Tenzorlar simmetriyasi va antisimmetriyasi

Tenzorlar simmetriyasi va antisimmetriyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

482.5 KB

Tenzorlar simmetriyasi va antisimmetriyasi Reja: 1. Tenzorlar simmetriyasi 2. Tenzorlar antisimmetriyasi 3. Tenzorlarni yig’ishtirish 4. Tenzordan invariant tuzish.

Tenzor indekslarining o’rinlarini almashtirish natijasida yana tenzor hosil bo’ladi. Masalan, A ijk tenzordan uning j indeksi bilan k indeksi o’rinlarini almashtirish natijasida vujudga kelgan miqdorlarni V ikj orqali belgilaylik: SHu V ikj miqdorlar tenzor komponentlaridir. Haqiqatan: bo’ladi. Tenzor indekslaridan ikkitasining o’rnini almashtirish amali tenzorni transpozitsiyalash deyiladi. Transpozitsiyalash yo’li bilan hosil qilingan tenzor transpozitsiyalangan tenzor deyiladi. Masalan, ikkinchi rangli tenzor: Indekslaridan. ikkitasining o’rnini almashtirish natijasida mos komponentlarining son qiymatlari va ishoralari o’zgarmaydigan tenzor shu ikki indeksga nisbatan simmetrik tenzor deyiladi. Masalan, uchinchi rangli tenzor j, k indekslarga nisbatan simmetrik ekan: bo’ladi. Ikkinchi rangli simmetrik S ij - tenzor uchun: (1) Tenzorning simmetrikligi invariantlik xususiyatiga ega: biror koordinatalar sistemasida simmetrik bo’lgan tenzor, har qanday boshqa sistemada ham simmetrik tenzor bo’ladi. Haqiqatan, tenzor ta’rifiga va (1) ga binoan: bo’lsa, bunga

bo’ladi. Ikkinchi rangli simmetrik tenzorning hammasi bo’lib to’qqizta komponenti bor. Ammo bulardan uchtasi (1) ga asosan mos olingan boshqa uchtasiga teng bo’lishi kerak. SHunday qilib, ikkinchi rangli simmetrik tenzorning o’zaro bog’lanmagan komponentlari faqat oltitadir. Indekslaridan ikkitasining o’rni almashtirilganda komponentlarining son qiymatlari saqlanib, faqat ishoralarigina teskariga o’zgaradigan tenzor shu ikki indeksga nisbatan antisimmetrik tenzor deyiladi. Masalan, uchinchi rangli A tenzor birinchi va ikkinchi indekslarga nisbatan antisimmetrik ekan: bo’ladi. Ikkinchi rangli antisimmetrik tenzor A ij uchun: (2) bo’ladi. Tenzor antisimmetriyasi ham yuqoridagi ma’noda invariantlik xususiyatiga ega. Biror koordinatalar sistemasi da antisimmetrik bo’lgan tenzor har qanday boshqa koordinatalar sistemasida ham antisimmetrik tenzor bo’lib qoladi. Haqiqatan: Antisimmetrik tenzorning bir xil indeksli komponentlari nolga teng. Haqiqatan: demak: Qolgan oltita komponentning uchtasi boshqa uchtasidan o’zi ning ishorasi bilan farq qiladi, xolos. SHunday kilib, ikkinchi rangli antisimmetrik tenzorning o’zaro bog’lanmagan komponentlari faqat uchtaginadir. YAqqollik uchun bu antisimmetrik tenzorni matritsa shaklida ifodalaylik:

