда ёрилиш, буралиш каби нуқсонлар пайдо бўлмайди. Юқоридаги усуллар билан қуритилган ёғочдан тайёрланган буюмлар бўялади ёки уларга иситилган олиф мойи шимдирилади.

Ёғочга антисептик моддалар билан ишлов бериш. Ёғоч материаллар ва буюмларни чиришдан ва хашоротлардан шикастланишини ҳимоялаш учун уларга кимёвий моддалар яъни, “антисептиклар” билан ишлов берилади. Антисептиклар давлат стандартларига кўра қуйидаги шартларни қониқтириши лозим: ёғочдаги зарарли организмларни нобуд этиши, шунингдек, узоқ муд- датга чидамли бўлиши; ёғочга асосан шимиладиган ва зарарсиз; хидсиз ва сувда намланмайдиган; ёғочнинг физик ва механик хоссаларни пасайтир- майдиган бўлиши керак. Ёғоч саноатида ишлатиладиган антисептик моддалар сувда эрувчан ва сувда эримайдиган ҳилларга бўлинади. Сувда эрийдиган антисептик мод- даларга, натрий фторит, кремний кукуни, мис купороси кабилар киради. Сувда эримайдиган ёки мойсимон антисептик моддаларга эса тошкўмир креозот мойи, антрацен мойи, сланец мойи, битумли, экстрактли ва силикатли бўтқа- лар киради. Ёғоч материал ва буюмларга антисептик моддаларни шимдириш учун шу мақсадда қурилган махсус бетон ховузлардан фойдаланилади. Ховуз антисептик суюқлиги билан ярмига қадар тўлдирилади, сўнгра унга ёғоч буюмлар солинади ва 7...14 кун давомида ушлаб турилади. Ёғоч иссиқ ҳовузларда шимдирилганда эса кам вақт кетади. Бунинг учун ёғоч 90...95 0 С гача исталган антисептик суюқлигига солинади ва 8...12 соат сақлаб турилади. Натижада, ёғоч исийди ва ғовакларидаги ҳаво кенгайиб, бир қисми чиқиб кетади. Кейин ёғоч иссиқ ҳолатда ховуздан чиқарилиб, иккинчи истилмаган антисептик суюқликли ҳовузга солинади. Ёғочнинг совуши жараёнида ғоваклардаги сув буғлари конденсацияланади ва вакуум ҳосил бўлади. Натижада антисептик суюқлик ёғочнинг 2...8 мм қатламидаги ғовакларини тўлдиради. Ёғочлар ҳашоратлардан кимёвий инектицидлар воситасида химояланади. Инектицидлар сифатида суюқ тошкўмир мойи, пентахлорфенол кўшилган сланец мойи, хлорофос ва бошқалардан фойдаланилади. Бу моддалар эритма, эмульсия, аэрозол кўринишида ва газсимон ҳолатда ишлатилади. Инектицидлар ёғоч ичига кириб ҳашорат ва уларнинг уруғларини ўлдиради ёки шундай муҳит яратадики, бунда хашоратлар яшаши мумкин бўлмай қолади. Ёғоч конструкциялар ва буюмларни оловдан ҳимоялаш. Ёғоч осон ёнувчан материал ҳисобланади, шу сабабли ёғочдан ясалган конструкция ва буюм- ларни ёниб кетишдан ҳимоялаш учун махсус чора-тадбирлар

