Tenzor tushunchasi - Алгебра - Рефераты

Tenzor tushunchasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

244.5 KB

Tenzor tushunchasi Reja: 1. Tenzor tushunchasi 2. Tenzorni ifodalovchi asosiy tushunchalar 3. Kroneker belgisi 4. Tenzorlar bilan bajariladigan asosiy algebraik amallar

Avvalgi paragraflarda yig’indi olish amali bilan bog’langan (2), (3), (4) formulalar yoki (9) ni keltirib chiqarishlagi formulalarga diqqat qiladigan bo’lsak, shunday narsa ko’zga tashlanadi: yig’indi olinayotgan indeks ikki marta uchraydi va uni xohlagan harf bilan ishoralash mumkin. Tenzorlar nazariyasida yig’indi olish amalini yozishda mana bunday usul qabul qilingan: biror indeks bo’yicha yig’indi olinganda bu indeks ikki marta yozilib, yig’indi belgisi yozilmaydi. SHu aytilganlar nazarda tutilsa, (2), (16), (3), (4), (7), (8), (14), (15) formulalar xipcha shaklda yozilishi mumkin: Yig’ish indeksi (1) da k bilan, (2) da n bilan yoki (8) da i bilan ko’rsatilgan. Yig’ish indeksi qaysi harf bilan ko’rsatilmasin, tekshirilayotgan matematik ifodaning ma’nosi o’zgarmasdan qolaveradi. Masalan, (5) ni yozishda yig’ish indeksi k o’rniga m,n,l,s,p yoki yana bosha xil harflarni ishlatishimiz mumkin: YUqoridagi misollarimizdan shunisi ham ravshanki, yig’indi olish amaliga daxlsiz bo’lgan indeks yoki indekslar tenglikning ikkala tomonida o’zgarmasdan saqlanadi. Formulalarda ishtirok qiluvchi indekslarning qar biri yo 1 ga yo 2 ga yoki 3 ga teng bo’lishi mumkin. Vektorning analitik ta’rifini ifodalovchi (5) formulada yoki (6) formulada yig’indi hadlarining har birida uchraydigan vektor komponenti birinchi darajadagina ishtirok tsiladi. Demak, vektor komponentlarini almashtirish formulasi vektor komponentlariga nisbatan bir jinsli va chiziqlidir. SHuning uchun,

biror Dekart sistemasida nolga teng bo’lgan vektor boshqa Dekart sistemasida ham nolga teng bo’ladi. Tenzorlarni ta’riflashda vektor komponentlarini almashtirish formulasi asos qilib olinadi. Quyidagi uchta vektor berilgan bo’lsin: Birinchi va ikkinchi vektor komponentlarining ikkitalab olingan ko’paytmasini yozaylik: CHap tomondagi ab ko’paytmalarning umumiy soni Z 2 = 9 dir. O’ng tomondagi a’b’ ko’paytmalarning umumiy soni ham Z 2 = 9. Endi uchta vektor komponentlarining uchtalab olingan ko’paytmasini yozaylik: CHap tomondagi abc ko’paytmalarning umumiy soni 3 3 = 27, o’ng tomonidagi a’b’c’ ko’paytmalarning umumiy soni ham 3 2 =27 dir. So’nggi formulalarning muhim tomoni shundan iboratki, vektor komponentlarining ko’paytmalari aniq almashtirish qonunlariga bo’ysunadi. Bu almashtirish formulalari komponentlarning ko’paytmalariga nisbatan chiziqli va bir jinsli dir. Tenzor deb ataluvchi miqdor ham o’ziga xos almashtirish qonunlariga ega. Ikki Dekart sistemasining birida Z 2 = 9 ta T' ij miqdor to’plami, ikkinchisida esa Z 2 = 9 ta boshqa T’ ij miqdor to’plami berilib, bu ikki to’plam miqdorlari ushbu almashtirish qonuniga bo’ysunsin deb faraz qilaylik. (9) SHu almashtirish qonuniga buyso’ngan Z 2 = 9 ta miqdor to’plami ikkinchi rangli (ikkinchi tartibli) tenzor deyiladi. Endi ikki Dekart sistemasining biridagi Z 3 = 27 ta T ijk miqdor to’plami bilan ikkinchisidagi Z 3 = 27 ta boshqa T lmn miqdor to’plami quyidagi almashtirish qonuniga bo’ysunsin: (10) Almashtirish qonuni shu formulada ifodalangan Z 3 = 27 ta miqdor to’plami uchinchi rangli (uchinchi tartibli) tenzor deyiladi. SHuning singari davom ettirib,

