To’g’ri chiziqlar va tekisliklarning parallelligi To’g’ri chiziqning tekislikka perpendikulyarligi - Алгебра - Рефераты

To’g’ri chiziqlar va tekisliklarning parallelligi To’g’ri chiziqning tekislikka perpendikulyarligi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

504 KB

To’g’ri chiziqlar va tekisliklarning parallelligi To’g’ri chiziqning tekislikka perpendikulyarligi Reja: 1. To’g’ri chiziqlar va tekisliklarning parallelligi 2. To’g’ri chiziqning ekislikka erpendikulyarligi

Eng avvalo asosiy tushuncha va teoremalarni bayon etamiz. Fazoda ikki to’g’ri chiziq bir tekislikda yotsa va kesishmasa, ular parallel to’g’ri chiziqlar deyiladi. Agar to’g’ri chiziq bilan tekislik kesishmasa, ular parallel deyiladi. 4-teorema . Agar tekislikda yotmagan to’g’ri chiziq shu tekislikdagi biror to’g’ri chiziqqa parallel bo’lsa, bu to’g’ri chiziq tekislikning o’zoga ham parallel bo’ladi. Isboti .  tekislik, a -unda yotmagan to’g’ri chiziq va 1a esa  tekislikda yotgan hamda a ga parallel to’g’ri chiziq bo’lsin. a va 1a to’g’ri chiziqlar orqali 1  tekislikni o’tkazamiz.  va 1  tekisliklar 1a to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. Agar a to’g’ri chiziq  tekislini kesib o’tganida edi, u holda kesishish nuqtasi 1a to’g’ri chiziqqa tegishli bo’lar edi. Ammo bu hol yuz berishi mumkin emas, chunki a , 1a to’g’ri chiziqlar parallel. Shunday qilib, a to’g’ri chiziq  tekislikni kesib o’tmaydi, demak, tekislikka parallel bo’ladi. Teorema isbotlandi. 5-teorema. Agar tekislik ikki parallel to’g’ri chiziqdan birini kesib o’tsa, u ikkinchisini ham kesib o’tadi. 17 - chizma

Isboti. a va b ikki parallel to’g’ri chiziq,  a to’g’ri chiziqlarni A nuqtada kesib o’tuvchi tekislik bo’lsin. a va b to’g’ri chiziqlardan tekislik o’tkazamiz. U  tekislikni biror с to’gri chiziq bo’yicha kesib o’tadi, demak unga parallel bo’lgan b to’g’ri chiziqni ham kesib o’tadi. Hamda c to’g’ri chiziq a to’g’ri chiziqni kesib o’tadi. c to’g’ri chiziq  tekislikda yotgani uchun  tekislik b to’g’ri chiziqni kesib o’tadi. 3-masala. Berilgan nuqtadan berilgan ikkita kesishuvchi tekislikning har birida parallel bo’lgan to’g’ri chiziqni yasang. Bizlarga kesishuvchi  va  tekisliklar berilgan bo’lsin.Ular a to’g’ri chiziq bo’ylab kesishsin. a to’g’ri chiziqda yotmagan birorta A nuqta olamiz. Berilgan to’g’ri chiziqda unda yotmaydigan nuqta orqali yagona parallel to’g’ri chiziq o’tkazish mumkinligi haqidagi teoremaga ko’ra A nuqta orqali a to’g’ri chiziqqa parallel b to’gri chiziq o’tkazamiz. A nuqta ikkita tekislikka ham tegishli emas deb hisoblaymiz. Tekislik va to’g’ri chiziqning paralleligi haqidagi teoremaga ko’ra a // b ga ko’ra b //  , b //  ekanligi kelib chiqadi. Chunki, a to’g’ri chiziq ikkita tekislikka ham tegishli b to’g’ri chiziq izlangan to’g’ri chiziq bo’ladi. 4-masala. ABCA 1 B 1 C 1 uchburchakli prizmada K nuqta AC qirraning o’rtasi. K nuqtadan o’tib, quyidagi chiziqlarga parallel bo’lgan x to’g’ri chiziqni yasang va bu x to’g’ri chiziqni prizma sirti bilan kesishish nuqtasini yasang. [8] a) CM chiziqqa. Bunda M nuqta BB 1 qirrasining o’rtasi. b) 18 - chizma 19 - chizma