қўлланади. Яъни, ёғоч конструкциялар сиртини сувоқ қилиш, асбест-картон ва асбестоцемент варақлар билан қоплаш лозим. Бундан ташқари уларга оловдан ҳимоялайдиган таркиблар суртилади, ўтга чидамли бўёқлар билан бўялади. Суюқ шиша таркиби асосида тайёрланган оловдан ҳимояловчи бўёқ ёки пасталар ёғоч сиртига суртилади. Бундай таркиблар юқори ҳороратларда мустаҳкам бирлашиб зич шиша қатламини ҳосил қилади. Қатлам эса кислороднинг киришига йўл қўймайди. Ўтга чидамли фаол модда антипирен деб аталади. Қизиганда ёнмайдиган аммиак газини ҳосил қилувчи аммоний фосфат ва эриганидан кейин ёғоч сиртида ҳимоя парда ҳосил қиладиган фосфат кислоталар шундай антипиренлар жумласидандир. 5. Ёғоч қурилиш материаллари ва буюмларнинг турлари Ўзининг табиий физик тузилиши ва кимёвий таркибини сақлаб қолган ёғочларга ёғоч материаллари деб аталади. Улар ишлов берилган ва ишлов берилмаган ҳилларга бўлинади (ГОСТ 4.207-79, ГОСТ 4.208-79, ГОСТ 4.223- 83 ва ҳ. к). Қурилишбоп ёғоч хари ва тахталарнинг умумий кўриниши 2.10-расмда кўрсатилган.

10-расм. Ёғоч хари ва тахта материаллар Ишлов берилмаган ёғоч материаллари “хари” ва “ходаларга” бўлинади. Учининг диаметри 14 см ва ундан катта бўлган ва бир текисда йўғонлашиб борадиган тилинган ёғочлар хари деб аталади. Уларнинг узунлиги давлат стандартларига мувофиқ 3...9 м атрофида бўлади ва қурилишда асосан турар жой, саноат ва маданий-маиший бинолар, сув иншоотларининг устун конс- трукциялари учун, шунингдек, кўприкларнинг сепоялари, равоқ конс- трукциялари учун ишлатилади. Арраланган харилар ярим хари ва чорак хариларига бўлинади. Харининг диаметри 14 см дан кам бўлса у хода (диаметри 8...13 см) ёки ходачалар (диаметри 3...7 см) дейилади. Хода ва ходачалардан вақтинчалик ва ёрдамчи иншоатлар, тиргаклар, синчлар тайёрланади (11-расм). Ишлов берилган яъни, арраланган (тилинган) материаллар хариларни бўйламасига (узунасига) арралаш йўли билан тайёрланади. Давлат стан- дартларига мувофиқ арраланган ёғочлар кўндаланг кесмининг шакли ва каттакичиклигига қараб буруслар, бурусчалар, тахталар, пуштахталар каби ҳилларга бўлинади.

11-расм. Қурилишбоп ёғоч буюмларининг ҳиллари. 1-хари; 2-ярим хари; 3-чорак хари; 4, 5-томонлари тилинган (рандаланган) тахталар; 6-ярим тилинган тахта; 7-пуштахта; 8-брус; 9-тоза тахта (ҳамма томони тилинган); 10, 11-шпунтли тахталар; 12- плинтус; 13-часпаклар. Буруслар ёғочни тўрт томонидан арралаб кесиш орқали тайёрланади. Бурус кесимининг ўлчамлари 100...220 мм чегарасида белгиланади. Ёғочни тежаш мақсадида харининг тўрт томон чала арраланиб, юмшоқ қиррали бурус ҳосил қилинади. Икки қарама-қарши томонидан арраланган бу- руслар икки қиррали буруслар дейилади (11-расмга қаранг).