yuqori rangli (yuqori tartibli) tenzorlar tushunchasini kiritish mumkin. Masalan, beshinchi rangli (beshinchi tartibli) tenzor uchun bunday yozamiz: (11) Koordinatalarning ma’lum sistemasida tenzorni tashkil qiluvchi to’plam miqdorlari tenzorning shu sistema dagi komponentlari deyiladi. Tenzor indekslarining soni tenzorning rangini (tenzorning tartibini) ko’rsatadi. Tenzor komponentlarining soni N albatta Z t ga tengdir: (12) Ba’zi avtorlar tenzorning rangini tenzorning valentligi va tenzorning komponentlarini tenzorning koordinatalari deb atashadi. Tenzor komponentlarini almashtirish, formulalari, tenzor komponentlariga nisbatan chiziqli va bir jinslidir. Demak, tenzor komponentlari biror sistemada nolga teng ekan, har qanday sistemada ham bu komponentlar nolga teng bo’ladi. Tenzor komponentlarini almashtirish formulalarida almashtirish koeffitsiyentlari a tp ning qanday ishtirok kilishi diqqatga sazovordir: tenzor komponentlarini almashtirish formulalaridagi har bir hadda ko’paytma hosil qiluvchi almashtirish koeffitsiyentlarining umumiy soni tenzor rangiga teng, masalan, (11) da 5 ga, (10) da 3 ga, (9) da 2 ga tengdir. Vektor komponentlarini almashtirish formulasida esa almashtirish koeffitsiyentlari faqat birinchi darajadagina ishtirok qiladi. Demak, vektor tenzorning xususiy xolidir: vektor—birinchi rangli tenzordir. Invariantni xam tenzorning xususiy holi deb qarash mumkin. Xaqiqatan ham har qanday sistemada birday bo’lib qoladigan, ya’ni oordinatalar almashtirilganda o’zgarmasdan saqanadigan miqdorning invariant deyilishini bilamiz. Demak, ta’rifga muvofik: (13) bo’ladi. Invariantni almashtirish formulasida almashtirish koeffitsiyentlari hech ishtirok qilmaydi. SHunday kilib, invariant—indekssiz tenzor, ya’ni nol rangli tenzor bo’lib, birgina komponentga ega, chunki bu yerda x=0 ekanligi sababli, (12) ga muvofiq:

bo’ladi. Bizga ma’lum Kroneker simvoli (6) hamma sistemada bir xil sonlarni, ya’ni koordinatalarni almashtirishda o’zgarmasdan saqlanib qoluvchi sonlarni ifodalashiga qaramasdan, aslida u ikkinchi rangli tenzordir. Haqiqatan ham ikkinchi rangli tenzorni ifodalovchi formula (9) ning o’ng tomoni (6) ga muvofiq: bo’ladi. Bu yerda almashtirish koeffitsiyentlarining birinchi indekslari shtrixlangan (yangi) sistemaga daxlli ekanligini eslasak, u vaqtda ortogonallik sharti (14) ga ko’ra, so’nggi tenglamaning o’ng tomoni . bo’ladi, demak: ya’ni Kroneker simvoli ikkinchi rangli tenzordir. Turli indeksli komponentlari nolga teng va bir xil indeksli kom ponentlari birga teng bo’lgan tenzor birlik tenzor deyiladi. Birlik tenzorni matritsa shaklida yozish mumkin: SHunday qilib, Kronekerning simvoli birlik tenzordir. Matritsa shaklida, masalan, ikkinchi rangli tenzorni tubandagicha yozamiz: Ikkinchi rangli tenzorlarga misol qilib, qattiq jism inertsiya momentlarining tenzori I ik elastik jism kuchlanishlar tenzori P ik , elastik jism deformatsiya tenzori U jk , jismlarning elektromagnit xususiyatlarini ifodalovchi dielektrik koeffitsiyentlar (dielektrik konstantalar) tenzori, magnit koeffitsiyentlari tenzori elektr o’tkazuvchanlik koeffitsiyentlari tenzori kabilarni ko’rsatib o’tish mumkin. Tenzorlar bilan bajariladigan asosiy algebraik amallar Tenzorlarni qo’shish masalasidan boshlaylik. Uchinchi rangli ikkita tenzor berilgan bo’lsin:

