Son tushunchasini kengaytirish manfiy va musbat sonlar - Алгебра - Рефераты

Son tushunchasini kengaytirish manfiy va musbat sonlar

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Son tushunchasini kengaytirish manfiy va musbat sonlar Reja: 1. Manfiy sonlar haqida tushuncha. 2. Sonning moduli. Qarama – qarshi sonlar. Sonlarni solishtirish. 3. Sonlarni ko`paytirish va bo`lish. 4. Qo`shish va ayirish.

Manfiy son deganda qanday sonlarni tushunasiz? 2 natural sonning yig’indisi yana natural son bo’ladi. Lekin ikki natural sonlarning ayirmasi natural son bo’lishi ham, bo’lmasligi ham mumkin. Masalan: 2-1=1. l€N, lekin 1-2 ayirmaga teng bo’ladigan natural son mavjud emas. Demak yangi sonlarni kiritish kerak. Bunday sonlar 0 va manfiy sonlardir. Ulardan farqlash uchun natural sonlarni musbat sonlar deb ataymiz. Quyidagi masalani ko’ray lik. Do’konga kirganda 2 so’m pulimiz bo’lsin. Agar 1 so’mga qalam olsak, u holda 2-1=1 so’m pulimiz qoladi. Agar yana bitta qalam olsak, pulimiz qolmaydi, buni esa 0 raqami bilan belgilaymiz: 1-1=0. agar yana bitta qalam olsak, u holda sotuvchiga 1 so’m qarz bo’lamiz. 1 so’m pul va 1so’m qarz butunlay boshqa narsalar. Ularni bir-biridan farqlash uchun “-” minus ishorasidan foydalanamiz. U holda oxirgi qalamni olgach 0-1=-1 so’m pulimiz qoladi. (1 so’m qarz): Agar yana bitta qalam olsak 2 so’m qarz bo’lamiz: -1-1=-2. Agar do’konga kirib har bir metri 2 so’m 30 tiyin bo’lgan lentadan 1 m olsak, u holda 30 tiyin qarz bo’lamiz: 2-2,3=-0,3. Demak yonimizdagi pulni musbat sonlar desak, u holda qarzimiz manfiy sonlar bo’lar ekan. Ikki natural sonni qo`shganda yig`indi har doim natural son bo’ladi. Lekin natural sonlar ayirmasi natural son bo`lishi ham, bo`lmasligi ham mumkun. Masalan, 2-1=1 natural son, lekin 1 - 2 ayirmaga teng bo`lgan natural son mavjud emas. Demak, yangi sonlar kiritish kerak. Bunday sonlar 0 va manfiy sonlardir. Ulardan farqlash uchun shu paytgacha o`rgangan natural sonlarni va o`nli kasrlarni

musbat sonlar deb ataymiz. Quyidagi masalani ko`ray lik: Do`konga kirganda 2 so`m pulimiz bo`lsin. Agar 1 so`mga qalam olsak, u holda 2 – 1=1 so`m pulimiz qoladi. Agar yana bitta qalam olsak, pulimiz qolmaydi, buni esa 0 raqami bilan belgilaymiz (0-bu xech vaqo): 1 – 1= 0. Agar yana bitta qalam olsak, u holda sotuvchidan 1 so`m qarz bo`lamiz. 1 so`m pul va 1 so`m qarz butunlay boshqa – boshqa narsalar. Ularni bir – biridan farqlash uchun “-“: minus ishorasidan foydalaniladi. U holda oxirgi qalamni olgach, 0 – 1 = -1 so`m pulimiz qoladi (1 so`m qarz). Agar yana bitta qalam olsak, 2 so`m qarz bo’lamiz: -1-1 = -2. Agar do`konga kirib (2 so`m bilan ) qalam emas, har bir metri 2 so`m 30 tiyin (2,3 so`m ) bo`lgan lentadan 1 m olsak, u holda 30 tiyin (0,3 so`m) qarz bo`lamiz: 2-2,3= - 0,3. Xullas yonimizdagi pulni musbat sonlar desak, u holda qarzimiz manfiy sonlar bo`lar ekan. Musbat va manfiy sonlarni son o`qida ifodalash qulay. Son o`qida avval 0 ni belgilab olamiz. Undan bir bir lik o`ngda 1 ni, yana bir lik o`ngda 2 ni, 2 dan bir bir lik o`ngda 3 ni, so`ngra boshqa natural sonlarni belgilab chiqamiz. 0 dan chap tomonda esa manfiy sonlar joylashadi. Son o`qiga o`nli kasrlarni ham joylashtirib chiqay lik. Masalan 0,3 ni son o`qida joylashtirish uchun 0 dan 1 gacha bo`lgan kesmani teng o`nta -3 -2 -1 0 1 2 3 4