Қурилиш учун ишлатиладиган бурусларнинг узунлиги 3...7 м гача, эни 120...300 мм гача ва қалинлиги 100...225 мм атрофида бўлиши керак. Буруслар томбоп ёпма тўсинлар, стропил тўсинлари, устунлар каби конструкциялар учун ишлатилади. Тахталар ёғоч материалларнинг энг кўп ишлатиладиган ҳилидир. Улар хариларни ўзаро параллел бўлган бир неча текисликлар бўйича бўйламасига арралаб ҳосил қилинади. Тахталар кўндаланг кесимнинг шаклига қараб: қирраси чала арраланган қийшиқ қиррали; эни бир ўлчамда, ҳамма томонидан арраланган тўғри қиррали тахталарга бўлинади (11-расмга қаранг). Тахталарнинг эни стандартлаштирилган. Умуман тахта деганда эни қалин- лигидан уч марта ортиқ бўлган силлиқ кесилган ёғочни тушиниш лозим. Уларнинг эни 80 дан 300 мм гача бўлади. Тахталар қалинлиги жихатидан юпқа ва қалин ҳилларга бўлинади. Юпқа тахталарнинг қалинлиги 8, 16, 19 ва 25 мм, қалин тахталарники эса 40, 50, 60 ва 100 мм бўлади. Ёғочнинг сифати ва ишланиши бўйича тахталар беш ҳил навга бўлинади яъни, аъло сифатли, 1, 2, 3 ва 4 навлар. Юқори навли тахталардан ёғоч конструкцияларнинг элементлари, дурадгорлик буюмлари ва шу каби- ларни тайёрлашда ишлатилади. Рандаланган погонаж буюмлар полбоп тахталар, шпунтланган тахталар, девор ва шипларни қоплаш учун ишлатиладиган фалцовкали тахталардир. Шпунтланган тахтанинг бир четида ўйиғи, бошқа четида эса чиқиқи бўлади, натижада пол тахталар жипс бирлаштирилади. Буюмларнинг ушбу гуруҳига профилли поганаж буюмлар ҳам киради, масалан, девор ва пол орасидаги чокларни беркитиш учун фойдаланиладиган плиталар, дераза ва эшик ромлари учун часпаклар, шунингдек, дераза токча тахталари шулар жумласидандир. Профилли погонаж буюмларнинг кўринишлари 11-расмда кўрсатилган. Паркетли поллар учун буюмлар қуйидаги турларга бўлинади: доналаб тайёрланадиган паркет, қуроқ ва тахта паркет, шунингдек, паркет тахталари ва ҳ. к (ГОСТ 862.1-85). Доналаб тайёрланадиган паркет рандаланган ҳамда қирралари ва ён томони профилланган турли ўлчам ва шаклдаги ёғоч тахтачалардир. Тах- тачалар қаттиқ дарахт навларининг (эман, шумтол, қайин, тилоғоч ва ҳ. к) ёғочларидан тайёрланади. Уларнинг узунлиги 150, 200, 250, 300 ва 400 мм, эни 30 дан 60 мм гача (5 мм оралатиб градацияланади), қалинлиги 15 ва 18

мм. Тахтачаларни ўзаро бирлаштириб, паркет полда турли нақшлар ҳосил қили- нади (12-расм). Қуроқ паркет қалин қоғозга ёпиштирилган паркет планкалардан ясалган шитчалардан иборат. Шитчаларнинг ўлчамлари 400х400 ва 600х600 мм, болут ва шамшод планкаларнинг қалинлиги 8 мм, қарағай ва тилоғоч планкаларнинг қалинлиги эса 12 мм бўлади. Қуроқ паркет асосга ётқизилгандан кейин унинг юзасидаги қоғоз елим билан биргаликда олиб ташланади. 12-расм. Паркет тахталардан ясалган нақшли поллар Тахта паркетлар тахталар ва брусоклардан тайёрланган асосдан иборат бўлиб, унга паркет планкалари ёпиштирилади. Планкаларни ёғочнинг текстурасига ва ўзаро жойлашиши бўйича танлаш йўли билан ёпиштириш орқали паркет полларнинг турли-туман шаклларини ҳосил қилиш мумкин (13-расм).

13-расм. Тахта паркетлардан ясалган ички йўлак-қопламалар Паркет тахталар рейкалардан ясалган асосга сувга чидамли елимлар билан ёпиштирилган, ейилишга чидамли ташқи қопламли дурадгорлик буюмларидир. Тахталарни ўзаро бириктириш учун унинг периметри бўйлаб ўйиқ ва чиқиқ ясалган. Паркет тахталар узунлиги 1200, 1800, 2400, 3000 эни 160, қалинлиги 25 мм қилиб тайёрланади. Устки қопламаси қаттиқ дарахт навларидан (болут, шомшод ва х. к) ҳамда нинабаргли (қарағай, тилоғоч) навлардан эни 20, 25 ва 30 мм ли тахтачалардан йиғилади. Паркет тахтанинг асоси қарағай, арча, тилоғоч, қайин, тоғтерак ва бошқа навли ёғоч тахтачалардан ясалади (14-расм) 14-расм. Йирик тахтали паркет пол . Кошинкор паркет тахтаси паркет тахталарнинг янги ҳилларидан ҳисоб- ланади. Унинг лок қоланган устки қатлам планкалари квадрат ёки тўғри тўртбурчак кўринишида шохмат тартибида жойлашган бўлади. Юқори

сифатли паркет тахталар ихтисослаштирилган технологик линияларда тайёрланади (15-расм). Дурадгорлик плиталари бир ёки икки томонидан рандаланган фанер ёки елимланган рейкали шитлардир. Уларнинг узунлиги 2500 мм, эни 1525 мм, қалинлиги 30 мм гача бўлади. Намлиги 10 % дан ортиқ бўлмаслиги керак. Плиталар эшик, пол, мебель тайёрлаш учун ишлатилади. Қурилишбоп фанерлар ўзаро елимланган учта, бешта ва ундан 15-расм. Кошинкор паркетдан ясалган пол ортиқ шпон қопламаларидан ясалган текис варақдан иборат (16-расм). 16-расм. Ёғочни қатламларга ажратиб тилиш (а) ва уларни ўзаро ёпиштириб (б) фанер тайёрлаш. 1-пичоқ; 2шпон; 3-сиқиб турувчи мослама. Шпон қайин, қорақарағай каби ёғочлар қатламини олдиндан буғлаб юмшатилган ғўладан узлуксиз кенг лента кўринишида шилиш, қириб олиш ва кейинчалик варақларга бичиш станоклари ёрдамида олинади. Шпон варақлари иккита варақ толаларини ўзаро перпендикуляр ёпиштирилиб тайёрланади. Бунинг натижасида фанернинг механик мустаҳкамлиги оддий ёғочникига нисбатан анча ортади. Фанер варақлари узунлиги 3 м гача, эни 2 м гача ва қалинлиги 15 мм гача бўлиши мумкин. Ишлатиладиган елим тури ва унинг сувга чидамлилигига қараб юқори, ўрта ва сувга чидамлилиги

чекланган фанерларга бўлинади. Сувга чидамлилиги юқори фанерлардан биноларнинг, шу жумладан, ўрта нам шароитларда фойдаланиладиган биноларнинг тутиб турувчи ва тўсиб турувчи конструкциялари, шунингдек, бетон ишларини бажаришда кўчма қолиплар тайёрланади. Қурилишбоп ёғоч конструкциялар ва деталлар ёғоч ишлаш корхо- налари ва комбинатларида тайёрланади ҳамда қурилишга тайёр ҳолда кел- тирилади. Буларга йиғма ёғоч уйлар учун комплектлар (брусдан қилинган уйлар, синчлар, синч-қоплама уйлар), қишлоқ бинолари учун балкалар ва фермалар, қаватлар ораси ва чердак томлари учун ишлатиладиган констру- кцияларнинг элементлари, шунингдек, замонавий дераза, эшик ва зинапоя конструкциялари кабилар киради (17-расм). Елимланган ёғоч конструкциялар (ГОСТ 20850-84) сарровлар, ферма ва арка элементлари, шпунт, устун қозиқлар, тўғри тўртбурчак ва тавр кесимли балка кўринишдаги буюмлар индустриал қурилишда жуда самарали ишла- тилади (18-расм). Дурадгорлик тахта ва плиткалар бир ёки икки томондан рандаланган брус ва шпонлардан ёки елимланган бруслардан ташкил топади. Уларнинг узун- лиги 2500, эни 1525 ва қалнилиги 30...50 мм гача бўлади. Намлиги 10 % дан

17-расм. Ёғочдан ясалган замонавий дераза, эшик ромлари (а) ва зинапоялар (б) ортиқ бўлмаслиги керак. Бундай тахталардан дераза ва эшиклар, пардеворлар, мебеллар, зинапоялар ва замонавий безак деталлари ясалади.

Елимланган конструкциялар одатдаги конструкциялардан енгилроқ ва мустаҳкамроқ, арзонроқ, фойдаланишда ишончлироқ бўлади, чунки уларни тайёрлашда ёғочнинг анизотроп хоссалари ҳисобга олинади, елимли қатлам эса конструкциянинг яхлитлигини таъминлайди . 18-расм. Тахта-ёғочдан елимланиб тайёрланган констукциялар а, б-қўштаврли балкалар; в-тахта блоклар; г-елимланган арка; д- елимланган ферма. Елимланган ёғоч конструкциялар асосида тикланадиган юпқа қобиқли фазовий гумбазлар ва ёпмалардан халқ хўжалигида самарали фойдаланилади (19-расм). 19-расм. Ёғочдан ясалган фазовий ёпма конструкциялар. а- сферик гумбаз-қобиқ; б-сводли-қобиқ; в-худди шундай, кўпбурчакли; г-цилиндрсимон свод-қобиқ; д-айланма сеткали сферик гумбаз; ж-худди шундай, квадратли; е-худди шундай, кўп бурчакли; з-аркасимон сеткали свод.

Елимланган ёғоч конструкциялар, асосан нинабаргли ёғоч тахталардан, баъзан қурилишбоп фанердан тайёрланади. Улардан қишлоқ хўжалик ва саноат биноларини (шу жумладан кимёвий жихатдан салбий муҳитли) қоплаш, шунингдек, зилзила рўй берадиган худудларда бино ва иншоотлар қуриш учун фойдаланилади. Ёғоч чиқиндиларидан фибролит ва арболит плиталар, шунингдек, иссиқ сақловчи ва товуш ютувчи материаллар ва буюмлар тайёрланади. 6. Ёғоч ишларини бажаришда техника хавфсизлиги Ёғоч ишларини бажаришда (кесиш, пармалаш, рандалаш, ўйиш, турли ҳил материал ва конструкцияларни тайёрлаш ва ҳ. к.лар) техника хавфсиз- лигигига қўйиладиган талаблар асосан қуйидагилардан иборат бўлади: ишлаб чиқариш ёғоч билан боғлиқ бўлганлиги учун ёнғин келиб чиқиш хавфи мавжуд; ёғочни қайта ишлашда юқори тезликда ишловчи дастгоҳлар (арра, ранда ва ш. к.лар) қўлланилади; елимлаб тайёрланадиган конструкцияларни тайёрлашда анитсептик ва антипирен таркиблар ва елимлар ишлатилиши туфайли улардан заҳари газлар чиқиши, ёнувчи ва портловчи моддалар ажралиш хавфи юқоридир. Ёғоч материаллари ва конструкцияларни ишлаб чиқарувчи цехлар ало- ҳида бир қаватли биноларда жойлаштирилиши тавсия этилади. Ёғочни қу- ритиш, механик вайта ишлов бериш, елимларни тайёрлаш, пресслаш ва бўяш бўлимлари цех ичида жойлашган алоҳида хоналарда бажарилади. Дастгоҳлар, ускуна ва машиналар орасидаги, шунингдек, улардан хона деворигача бўлган масофа 1 м дан кам бўлмаслиги керак (ишчиларнинг ўтиб-қайтиши қулай бўлиши учун). Хоналар максимал даражада табиий ёритилган ва шамоллатиб турилиши учун керакли мосламалар билан жиҳозланган бўлиши лозим. Қуритиш камералари масофадан бошқарилувчи ва қуритиш жараёнини назорат қилувчи бошқарув тизимлари билан жиҳозланади. Барча дастгоҳлар ҳимоя тўсиқлари билан бир-биридан ажратилади. Қирқувчи ва рандаловчи дастгоҳлардан чиқадиган чиқиндилар (пайраҳа, қипиқ, чанг ва ш. к) ни қабул қилиб олиш учун махсус яўикли сўрувчи мосламалар дастгоҳларга ўрнатилади. Ишлаб чиқариш цехлари

умумий шамоллатиш тизими билан жиҳозланади. Айниқса турли елимлар ва ҳимоялаш таркибларни тайёрлаш хоналарида шамоллатишга алоҳида эътибор берилади. Иш жойига елимловчи таркиблар ва бошқа суртма материаллар ёпиқ идишларда керакли талаб миқдорида келтирилади. Ёғочни зарарли таъсирлардан ҳимоялаш учун ишлатиладиган турли ҳил антисептик моддалар инсон саломатлиги учун зарарли ва тез ёнувчи ҳисоб- ланади. Ёғоч материаллари ва конструкцияларга бундай моддаларни шим- дириш усти ёпиладиган ванна-ҳовузларда бажарилади. Барча ишлар фақат механизмлар воситасида амалга оширилиши керак. Цехда ишловчи ишчиларнинг шахсий гигиена қоидаларига риоя қили- нишини таъминлаш мақсадида улар махсус кийим-бош, резина қўлқоп ва ҳимояланиш кўзойнаклари билан таъминланиши керак. Заҳарли моддалар таъсиридан терининг шикастланишини олдини олиш учун ҳимоялаш суртмаси ХИОТ-6 қўлланилади. Ёғоч конструкцияларни назорат-тажриба (синов) дан ўтказишда тажриба стендларига махсус эҳтиёткорлик мосламалари ўрнатилади (конструкциянинг тўсатдан бузилиб синиши, ўлчов асбобларининг шикастланишининг олдини олиш учун). Конструкцияларни юклаш ва синов ишларини олиб бориш пайтида ишчи-техни ходимлар хавфсиз масофада бўлиши керак.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Акрамов Х. А., Нуритдинов Х. Н. Бетон ва темирбетон буюмлари ишлаб чиқариш технологияси. -Тошкент. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. 2011й. 2. Акрамов Х. А., Рахимов Ш. Т., Нуритдинов Х.Н. Бетон тўлдирувчилари технологияси. ТАҚИ. 2010й. 3. Баженов Ю. М. Технология бетона. -Москва. Издательство “Ассоциации строительных вузов”. 2007й. 4. Воробьев В. А. Строительные материалы. -Москва. “Высшая школа”, 1967й. 5. Газиев У. А. Бетон буюмлари ва конструкцияларининг коррозияси ҳамда ҳимояси. -Тошкент. ТАҚИ 2000й. 6. Горчаков Г. И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. -Москва. “Стройиздат”. 1986й. 7. Горелышева Н. В. Справочник по дорожно-строительным материалам. - Москва. Издательство,“Транспорт”. 1972й. 8. Қосимов Э. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. -Тошкент. “УАЖБНТ” маркази. 2003й. 9. Қосимов Э. Қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Меҳнат”, 2004й. 10. Қосимов Э., Қосимов И., Акбаров М., Убайдуллаев И. Йўл қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 2005й. 11. Қосимов Э. У. Қурилиш ашёлари. Маьлумотнома. -Тошкент. “Чўлпон” номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2011й.

Похожие

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар

Металл қурилиш материаллари

Автоклав материаллари ва буюмлари (Силикат) буюмлар

Йўл қурилишибоп металл материаллари ва буюмлар

Ёғоч материаллари ва буюмлари. Ёғочнинг асосий хоссалари