Bu tenzorlarning mos komponentlarini qo’shaylik: A ijk ni B ijk S ijk orqali belgilasak: (4) bo’ladi, u vaqtda: (5) Bu formula uchinchi rangli tenzor komponentlarini almashtirish qonunini ifodalaydi. (4) ga muvofiq hosil qilingan C imn tenzor A imn , V imn tenzorlarning yig’indisi deyiladi. Albatta, bir xil rangli tenzorlarnigina qo’shish mumkin, natijada o’sha rangli tenzor hosil bo’ladi. SHuningdek, bir xil rangli ikki tenzor ayirmasi ham o’sha rangli tenzor bo’ladi. Masalan, yuqoridagi uchinchi rangli tenzorlar uchun: (6) bo’ladi. Tenzorlarni ko’paytirish masalasiga o’tamiz. (1) da ifodalangan uchinchi rangli tenzorni biror I invariantga ko’paytiraylik: IA lmn ni T imn orqali belgilasak: (8) bo’ladi, nihoyat: (9) Natijada yana o’sha rangli, tenzor hosil bo’ldi. T lmn tenzor I invariant bilan Almn tenzorning ko’paytmasi deyiladi. Invariantni tenzorga ko’paytirish tenzorning rangini o’zgartirmaydi. Ikkinchi rangli biror tenzor berilgan bo’lsin: (10)

Uchinchi rangli tenzor va ikkinchi rangli tenzor komponentlarining ko’paytmalarini yozaylik: B lmn D rs ni E lmnrs orqali belgilasak: (12) bo’ladi, demak: (13) ya’ni beshinchi rangli tenzor hosil bo’ldi. (12) ga muvofiq: hosil qilingan E imnrs tenzor berilgan V imn , D rs tenzorlarning ko’paytmasi deyiladi. Bizning misolimizda uchinchi rangli tenzor bilan ikkinchi rangli tenzor ko’paytmasi beshinchi rangli tenzor bo’ladi. SHuning singari, birinchi rangli ikki tenzor ko’paytmasi, ya’ni ikki vektor ko’paytmasi ikkinchi rangli tenzor bo’ladi, ikkinchi rangli tenzor bilan birinchi rangli tenzor ko’paytmasi uchinchi rangli tenzor bo’ladi va hokazo. Ikki tenzor ko’paytmasi tenzor bo’lib, uning rangi ko’paytiriluvsh tenzorlar ranglarining yig’indisiga teng. Demak, tenzorlarni bir-biriga ko’paytirish natijasida yuqori rangli tenzor vujudga keladi. Vektorlar komponentlarining ko’paytmalari tegishli rangli tenzorlarni hosil qiladi. Masalan: (14) Komponentlari tegishli vektorlar komponentlarining ko’paytmalaridan tashkil topgan tenzor multiplikativ tenzor deyiladi. Ikkinchi rangli mu ltiplikativ tenzor, ya’ni ikki vektor komponentlarining ikkitalab olingan ko’paytmalari (14) diada deb ataladi. Tenzorlarni ko’paytirish tartibi o’zgarsa, natija umuman o’zgaradi. Masalan: (16) Bu ikki tenzor komponentlari to’plami bir xil bo’lsa-da, bir xil joylarda bir xil indekslar bilan yozib ko’rsatilgan komponentlar farq qiladi. Demak, tenzorlar

ko’paytmasi, umuman aytganda, kommutativlik xususiyatiga ega emas. Endi sodda bir misol kurib utaylik. Kroneker tenzorini I invariantga ko’paytirsak, ikkinchi. rangli tenzor hosil bo’ladi: Bu tenzorni ikkinchi rangli boshqa tenzorga qo’shsak yoki undan ayirsak, ikkinchi rangli yangi S va D tenzorlar hosil qilamiz: Bu formulalar tez-tez uchrab turadi.

Adabiyotlar: 1. Mallin R.H. Maydon nazariyasi, T.O’qituvchi, 1965 2. Borisenko A.I., Tarasov I.YE. Vektorniy analiz i nachala tenzornogo ischisleniya, M., 1963 3. Kochin N.YE. Vektorniy analiz i nachala tenzornogo ischisleniya, M., 1961

Похожие

Sоn tushunchasi

Korrekt qo’yilgan masala tushunchasi

Koshi tеorеmalari. Boshlangich funktsiya tushunchasi

Oqim tushunchasi vektоr maydon divergensiyasi

Kasr tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi