To’g’ri chiziq va ekislik orasidagi burchak.Ayqash to’g’ri chiziqlar orasidagi burchak - Алгебра - Рефераты

To’g’ri chiziq va ekislik orasidagi burchak.Ayqash to’g’ri chiziqlar orasidagi burchak

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

452.5 KB

To’g’ri chiziq va ekislik orasidagi burchak.Ayqash to’g’ri chiziqlar orasidagi burchakReja: 1. To’g’ri chiziq va tekislik orasidagi burchak. Ayqash to’g’ri chiziqlar orasidagi burchak 2. Ikki yoqli burchak. Perpendikulyar tekisliklar .

To’g’ri chiziq bilan tekislik orasidagi tushunchasiga ta’rif beramiz.  tekislik va a uni kesib o’tuvchi, lekin unga perpendikulyar bo’lmagan to’g’ri chiziq bo’lsin. a to’g’ri chiziqning nuqtalaridan ikki tekislikka tushirilgan perpendikulyarlarning asoslari a to’g’ri chiziqda yotadi. Bu to’g’ri chiziq a to’g’ri chiziqning  tekislikdagi proeksiyasi bo’ladi. To’g’ri chiziq bilan uning tekislikdagi proeksiyasi orasidagi burchak to’g’ri chiziq bilan tekislik orasidagi burchak deyiladi. Agar to’g’ri chiziq tekislikka perpendikulyar bo’lsa, ular orasidagi burchak 0 90 ga teng deb hisoblanadi. Agar ular parallel bo’lsa u holda 00 bo’ladi. a to’g’ri chiziq va uning tekislikdagi a proeksiyasi hamda  tekislikning a to’g’ri chiziq bilan kesishgan nuqtasidan tekislikka o’tkazilgan perpendikulyar bitta tekislikda yotgani uchun to’g’ri chiziq bilan tekislikka o’tkazilgan perpendikulyar orasidagi burchakni 0 90 ga to’ldiradi. Parallel to’g’ri chiziqlarni kesib o’tuvchi to’g’ri chiziq ularni teng burchaklar o’rtasida kesib o’tadi. Mos holda parallel to’g’ri chiziqlarni kesib o’tuvchi tekislik ularni teng burchaklar ostida kesib o’tadi. Kesishmaydigan va bir tekislikda yotmaydigan to’g’ri chiziqlar ayqash to’g’ri chiziqlar deyiladi. Kesishadigan ikkita to’g’ri chiziq qo’shni va vertikal burchaklar hosil qiladi. Vertikal burchaklar teng, qo’shni burchaklar esa bir-birini 0 180 gacha to’ldiradi. Ulardan kichigining burchak o’lchovi to’g’ri chiziqlar orasidagi ta’rifiga ko’ra 0 90 ga teng. Parallel to’g’ri chiziqlar orasidagi burchakni nol gradus deb hisoblaymiz. Ayqash to’g’ri chiziqlar orasidagi burchak berilgan ayqash to’g’ri chiziqlarga parallel kesishuvchi to’g’ri chiziqlar orasidagi burchakka aytiladi. Bu burchak kesishuvchi to’g’ri chiziqlarning tanlab olinishiga bog’liq emas.

Shu fikrni isbotlaymiz: 1a va 1b -berilgan 1a va 1b ayqash to’g’ri chiziqlarga parallel bo’lib, A nuqtada kesishuvchi to’ri chiziqlar bo’lsin.Uchinchi to’ri chiziqqa parallel ikki to’ri chiziq parallel bo’lgani uchun 1a va 2a to’g’ri chiziqlar (yoki ustma-ust tushadi), 1b va 2b to’g’ri chiziqlar ham parallel (yoki ustma-ust tushadi) A nuqtani B nuqtaga parallel ko’chirishni o’tkazamiz. Parallel ko’chirishda har bir to’g’ri chiziq yo o’ziga yoki parallel to’ri chiziqqa o’tgani uchun ko’rsatilgan parallel ko’chirish 1a to’gori chiziqni 2a to’g’ri chiziqqa, 1b to’ri chiziqni 2b to’g’ri chiziqqa o’tkazadi. Parallel ko’chirish burchak kattaligini saqlagani uchun 1a va 1b to’g’ri chiziqlar orasidagi burchak 2a va 2b to’g’ri chiziqlar orasidagi burchakka teng. Shuni isbotlash talab etilgan edi. Ba’zan orasidagi burchagi 0 90 ga teng bo’lgan ayqash to’g’ri chiziqlar ham perpendikulyar to’g’ri chiziqlar deyiladi. 7-masala. ABCDA 1 B 1 C 1 D kub berilgan. K nuqta AD qirraning o’rtasi. K nuqtadan o’tuvchi shunday x to’g’ri chiziqni yasangki, u quyidagi to’g’ri chiziqlarga parallel bo’lsin. a) A 1 B 1 to’g’ri chiziqqa. A 1 B 1 //AB bo’lgani uchun K nuqtadan AB ga parallel KF ni yasaymiz. Bu izlangan to’g’ri chiziq bo’ladi, bu yerda KF= a 39 - chizma