Bu va bundan keyingi yasashlarni bajarish jarayonida, elelmentar masalalar yechishda o’rgangan usullarimizni qo’llaymiz. Ularni yechish mobaynida shakllardan malaka va ko’nikmalarimizga tayangan holda nuqtalar, parallel to’g’ri chiziqlar, kesimlarni yasashda batafsil to’xtalib o’tmaymiz. Yasash . K nuqta ustidan prizmani kesib o’tuvchi ( KK 1 DD 1 ) tekislikni o’tkazamiz. M nuqtadan AB ga parallel MM 1 to’g’ri chiziqni o’tkazamiz. M 1 K 1 to’g’ri chiziq K nuqtadan o’tib MC to’g’ri chiziqqa parallel to’g’ri chiziq bo’ladi. Isbot. ( CC 1 BB 1 ) tekislik ustida kesishivchi BC va MC to’g’ri chiziqlarni ( KK 1 DD 1 ) tekislik ustida yotuvchi DK va KM 1 kesishuvchi to’g’ri chiziqlarga mos ravishda parallel. Chunki, DK // BC yasashga asosan: ( CC 1 BB 1 ) // ( KK 1 DD 1 ) bo’lgani uchun MC //( KK 1 DD 1 ) M 1 K //( CC 1 BB 1 ) dan MC // M 1 K ekanligi kelib chiqadi. Bu yerdan M 1 K1 1 1 ) ( M BB AA   MM 1 K  ( AA 1 BB 1 )= M 1 , M 1 K  ( ABC )= K izlangan nuqta kelib chiqadi. c) CO 1 chiziqqa. O 1 nuqta ( ABA 1 B 1 ) yoqning og’irlik markazi. Yasash. O 1 nuqta ( ABA 1 B 1 ) yoqning og’irlik markazini (diagonallarning kesishgan nuqtasini) topib, O 1 C to’g’ri chiziqni o’tkazamiz. Bu to’g’ri chiziq ustidan o’tuvchi ( CC 1 DD 1 ) tekislikni o’tkazamiz. K nuqta ustidan ( KK 1 MM 1 ) tekislikni o’tkazamiz. ( CC 1 DD 1 )//( KK 1 MM 1 ) bo’ladi. O 1 nuqtadan AB // OO 1 to’g’ri chiziq yasaymiz. OK to’g’ri chiziq izlangan to’g’ri chiziq bo’ladi. Isbot. CD // MK , DO 1 // MO bo’lgani uchun O 1 C // OK , OK  ( AA 1 BB 1 )= O , OK  ( AA 1 BB 1 ) dan OK  ( ABC )= K , OK  ( AA 1 CC 1 )= K , OK  ( A 1 B 1 C 1 )= Ø c) B 1 P to’g’ri chiziqqa. Bunda P nuqta CC 1 qirraning o’rtasi. Yasash. B 1 P va K nuqta shu tekislikda yotadi. K nuqtadan B 1 P ga parallel KO ni yasaymiz va quyidagilarni hosil qilamiz. 20 - chizma

OK (AA 1 BB 1 )= O OK  ( ABC )= K OK  ( AA 1 CC 1 )= K OK  ( A 1 B 1 C 1 )= Ø OK  ( BB 1 CC 1 )= Ø d) NW chiziqqa. Bunda M nuqta BB kesma o’rtasi, W nuqta AB kesma o’rtasi. Yasash. M va W nuqtalarni belgilab, M,W,K nuqtalar ustidan o’tuvchi ( MWKK 1 ) tekislikni yasaymiz. K nuqtadan MW ga parallel KQ ni o’tkazamiz. MW // KQ bo’ladi. ( KQ )  ( BB 1 CC 1 )= Q ( KQ )  ( ABC )= K ( KQ )  ( AA 1 CC 1 )= K ( QK )  ( A 1 B 1 C 1 )= Ø ( QK )  ( BB 1 AA 1 )= Ø ekanligini kelib chiqadi. e) B 1 O chiziqqa. Bunda O nuqta ABC yoqning og’irlik markazi. 22 - chizma 23 - chizma

Yasash . B 1 O to’g’ri chiziq orqali o’tuvchi ( BB 1 CC 1 ) tekislikni yasaymiz. K nuqtadan B 1 O ga parallel MK to’g’ri chiziqni yasaymiz. MK // BO 1 bo’ladi. MK ( A 1 B 1 C 1 )= M , MK  ( AA 1 CC 1 )= K MK  ( ABC )= K , MK  ( AA 1 BB 1 )= MK  ( BB 1 CC 1 )= Ø k) B 1 L chiziqqa. Bunda L nuqta C 1 K kesmaning o’rtasi. 24-chizma Yasash . B 1 L to’g’ri chiziq orqali o’tuvchi ( B 1 C 1 KM ) tekislikni o’tkazamiz. K nuqtadan KF // B 1 L to’g’ri chiziqni yasaymiz. KF  ( AA 1 BB 1 )= F KF  ( ABC )= K KF  ( AA 1 CC 1 )= K KF  ( A 1 B 1 C 1 )=Ø KF  ( BB 1 CC 1 )=Ø

To’g’ri chiziqning tekislikka perpendikulyarligi To’g’ri burchak ostida kesishgan ikki to’g’ri chiziq perpendikulyar to’g’ri chiziqlar deyiladi. 6-teorema. Fazodagi to’g’ri chiziqning istalgan nuqtasidan unga yagona perpendikulyar to’g’ri chiziq o’tkazish mumkin. Isboti: a -berilgan to’g’ri chiziq, A bu to’g’ri chiziqdagi nuqta bo’lsin. a to’g’ri chiziqdan tashqarida istagan X nuqtani olamiz, hamda bu nuqta bilan a to’g’ri chiziq orqali  tekislik o’tkazamiz.  tekislikda A nuqta orqali to’g’ri chiziqqa perpendikulyar bo’lgan b to’g’ri chiziqni o’tkazish mumkin. Teorema isbotlandi. 26 - chizma

Agar tekislikni kesib to’g’ri chiziq tekislikdagi shu kesishish nuqtasidan o’tuvchi ustalgan to’g’ri chiziqqa perpendikulyar bo’lsa, to’g’ri chiziq shu tekislikka perpendikulyar bo’ladi. 7-teorema. Agar ikki to’g’ri chiziq tekislikdagi kesushuvchi ikkita to’g’ri chiziqqa perpendikulyar bo’lsa, bu to’g’ri chiziq tekislikka perpendikulyar bo’ladi. Isboti: a to’g’ri chiziq  tekislikdagi b va c to’gri chiziqlarga perpendikulyar bo’lsin. U holda a to’g’ri chiziq b va c to’g’ri chiziqning kesishish nuqtasi A orqali o’tadi. a to’g’ri chiziq  terislikka perpendikulyar ekanligini isbotlaymiz.  terislikda A nuqta orqali ixtiyoriy x to’g’ri chiziqni o’tkazamiz va uning a to’g’ri chiziqqa perpendikulyar ekanligini isbotlaymiz.  tekislikda A nuqtadan o’tmaydigan hamda c b, va x to’g’ri chiziqlarni kesib o’tuvchi ixtiyoriy to’g’ri chiziq o’tkazamiz. Kesishish nuqtalari B,C va X bo’lsin a to’g’ri chiziqda A nuqtadan turli tomonda AA 1 va AA 2 teng kesmalar ajratamiz. A 1 CA 2 uchburchak teng yonli, chunki AC kesma teoremaning shartiga ko’ra balandlik bo’ladi va yasashga ko’ra ( AA 1 = AA 2 ) mediana bo’ladi. Shunga o’xshash A 1 BA 2 uchburchak ham teng yonli. Demak, uchburchaklar tengligining uchinchi alimatiga ko’ra A 1 BC va A 2 BC uchburchaklar teng. A 1 BC va A 2 BC uchburchaklarning tengligidan A 1 BX va A 2 BX bburchaklarning tengligi va demak, uchburchaklar tengligining birinchi alomatiga ko’ra ABX va ABX uchburchaklarning tengligi kelib chiqadi. Bu uchburchaklarning A 1 X va A 2 X tomonlarining tengligidan AXA uchburchak teng yonli ekan degan xulosa chiqaramiz. Shuning uchun uning XA medianasi bir vaqtda balandlik ham bo’ladi. Bu esa x to’g’ri chiziq a ga perpendikulyar demakdir. Ta’rifga ko’ra a to’ri chiziq  tekislikka perpendikulyar. Teorema isbotlandi. 5-masala. Perpendikulyar to’g’ri chiziq va tekislikni yasash. a) To’g’ri chiziqda berilgan nuqta orqali unga perpendikulyar tekislik yasang va uning yagonaligini isbotlang. 27 - chizma 28 - chizma

Yasash . a -berilgan to’g’ri chiziq va A -undagi nuqta bo’lsin. Bu to’ri chiziq orqali ikkita tekislik o’tkazamiz va ularda A nuqta orqali a to’g’ri chiziqqa perpendikulyar va c to’g’ri chiziqlar o’tkazamiz. Bu to’g’ri chiziqlar orqali o’tuvchi  tekislik a to’g’ri chiziqda perpendikulyar bo’ladi. Endi bu tekislikning yagonaligini isbotlaymiz. Faraz qilaylik,  tekislikdan tashqari A nuqtadan o’tuvchi va a to’g’ri chiziqqa perpendikulyar bo’lgan boshqa /  tekislik mavjud bo’lsin. B nuqta va a to’g’ri chiziq orqali tekislik o’tkazamiz. Bu tekislik /  va  tekisliklarni a to’g’ri chiziqqa perpendikulyar bo’lgan turli b va 'b to’g’ri chiziqlar bo’yicha kesadi. Lekin bunday bo’lishi mumkin emas, chunki tekislikda tog’ri chiziqning berilgan nuqtasidan unga perpendikulyar faqat bitta to’g’ri chiziq o’tadi. Shunday qilib, A nuqtadan o’tib a to’g’ri chiziqqa perpendikulyar bo’lgan tekislik yagona ekan. Masala to’liq yechildi. b) Tekislikda berilgan nuqta orqali uhga perpendikulyar to’g’ri chiziq o’tkazing va yagonaligini isbotlang. Yasash .  -berilgan tekislik va A undagi nuqta bo’lsin.  tekislik A nuqta orqali b va c to’gi chiziqlarni o’tkazamiz. Ular b va c to’g’ri chiziqlarga perpendikulyar biror a to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. Demak, a to’g’ri chiziq  tekislikka perpendikulyar bo’ladi. Bu to’g’ri chiziqning yagonaligini isbotlaymiz. Faraz qilaylik, a to’g’ri chiziqdan boshqa 'a to’g’ri chiziq mavjud bo’lsin. a va 'a to’g’ri chiziqlar orqali tekislik o’tkazamiz. Bu tekislik  tekislikni a va 'a to’g’ri chiziqlarga perpendikulyar biror b to’g’ri chiziq bo’yicha kesib o’tadi. Lekin bunday bo’lishi mumkin emas. Shunday qilib, tekislikda berilgan nuqtadan o’tuvchi va bu tekislikka perpendikulyar to’g’ri chiziq yagona ekan. 29 - chizma 30 - chizma

c) I stalgan A nuqta orqali  tekislikka perpendikulyar to’g’ri chiziq o’tkazish mumkinligini isbotlang va bu to’g’ri chiziqni yasang. Yasash .  tekislikda kesishuvchi ikkita b va c to’g’ri chiziqni o’tkazamiz. Ularning kesishish nuqtasidan mos ravishda b va c to’g’ri chiziqlarga perpendikulyar bo’lgan  va  tekisliklarni o’tkazamiz. Bu tekisliklar biror a to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. a to’g’ri chiziq b va c to’g’ri chiziqlarga perpendikulyar va demak,  tekislikka ham perpendikulyar. Endi A nuqta orqali a ga parallel to’g’ri chiziqni o’tkazamiz. U  tekislikka perpendikulyar bo’ladi. 32 - chizma 31 - chizma