Bir misolni ko’rib chiqaylik. Ikkinchi rangli multiplikativ tenzor berilgan bo’lsin: (4) Endi bunday tenzor tashkil qilaylik: (5) Bundan: bo’ladi, ya’ni yangi S ij tenzor simmetrik tenzordir. Endi berilgan tenzordan quyidagicha ifodalangan tenzor tashkil qilaylik: (6) Bundan: bo’ladi, ya’ni yangi A ij tenzor antisimmetrikdir. Uning o’zaro bog’lanmagan uchta komponenti quyidagilardir: Bu komponentlar esa ikki vektorning vektor ko’paytmasi komponentlaridir. SHunday qilib, ikkinchi rangli antisimmetrik A ij tenzorni uch o’lchovli fazoda ikki vektorning vektor ko’paytnasi deb qarash mumkin. Simmetrik yoki antisimmetrik bo’lmagan tenzor odatda asimmetrik tenzor deyiladi. Lekin ikkinchi rangli har qanday tenzordan simmetrik tenzor hosil qilish mumkin. Haqiqatan, berilgan ikkinchi rangli ixtiyoriy T tj tenzordan ikkinchi rangli yangi S tj tenzor tuzaylik: Indekslarning o’rinlarini almashtirib yozaylik: So’nggi ikki formuladan: bo’ladi. Endi o’sha tenzor T ij dan yana ikkinchi rangli boshqa A ij tenzor tuzaylik:

Indekslarning o’rinlari almashtirilsa: bo’ladi. Avvalgi va so’nggi formulalardan quyidagini topamiz: Demak, ikkinchi rangli har qanday tenzordan antisimmetrik tenzor ham hosil qilish mumkin. (8) va (9) ga muvofiq, simmetrik S ij tenzor bilan antisimmetrik A ij tenzorning yig’indisi berilgan T ij tenzorning o’ziga teng: SHunday qilib, ikkinchi rangli har qanday tenzorni simmetrik va antisimmetrik qismlarga ajratish mumkin. Ikkitadan ko’proq indekslarga nisbatan tenzorning simmetriyasi yoki antisimmetriyasi haqida gapirish mumkin. Tayin indekslari to’plamining har qanday ikkitasiga nisbatan simmetrik bo’lgan tenzor shu indekslar to’plamiga nisbatan simmetrik tenzor deyiladi. Masalan, to’rtinchi rangli T pqrs tenzor birinchi uchta indeksiga nisbatan simmetrik tenzor bo’lsin, u vaqtda: bo’ladi. Tenzor simmetriyasi uning hamma indekslari to’plamiga nisbatan ham mavjud bo’lishi mumkin, bunday hususiyatga ega tenzor butunlay simmetrik tenzor deb yuritiladi. Tayin indekslari to’plamining har qanday ikkitasiga nisbatan antisimmetrik bo’lgan tenzor shu indekslar to’plamiga nisbatan antisimmetrik tenzor deyiladi. Misol uchun beshinchi rangli D pqrSt tenzor oxirgi uchta indeksiga nisbatan antisimmetrik bo’lsa, bunday yozishimiz mumkin: Hamma indekslari to’plamiga nisbatan antisimmetrik bo’lgan tenzor butunlay antisimmetrik tenzor deyiladi. Indekslari i 1 , i 2 , ..., i p bo’lgan butunlay antisimmetrik

