Differensial operatorlarning egri chiziqli koordinatalardagi ifodasi - Алгебра - Рефераты

Differensial operatorlarning egri chiziqli koordinatalardagi ifodasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

197.5 KB

Differensial operatorlarning egri chiziqli koordinatalardagi ifodasi Reja: 1. Differensial operatorlarning silindrik koordinatalarda yozilishi 2. Differensial operatorlarning sferik koordinatalarda yozilishi 3. Vektorning analitik ta’rifi

Ortogonal egri chiziqli koordinatalarda asosiy differensial operatorlar quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi: Bu operatorlarning silindrik koordinatalardagi ko’rinishlari: Sferik koordinatalarda esa bu operatorlar Vektorning analitik ta’rifi Boshlari bir nuqtada joylashgan ikki Dekart sistemasi S, S' berilgan bo’lib, ularning ortlari e 1 e 2 , e 3 va e ’ 1 , e' 2 e' 3 bo’lsin. Fazodagi biror nuqtaning koordinatalar boshiga nisbatan radius-vektori r ni o’sha nuqtaning S sistemadagi x 1 x 2 , x 3 koordinatalari orqali va S' sistemadagi x' 1 , x' 2 , x' 3 koordinatalari orqali ifodalaymiz:

yoki qisqartirilgan shaklda bunday bo’ladi: So’nggi tenglikning ikki tomonini ye' k ortga skalyar ko’paytiraylik: Endi (1) ning ikki tomonini yana o’sha ye' k ortga skalyar ko’paytiraylik: bo’ladi. Bu formula dastlabki koordinatalardan yangi koordinatalarga o’tishni ifodalaydi. YAngi koordinatalardan dastlabki koordinatalarga o’tish formulasini topish qiyin emas. Buning uchun (1) bilan (2) formulalarning chap va o’ng tomonlarini ye k ortga skalyar ko’paytiramiz: Bu formula esa yangi koordinatalardan dastlabki koordinatalarga o’tishni ifodalaydi. YUqoridagi (3) va (4) formulalar koordinatalarning ortogonal almashtirilishlarini ko’rsatadi. Bu formulalarni bazis vektorlarni almashtirish formulalari (2) va (16) bilan solishtirsak, almashtirishlarning umumiy qonunga buysunishini ko’ramiz: bazis vektorlar qanday almashtirilsa, koordinatalar ham xuddi shunday almashtiriladi. Har qanday a vektor uchun: bu yerda a i , a’j sonlar a vektorning eski va yangi Dekart sistemasida olingan mos komponentlaridir. Bu komponentlarning almashtirish qonunini aniqlamoqchimiz. So’nggi ikki formuladan foydalanib bunday yozamiz:

demak: SHuning kabi usul bilan tubandagi formulani ham chiqarish mumkin: So’nggi ikki formuladan ko’ramizki, bazis vektorlar qanday almashtirilsa, vektorning komponentlari xam xuddi shunday almashtiriladi. Ularni almashtirish konuni bir xildir. Ana shu almashtirish konuniga asoslanib, vektorga yangi ta’rif berish mumkin. Vektorlar algebrasida vektorga berilgan geometrik ta’rifni eslaylik: son qiymatlari bilan yo’nalishlari anik va parallelogramm qoidasiga muvofiq qo’shiluvchi miqdorlar vektorlar deb ataladi. Vektorni komplanar bo’lmagan vektorlar bo’yicha ajratish formulasi shu parallelogramm qoidasiga asoslangan edi. Vektor komponentlarini almashtirish formulalari (7) va (8) esa vektor bilan ortlarni ajratish formulalaridan kelib chiqqan natijadir. Demak, vektorga yaqqollik nuqtai nazaridan berilgan geometrik ta’rif o’rniga o’nga ekvivalent analitik ta’rif berish mumkin. Dekart sistemasi S da uchta skalyar miqdor a 1 , a 2 , a 3 va boshqa Dekart sistemasi S' da uchta skalyar m щ dor a 1 , a 2 , a 3 berilgan bo’lsin. Bazis vektorlarni yoki koordinatalarni almashtirish qonuniga bo’ysungan yuqoridagi uchta skalyar mikdor to’plami a vektorni aniqlaydi. Vektorni bunday anglashni vektorning analitik ta’rifi deyishimiz mumkin. SHunday qilib, (7) yoki (8) formulalar vektorning analitik ta’rifini ifodalaydi. Tenzorlar tushunchasini kiritishda shu muloxazalar asosiy rol uynaydi. a vektorning a 1 , a 2 , a 3 komponentlari skalyar miqdorlardir. Vektorning komponentlari, nuqtaning koordinatalari kabi, turli sistemalarda turlicha bo’ladi. Jismning massasi, temperaturasi, energiyasi yoki vektorning moduli skalyar miadorlardir, ammo ular koordinata sistemalariga bog’liq emas, hamma sistemada

bir xildir. Umuman, son qiymati koordinata sistemalarining tanlanishiga bog’liq bo’lmagan, ya’ni koordinatalarning har qanday sistemasida son qiymati bir xil bo’lgan miqdor invariant deyiladi. Demak, ta’rifga muvofik invariant— bu koordinatalarni almashtirishda, ya’ni koordinatalar sistemalarining biridan ikkinchisiga o’tilganda son qiymati o’zgarmasdan qoluvchi miqdordir. Jismning massasi, energiyasi, temperaturasi, vektor moduli — bularning hammasi invariantga misollardir. Koordinata sistemalarining biridan ikkinchisiga o’tganda yozilish shakli o’zgarmasdan qoluvchi matematik ifodalar invariant ifodalar (yoki kovariant ifodalar) deyiladi. Masalan, koordinatalar kvadratlarining yig’indisini tekshirib kuraylik. (3) ga muvofiq bunday yozamiz: ya’ni: SHunday qilib, koordinatalar kvadratlarining yig’indisi ortogonal almashtirishga nisbatan invariant ifodadir. Ikki a, b vektorning skalyar ko’paytmasi hamma sistemada bir xildir, chunki ta’rifga muvofiq, ikki vektorning skalyar ko’paytmasi ko’paytiriluvchi vektorlar modullarining shu vektorlar orasidagi burchak kosinusiga bo’lgan ko’paytmasiga tengdir. Ikki a, b vektorni olaylik: Bu vektorlarning skalyar ko’paytmasi bunday bo’ladi: Demak, ikki vektorning skalyar ko’paytmasi shu vektorlarning moye komponentlari ko’paytmalarining yig’indisidir. Vektor komponentlarini almashtirish formulasi (8) ga' binoan:

bo’ladi. U vaktda: kelib chiqadi. Demak, ikki vektorning skalyar ko’paytmasi ortogonal almashtirishlarga nisbatan invariantlik xususiyatiga egadir, ya’ni hamma Dekart sistemalarida bar xil matematik shaklda ifodalanadi. bo’ladi, (10) formulaga binoan: (11) yoki, baribir: (12) ya’ni vektor komponentlari kvadratlarining yig’indisi invariantdir. Masalan, biror nuqtaning ikkinchi nuqtaga nisbatan radius-vektori: bo’lsa, nuqtalar orasidagi s masofa kvadrati uchun bunday yozishimiz mumkin: (13) yoki, baribir: (14) SHunday qilib, ikka nuqta orasidagi masofa kvadrati ifodasi ortogonal almashtirishlarga nisbatan invariantlik xususiyatiga ega. Aksincha, masofa kvadrati ifodasining invariantligidan ortogonallik shartini keltirib chitsarish mumkin. Xaqikatan, (7) ga muvofiq, vektor komponentlarini almashtirish formulasi: dan foydalanib, masofa kvadrati uchun bunday yozamiz:

Ammo, shu bilan birga, masofa kvadratining invariant bo’lganligidan: bo’ladi. Demak: Bu yerdan: * ya’ni ilgaridan ma’lum bo’lgan ortogonallik sharti (15) kelib chiqadi.

Adabiyotlar: 1. Mallin R.H. Maydon nazariyasi, T.O’qituvchi, 1965 2. Borisenko A.I., Tarasov I.YE. Vektorniy analiz i nachala tenzornogo ischisleniya, M., 1963 3. Kochin N.YE. Vektorniy analiz i nachala tenzornogo ischisleniya, M., 1961 4. Landau L.D., Lifshits YE.M. Teoriya polya, M., 1982

Похожие

O`zgarmas koeffitsientli chiziqli differensial tenglamalar

Ikkincnchi tartibli differensial operatorlar

Iхtiyoriy egri chiziqli kооrdinata sistemasida ning ifоdasi

Ixtiyoriy egri chiziqli koordinatalar sistemasida tutash muhit harakati tenglamasi

Ikkinchi tur egri chiziqli integrallar, ularning xossalari va hisoblash usullari