6-masala. ABCD A 1 B 1 C 1 D 1 parallelepiped berilgan va P,Q,R nuqtalar berilgan. Bunda P nuqta A 1 B 1 qarraning o’rtasi. Q nuqta B 1 C 1 qirra ustida bo’lib, B 1 Q=3C 1 Q . R nuqta CC 1 q irraning o’rtasi. Parallelepipedning ( PQR ) tekislik bilan kesimini yasang va u tekislikning quyidagi chiziqlar bilan kesishgan nuqtasini yasang. a) BD 1 chiziq bilan Yasash . Parallelepipedning ( PQR ) tekislik bilan kesimini yasaymiz. BD 1 chiziq ustidan o’tuvchi ( DD 1 BB 1 ) tekislikni yasaymiz. ( PQR ) ( DD 1 BB 1 )= MM 1 MM 1  BD 1 = x izlangan nuqta bo’lali. . b) D 1 O 1 chiziq bilan. Bunda O 1 ABB 1 A 1 yoqning o’g’irlik markazi. Yasash . Parallelepiped va ( PQR ) tekislikning kesishgan tekisligini yasaymiz. ( ABB 1 A 1 ) yoqning og’irlik markazi (diagonallarning kesishgan nuqtasi) ni topamiz. U O 1 nuqtadir. D 1 O 1 to’g’ri chiziqni o’tkazamiz. D 1 O 1 chiziq ustidan o’tuvchi ( DD 1 PK ) tekisligini o’tkazamiz. ( DD 1 PK ) ( PQR )= PE , PE  D 1 O 1 = X 2 izlahgan nuqtadir.33 - chizma

c) C 1 O 1 chiziq bilan, O 1 nuqta ABB 1 A 1 yoqning og’irlik markazi. Yasash . Parallelepiped va ( PQR) tekislikning kesimini yasaymiz. (ABB 1 A 1 ) yoqning og’irlik markazi va C 1 nuqtani aniqlaymiz. C 1 O 1 to’g’ri chiziq o’tkazamiz. C 1 O 1 to’g’ri chiziq ustidan (CC 1 PK) tekislikni o’tkazamiz. (CC 1 PK) (PQR)=PE PE  C 1 O 1 =C 1 . Ammo C 1  (PQR) Demak, C 1 O 1  (PQR)= Ø d) D 1 E chiziq bilan. E nuqta BC ning o’rtasi. 34 - chizma 35 - chizma

Adabiyotlar 1.O’zbekiston Respublikasi Davlat ta’lim standarti. 5140100-Matematika va informatika yo’nalishi. TDPU. Toshkent 2003 2. I.Israilov, Z,Pashaev “Geometriyadan masalalar to’plami.” “Yqituvchi” T.2001 3. ”Talim taraqqiyoti”, “Sharq” nashriyoti. 4- maxsus son. T. 1998. 4. A.V. Pogorelov. “Geometriya”. 7-11 sinf darsligai. T. 1992. 5. A.V. Pogorelov. “Geometriya”. “ Наука ” M. 1983. 6. A.A. Chekmayarov. “Н a чертательная геометрия ”. “Наука” 1984. 7. N . Dadajanov . R. Yunusmetov, T. Abdullayev “Geometriya”. “Yqituvchi” T. 1988. 8. J. Teshayev “Yasashga doir masalalarni yechish jarayonida auquvchilarning aqliy tasavvurlarini Shakillantirish” Buxoro.1991. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

To’g’ri chiziq. To’g’ri chiziqning umumiy tеnglаmаsi

To’g’ri chiziqning boshqa turdagi tenglamalari

To’g’ri chiziqning nоrmаl tеnglаmаsi. Nuqtаdаn to’g’ri chiziqqаchа bo’lgаn mаsоfа

To’g’ri chiziq va ekislik orasidagi burchak.Ayqash to’g’ri chiziqlar orasidagi burchak

Tekislikdagi to’g’ri chiziq