tenzor ba’zan r-vektor yoki polivektor deyiladi. r — 0, r — 1 nollarning birinchisida polivektor skalyar, ikkinchisida esa vektor bo’ladi. r = 2 da polivektor bivektor deyilib, ikkinchi rangli antisimmetrik tenzorni beradi. Uch o’lchovli fazoda butunlay antisimmetrik tenzor indekslarining soni uchtadan oshiq bo’lmaydi. Haqiqatan, uch o’lchovli fazoda indekslarning har biri yo 1 ga, yoki 2 ga, yoxud 3 ga tengdir. Indekslar soni uchtadan oshiq bo’lsa, u vaqtda tenzor komponentlarining har birida 1, 2, 3 ning har biri kamida ikki martadan uchrar edi. Lekin antisimmetrik tenzorning bir xil indeksli komponentlari nolga teng. SHunday qilib, uch o’lchovli fazoda butunlay antisimmetrik tenzor faqat uchinchi rangli bo’ladi. Uchinchi rangli polivektor, odatda, trivektor deb ataladi. n o’lchovli fazoda har bir indeksning 1 ga, 2 ga, 3 ga va hokazo n ga tengligini nazarda tutib, yukoridagi mulohazalar mos ravishda takrorlansa, n o’lchovli fazoda butunlay antisimmetrik tenzor indekslari sonining n dan kam bo’lishi yoki ko’pi bilan n ga teng bo’lishi o’z-o’zidan ayondir. YUkori rangli tenzordan tayin indekslari to’plamiga nisbatan simmetrik tenzor va antisimmetrik tenzor tuzish mumkin. Berilgan T lli2 ... in tenzor indekslarining soni N bo’lsin. Indekslarning t tasiga nisbatan (t< N) simmetrik bo’lgan tenzor tuzaylik, uning uchun shu indekslardan t — 1.2.3 . . .t o’rin almashtirishlar hosil qilib, ularga mos tenzor komponentlaridan o’rtacha arifmetik qiymat olamiz, ya’ni mos tenzor komponentlari yig’indisini t ga bo’lamiz. Berilgan tenzordan mana shunday usul bilan uning tayin indekslari to’plamiga nisbatan simmetrik tenzor hosil qilish amali berilgan tenzorni o’sha indekslar to’plamiga nisbatan simmetriyalash deyiladi. Masalan, T ijklq tenzordan uning birinchi va uchinchi indekslariga nisbatan (demak, t=2) simmetrik tenzor tuzaylik: SHu T ijkiq tenzordan so’nggi uchta indeksiga nisbatan (demak, t = 3) tuzilgan simmetrik tenzor esa:

bo’ladi. Simmetriyalash natijasini belgilash uchun simmetriyalashda ishtirok qiluvchi indekslar kichik qavslarga olib yoziladi. Masalan, so’nggi formulamizda: Simmetriyalash haqida yuqorida aytilganlardan ravshanki, tayin indekslariga nisbatan simmetrik bo’lgan tenzorni bu indekslarga nisbatan simmetriyalash natijasi berilgan shu simmetrik tenzorning o’ziga aynan tengdir. Endi berilgan T i1...iN tenzordan uning m ta indeksiga nisbatan antisimmetrik bo’lgan tenzor tuzaylik. Buning uchun shu indekslardan 1.2.3 .. . m o’rin almashtirishlar hosil qilamiz. Berilgan tenzorning jufg o’rin almashtirish larga mos kelgan komponentlarini o’z ishoralari bilan qoldirib, toq o’rin almashtirishlarga mos komponentlarining ishoralarini qarama-qarshisiga o’zgartiramiz-da, so’ngra ulardan o’rtacha arifmetik kiymat olamiz. SHu usul vositasida, berilgan tenzordan uning tayin indekslari to’plamiga nisbatan antisimmetrik tenzor hosil qilish amali berilgan tenzorni o’sha indekslar to’plamiga nisbatan alternatsiyalash deyiladi. Masalan, berilgan T tenzordan uning ikkinchi va uchinchi indekslariga nisbatan (demak, m=2) antisimmetrik tenzor tuzaylik: Endi o’sha tenzordan birinchi uchta indeksga nisbatan (demak, t. = 6) antisimmetrik tenzor tuzaylik: Alternatsiyalash natijasini shu alternatsiyalashda ishtirok qiluvchi indekslarni kvadrat qavslarga olib ko’rsatiladi. Oldingi uchta indeks bo’yicha alternatsiyalash misolini mana bunday yozib ko’rsatishimiz mumkin: Tayin indekslariga nisbatan antisimmetrik bo’lgan tenzorni bu indekslarga nisbatan alternatsiyalash natijasida shu antisimmetrik tenzorning o’zi hosil bo’ladi.