b) AC to’g’ri chiziqqa. Yasash . K nuqta va A 1 C 1 to’g’ri Chiziq orqali o’tuvchi (A 1 C 1 FK) tekislikni yasaymiz. KF to’g’ri chiziq ADC uchburchakning o’rta chizig’i, chunki, A 1 C 1 //KF . K nuqta AD ning o’rtasi. Demak, F nuqta CD ning o’rtasi. To’g’riburchakli uchburchak ADC dan pifagor teoremasiga ko’ra AC=2 a , KF= 2 1 AC = 2 2 a c) AL to’g’ri chiziqa. Bunda  BB 1 qirra o’rtasi. Yasash . AL va K nuqtadan o’tib, kubni kesib o’tuvchi (ALED) tekislikni o’tkazamiz. AL//KF to’g’ri chiziqni yasaymiz. MK= a , BL=MF= 2 a bo’lib, to’g’ri burchakli uchburchakdan, ya’ni KMF dan Pifagor teoremasiga asosan KF= 2 2 MF KM  = 4 2 2 a a  = 4 5 2a = 2 5 a ; 43 - chizma

d) B 1 D to’ri chiziqqa. Yasash . B 1 D to’ri chiziq orqali ( B 1 D 1 DB ) tekislikni o’tkazamiz. Knuqta orqali (K 1 KFE)//(BB 1 DD,) tekistlik yasaymiz. EK//BD,EFIIBB 1 bo’lgani uchun KF//B 1 D, EK=BD2 1 , chunki, to’g’ri burchakli uchburchak ABD da KF -o’rta chiziq. Pifagor teoremasiga asosan KF = 2 2 4 4 2 2 a a a   AK=AE ,2 a  EF=a. To’g’ri burchakli uchburchak FEK dan FK= ; 2 6 4 2 2 2 2 2 a a a EF EK     e) AS da, bunda S CC 1 qirraning o’rtasi. Yasash : AS va K nuqta orqali ( AMSD ) tekislikni o’tkazamiz. AS to’ri chiziq AS ni ( ABCD ) tekislikdagi proeksiyasi KF to’g’ri chiziq ADS uchburchakning o’rta chizig’i, chunki AK=KD . ASIIKF izlangan to’g’ri chiziq KF dir. To’g’ri burchakli uchburchak DCS dan DS= ; 2 5 4 2 2 2 2 a a a CS DC     Uchburchak ADS dan AS= ; 5,1 2 3 4 5 2 2 2 2 a a a a DC AD      KF= ; 75,0 2 5,1 2 1 a a AS  

k) OB 1 to’g’ri chiziqqa, bunda O nuqta ABCD yoqning og’irlik markazi. Yasash : B 1 O to’g’ri chiziq va K nuqta orqali ( KK 1 BB ,) tekislik o’tkazamiz. K nuqtadan KF//B 1 O ni yasaymiz. Bu izlangan X to’g’ri chiziq bo’ladi. FW=BB 1 =a , NK=BO 1 , chunki, O 1 K//BW va O 1 K=BW bo’lgani uchun BO 1 KM -parallogramm. BO 1 va WK shu parallelogramning qarama-qarshi tomonlari bo’lgani uchun WK=BO, Demak, to’g’ri burchakli uchburchak. FWK va B 1 BO da KF=B 1 O , BO= 2 2 2 1 2 1 2 2 a a a BD    l) RQ ga bunda R nuqta AA 1 qirrada Q nuqtada BB 1 qirrada yotadi. A 1 R=2AR, BQ=2B 1 Q. Y a s a s h : PQ va K nuqtadanO’tib kubni kesib o’tuvchi (RQWMK) tekislikni yasaymiz. K nuqtadan KF=RQ ni yasaymiz. RL=AB= a . QL= 3 1 BB 1 = 3 a ; To’ri burchakli uchburchak RQL dan RQ= LQ RL 2 = 9 2 2 a a  = 9 10 2a = 3 10 a RQ=KF= 3 10 a ; Ikki yoqli burchak. Perpendikulyar tekisliklar .

Ikkita yarim tekislikdan va ularni chegaralab turuvchi umumiy to’g’ri chiziqdan tashkil topgan figura ikki yoqli burchak deyiladi. Yarim tekisliklar ikki yoqli burchakning yoqlari, ularni chegarolovchi to’g’ri chiziq esa ikki yoqli burchakning qirrasiga perpendikulyar tekislik uning yoqlarini ikkita yarim to’ri chiziqlar bo’yicha kesib o’tadi. Bu yarim to’g’ri chiziqlardan tashkil topgan burchak ikki yoqli burchakning chiziqli burchagi deyiladi. Ikki yoqli burchakning o’lchovi uchovi qabul qilinadi. Ikki yoqli burchakning hamma chiziqli burchaklari parallel ko’chirish natijasida ustma-ust tushadi, demak, ular teng. Shuning uchun ikki yoqli burchakning o’lchovi chiziqli burchakning tanlab olinishiga bog’liq emas. Ikkita tekislik kesishganda ikki yoqli burchak hosil bo’ladi. Kesishuvchi ikkita tekislikning kesishgan to’g’ri chizig’iga perpen- dikulyar bo’lgan uchinchi tekislik ularni perpendikulyar to’g’ri chiziqlar bo’yicha kesib o’tadi, va bu ikki tekislik perpendikulyar tekislik deyiladic to’g’ri chiziq bo’yicha ikkita  va  perpendikulyar tekisliklar be- rilgan. c to’g’ri chiziqqa perpendikulyar  tekislik  va  tekisliklarni a va b perpendikulyar to’g’ri chiziqlar bo’yicha kesib o’tadi. 48 - chizma47 - chizma

O’zaro perpendikulyar tekisliklarning kesishish chizig’iga perpendikulyar bo’lgan har qanday bu tekisliklarni perpendikulyar to’g’ri chiziqlar bo’yicha kesib o’tadi. Xaqiqatdan, agar c to’g’ri chiziqqa perpendikulyar boshqa 1 tekislik olinsa, bu tekislik  tekislikni c to’g’ri chiziqqa perpendikulyar, demak, a to’g’ri chiziqqa parallel 1a to’g’ri chiziq bo’yicha,  tekislikni esa c to’g’ri chiziqqa parallel 1b to’g’ri chiziq bo’yicha kesib o’tadi. a va b to’g’ri chiziqlarning perpendikulyarligidan 1a va 1b to’g’ri chiziqlar perpendikulyar degan xulosa kelib chiqadi. 8-teorema. Agar tekislik boshqa bir tekislikka perpendikulyar to’g’ri chiziq orqali o’tsa, bu tekisliklar perpendikulyardir. Isboti.  -yekislik, b -unga perpendikulyar to’g’ri chiziq va  esa b to’g’ri chiziq orqali o’tuvchi tekislik, c to’g’ri chiziq  va  tekisliklarning perpendikulyarligini isbotlaymiz.  tekislikda b to’g’ri chiziqning  tekislik bilan kesishishgan nuqtasi orqali c to’g’ri chiziqqa perpendikulyar a to’g’ri chiziqni o’tkazamiz.49 - chizma49 - chizma 50-chizma

a va b to’g’ri chiziqlar orqali  tekislikni o’tkazamiz. U c to’g’ri chiziqqa perpendikulyar, a va b to’g’ri chiziqlar perpendikulyar bo’lgani uchun  va  tekisliklar ham perpendikulyar bo’ladi. Teorema isbotlandi. 8-masala. a to’g’ri chiziq va  tekislik berilgan. a to’g’ri chiziq orqali  tekislikka perpendikulyar tekislikni o’tkazing. Yasash . a to’g’ri chiziqning ixtiyoriy nuqtasidan  tekislikka perpendikulyar qilib b to’g’ri chiziqni o’tkazing. a va b to’g’ri chiziqlar orqali  tekislikni o’tkazamiz. 8-teoremaga asosan  tekislik  tekislikka perpendikulyar. 9-masala. ABCA 1 B 1 C 1 –uchburchakli prizma berilgan PQ va R nuqtalar prizma qirralari ustida bo’lib, P nuqta AC qirra o’rtasi, R-BB 1 ning o’rtasi, Q-B 1 C 1 ning o’rtasi. Prizmaning PQR tekislik bilan kesimini va bu tekislik bilan quyidagi chiziqlarning kesishgan nuqtasi bo’lgan X nuqtani yasang. a) CO 1 chiziq bilan. O 1 nuqta A 1 B 1 C 1 tekislikning og’irlik markazi. Yasash . PQR tekislik bilan prizma kesimini yasaymiz. CO 1 chiziq orqali o’tuvchi tekislikni yasaymiz. ( CC 1 DD 1 ) tekislik ( PQR ) tekislik bilan MW to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. MW va CO 1 to’g’ri chiziqlarni ( CC 1 DD 1 ) tekislikda yotgan to’g’ri chiziqlar bo’lgani uchun X nuqtada kesishadi. 51 - chizma

b) CD chiziq bilan. Bunda D nuqta AB 1 ga va BD=3AD bo’lgan diagonalning ustidagi nuqtasi. Yasash . ( PQR ) tekislik bilan prizmaning kesishgan tekisliginiyasaymiz. CD to’g’ri chiziq bilan ( PQR ) tekislikni kesishgan nuqtasini topish uchun CD orqali o’tuvchi ( CC 1 MD 1 ) tekislikni o’tkazamiz. X 2 Y to’g’ri chiziq ikki tekislikni kesishgan chizig’i bilan CD to’g’ri chiziqning kesishgan nuqtasi X 2 izlangan nuqta. 52 - chizma

c) C 1 S chiziq bilan, S nuqta AB da va AS=3BS bo’lgan tomon ustidagi nuqta. Yasash . ( PQR ) tekislik bilan prizmaning kesishgan tekisligini yasaymiz. AS=3BS shartni qanoatlantiruvchi S nuqtani AB to’g’ri chiziq ustida olib SC 1 to’g’ri chiziqni yasaymiz. C 1 S to’g’ri chiziq orqali o’tuvchi ( CC 1 SS 1 ) tekislikni yasaymiz ( C 1 CSS 1 ) ( PQR ) =KK 1 , KK 1 //SS 1 bo’ladi. Demak, ( PQR )  SC 1 =Ø a) OO 1 to’g’ri chiziq bilan. O va O 1 nuqtalar ABC va A 1 B 1 C 1 yoqlarning og’irlik markazi. Yasash . ABC yoqning og’irlik markazi (medianalarni kesishgan nuqtasi) O nuqtani va (A 1 B 1 C 1 C) ning og’irlik markazini topamiz. OO 1 to’g’ri chiziq ustidan (CC 1 OO 1 ) tekislik o’tkazamiz. (CC 1 OO 1 )  (PQR)=MW hosil bo’ladi. MW  OO 1 =X 4 kelib chiqadi. 54 - chizma53 - chizma

d) CO 2 chiziq bilan. O 2 - nuqta (ABB 1 A 1 ) yoqning og’irlik markazi. Yasash . (PQR) tekislikni yasaymiz. (ABA 1 B 1 ) yoqning og’irlik markazini topamiz. CO 2 to’g’ri chiziqni yasaymiz. CO 2 to’g’ri chiziq orqali (CC 1 KK 1 ) tekislikni o’tkazamiz. (C 1 K 1 KC) (PQR)=MW, MW  CO 2 =X 5 . X 5 – izlangan nuqta bo’ladi. e) C 1 F chiziq bilan, bunda F nuqta AB 1 va B 1 F=2AF tomonning kesishgan nuqtasi. Yasash. Prizmaning (PQR) tekislik bilan kesimini yasaymiz, so’ngra CO 1 va (PQR) tekislik kesishgan nuqtasi K 1 va CF chiziq orqali (C 1 E 1 EC) tekislikni o’tkazamiz. EE 1 va C 1 F chiziqning kesishgan nuqtasi izlangan X 5 nuqta bo’ladi. Adabiyotlar 56 - chizma55 - chizma

1.O’zbekiston Respublikasi Davlat ta’lim standarti. 5140100-Matematika va informatika yo’nalishi. TDPU. Toshkent 2003 2. I.Israilov, Z,Pashaev “Geometriyadan masalalar to’plami.” “Yqituvchi” T.2001 3. ”Talim taraqqiyoti”, “Sharq” nashriyoti. 4- maxsus son. T. 1998. 4. A.V. Pogorelov. “Geometriya”. 7-11 sinf darsligai. T. 1992. 5. A.V. Pogorelov. “Geometriya”. “ Наука ” M. 1983. 6. A.A. Chekmayarov. “Н a чертательная геометрия ”. “Наука” 1984. 7. N . Dadajanov . R. Yunusmetov, T. Abdullayev “Geometriya”. “Yqituvchi” T. 1988. 8. J. Teshayev “Yasashga doir masalalarni yechish jarayonida auquvchilarning aqliy tasavvurlarini Shakillantirish” Buxoro.1991. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Tekislikdagi to’g’ri chiziq

To’g’ri chiziq. To’g’ri chiziqning umumiy tеnglаmаsi

To’g’ri chiziqlar va tekisliklarning parallelligi To’g’ri chiziqning tekislikka perpendikulyarligi

Fazodagi to’g’ri chiziq va uning tenglamalari

Stereometriya aksiomalari va uning sodda natijalari to’g’ri chiziqlar mavzularini o’qitish metodikasi