Tenzorlarni bir-biriga ko’paytirib, yana yuqori rangli tenzor hosil qilishni yuqorida ko’rgan edik. Endi tenzorning rangini kamaytirish mumkinligini tekshirib ko’raylik. Masalan, uchinchi rangli tenzor berilgan bo’lsin: Ikkinchi va uchinchi indekslarni bir xil deb hisoblab, shu bir xil indekslar bo’yicha tenzor komponentlarining yig’indisini olaylik: Ortogonallik sharti ( 8) ga muvofik: bo’ladi, demak: yoki Natijada uchinchi rangli tenzordan birinchi rangli yangi tenzor hosil bo’ldi, ya’ni tenzorning rangi ikkitaga kamaydi. YAna bir misol sifatida, to’rtinchi rangli tenzor olib tekshiraylik: Birinchi va to’rtinchi indekslarni bir xil deb hisoblab tenzorning mos komponentlari yig’indisini topaylik:

YUkorida eslatib o’tilgan ortogonallik shartidan foydalansak: yoki (4) bo’ladi. To’rtinchi rangli tenzordan ikkinchi rangli tenzor hosnl qilindi, ya’ni tenzor rangi ikkitaga kamaydi. Endi ikkinchi va uchinchi indekslarni bir xil deb hisoblab, bu yangi tenzorning mos komponentlarini yig’ib chiqaylik: YAna o’sha ortogonallik shartiga muvofiq: yoki bo’ladi. YAngi tenzorning rangi ham ikkitaga kamayib, nihoyat nol rangli tenzor, ya’ni invariant vujudga keldi. Bir xil bo’lgan ikkita indeks bo’yicha yig’indi olish bilan tenzorning rangini kamaytirish amali tenzorni yig’ishtirish (yoki, soddalashtirish) deyiladi. Ikkita indeks bo’yicha yig’ishtirishda tenzor rangi ikkitaga kamayadi. Demak, juft rangli tenzorni yig’ishtira borib, nihoyat invariant topamiz, toq rangli tenzorni yig’ishtira borib, nihoyat birinchi rangli tenzor, ya’ni vektor topamiz. Yig’ishtirish indeksini har qanday harf bilan yozib ko’rsatishimiz mumkin. Ko’paytirish amali bilan yig’ishtirish amalini ma’lum ravishda boglae ishlatish mumkin. Ikki tenzor ko’paytmasi bo’lgan yuqori rangli tenzorga yig’ishtirish amali ishlatilsa, tenzor rangi kamayadi. Masalan, birinchi rangli ikki tenzor berilgan bo’lsin: Bularning ko’paytmasi bo’lgan ikkinchi rangli tenzorni yig’ishtirsak, invariant hosil bo’ladi:

Bu esa ikki vektorning skalyar ko’paytmasidir. SHuning uchun (6) da ifodalangan I invariant birinchi rangli a j va b j tenzorlarning skalyar ko’paytmasi deyiladi. Endi ikkinchi rangli T ij tenzor bilan birinchi rangli A k tenzor ko’paytmasi bo’lgan uchinchi rangli S ijk tenzorni olaylik: Bu tenzorni j, k indekslar bo’yicha yig’ishtirsak, i indeksli vektor hosil bo’ladi: Hosil qilingan vektorni V i bilan belgilaylik: ' ' Bu yerdagi B i vektor ikkinchi rangli T ij tenzor bilan birinchi rangli A j tenzorning skalyar ko’paytmasi deyiladi. , V i vektorni A j vektorning chiziqli vektor funktsiyasi deb ham aytiladi. Bir vektor komponentlarini ikkinchi vektor komponentlari orqali bir jinsli chiziqli funktsiya qilib ko’rsatuvchi ikkinchi rangli tenzor geometriyada, odatda, affinnor deyiladi. Demak, affinnor xususiy holda olingan ikkinchi rangli tenzordir. Ikkinchi rangli V ij C kl tenzorlarning ko’paytmasi bo’lgan to’rtinchi rangli D ijkl tenzorni j va k indekslar bo’yicha yig’ishtirsak, ikkinchi rangli T il tenzor hosil bo’ladi Bu formuladagi T il tenzor berilgan B ij tenzor bilan S k1 tenzorning skalyar ko’paytmasi deyiladi. Umuman, ikki tenzorning ko’paytmasini yig’ishtirish amali shu ikki tenzorning skalyar ko’paytmasi deyiladi. YAngi tenzorlar tuzishda yoki tenzorni yig’ishtirishda Kronekerning birlik tenzoridan keng foydalaniladi. Masalan, tubanda yozilganlar o’z-o’zidan ayon:

Tekshirilayotgan tenzor indeksini birlik tenzor yordami bilan ixtiyoriy tanlangan boshqa indeksga almashtirish mumkinligini ko’rmoqdamiz. Ana shundan foydalanib, ba’zi formulalarni kerakli ravishda yozib olish uchun tegishli vektor qavs tashqarisiga chiqarilsa bo’ladi: Endi Kroneker tenzori yordami bilan teskari tenzor tushunchasini kiritaylik. Ikkinchi rangli shunday ikki A ij , V jl tenzor olamizki, ularning skalyar ko’paytmasi birlik tenzor hosil qilsin: Biror B ji tenzorga skalyar ko’paytirganda birlik tenzor hosil qilgan A ij tenzor shy V ji tenzorga teskari tenzor deyiladi va B ji -1 simvoli bilan belgilanadi: Bu yerda tenzor o’zining teskarisiga chap tomondan ko’paytirilgan. Tenzor o’zining teskarisiga o’ng tomondan ko’paytirilsa ham birlik tenzor hosil bo’ladi: Haqiqatan, (10) ni o’ng tomondan teskari V -1 tenzorga ko’paytiraylik: Endi buni teskari tenzorning teskari tenzori bo’lgan (V -1 ) -1 ga chap tomondan ko’paytiraylik: Bu yerdan, (10) ga muvofiq: yoki bo’ladi. B ij tenzorning teskarisi bo’lgan ga teskari tenzor avvalgi tenzorning o’zidir. Haqiqatan, teskari tenzor ta’rifiga muvofiq: so’ngra (11) dan foydalansak: bo’ladi.

Tenzorga teskari tenzor komponentlarini shu tenzor komponentlari orqali aniqlash mumkin. Bu maqsadda tenzor bilan vektorning skalyar ko’paytmasini hosil qilaylik: Bu yerdan: yoki Tenzor komponentlaridan tuzilgan determinant: odatda, shu tenzorning diskriminanti deb yuritiladi. Teskari tenzorning T ik -1 komponenta uchun oliy algebradan ma’lum bo’lgan Kramer formulasiga binoan tubandagini yozish mumkin: bu yerda: ik yuqoridagi determinant (15) elementi T ning minori, o’sha elementning algebraik to’ldiruvchisi. (16) dagi tenzorning T ij diskriminanti nolga teng emas, aks holda teskari tenzor haqida gapirishga asos kolmaydi. Ikkinchi rangli tenzorni tegishli indekslari bo’yicha yig’ishtirish natijasida hosil qilingan invariantlar tatbiqlarda muxim ahamiyatga ega. Ikkinchi rangli tenzorni matritsa shaklida va analitik shaklda ifodalaylik: Bu tenzorning ikki indeksini o’zaro tenglashtirib, so’ngra yig’ishtirsak, tubandagi invariant hosil bo’ladi: (3) yoki mufassalrok yozilsa: (4)

Adabiyotlar: 1. Mallin R.H. Maydon nazariyasi, T.O’qituvchi, 1965 2. Borisenko A.I., Tarasov I.YE. Vektorniy analiz i nachala tenzornogo ischisleniya, M., 1963 3. Kochin N.YE. Vektorniy analiz i nachala tenzornogo ischisleniya, M., 1961 4. Landau L.D., Lifshits YE.M. Teoriya polya, M., 1982

Похожие

Tenzor tushunchasi

Differensial operatorlarning egri chiziqli koordinatalardagi ifodasi

Yopishqоq suyuqlik mоdeli. Tutash muhit klassik masalalarining qo’yilishi haqida

Birhadlar va ko‘phadlar

Separabellik va kompaktlik