kesmachaga ajratamiz va uchinchi kesma oxiriga 0,3 ni joylaymiz. Shunga o`xshash, son o`qida – 0,3 ni va boshqa sonlarni ham joylashtirishimiz mumkun. Son o`qi yordamida sonlarni qo`shish va ayirish amallarini bajarib ko`ray lik: 1 ga 2 ni qo`shish uchun son o`qida 1 ni topamiz va 2 bir lik o`ngga siljiymiz. Natijada 3 ga kelamiz: 1+2=3. 3 dan 2 ni ayirish uchun son o`qida 3 dan boshlab, 2 bir lik chapga siljib 1 ga kelamiz: 3 – 2=1. 2 dan 3 ni ayirish uchun son o`qida 2 dan 3 bir lik chapga siljiymiz va –1 ga kelamiz: 2 – 3= -1. Demak, biror songa musbat son qo`sxilganda o`ng tomonga, musbat son ayrilganda chap tomonga qarab siljiymiz. Bundan esa son o`qida o`ngroqda joylashgan son chaproqdagisidan katta bo`ladi degan hulosaga kelamiz. Biror songa manfiy son qo`sxilganda yoki ayrilganda qaysi tomonga siljish kerakligini aniqlab olay lik. Bir o`rtog`idan 1 so`m, ikkinchisidan 2 so`m qarizi bo`lgan bolaning hammasi bo`lib 3 so`m qarzi bo`ladi: -1+ (-2)= -3 (matematikada ketma – ket 2 marta amal belgisini yozib bo`lmaydi, shuning uchun –2 ni qavsga olib yozdik). Demak, -1 ga –2 ni qo’shishda son o`qida –1 dan boshlab ikki bir lik chapga siljib –3 ga kelamiz (xuddi –1 dan 2 ni ayirganimiz kabi). Endi 3 so`m qarzimizni to`lasak, 1 so`m qarzimiz qoladi. –3- (-2)= -1 Demak, -3 dan –2 ni ayirish uchun son o`qida –3 dan boshlab 2 bir lik -1 -0,3 0 0,3 1

o`ngga siljiymiz va –1 ga kelamiz (xuddi –3 ga 2 ni qo’shgan kabi). Sonning moduli deb son o`qida u joylashgan nuqtadan koordinata boshi O gacha bo`lgan masofaga aytiladi. Demak, musbat son moduli uning o`ziga teng, manfiy sonning moduli uning ishorasini tashlab yuborishdan hosil bo`lgan songa, 0 ning moduli 0 ga teng bo`ladi. Son moduli manfiy bo`la olmasligini eslatib o`tamiz. a sonning moduli a bilan belgilanadi. Yuqoridagi ta`rifni matematikada quyidagicha yoziladi:            son manfiy a lsa bo a agar a yoki musbat a lsa bo a agar a a ' 0 , 0 ' 0 , Sonning moduliga misollar keltiramiz: ;8,4 8,4 ;3 3 ;2 2      .0 0 ; 871,5 871,5   Koordinata boshi 0 dan barobar uzoq likda joylashgan sonlar o`zaro qarama – qarshi sonlar deyladi. Masalan, 1 va –1; -3 va 3; -5,7va 5,7; 123,42 va –123,42 juft liklar o`zaro qarama-qarshi sonlardir. Berilgan songa qarama – qarshi son topish uchun uning faqat ishorasini teskarisiga almashtirish kifoya. Masalan: -1; 3; 2,7; va -3,421 larga 1; -3; -2,7; va 3,421 lar qarama – qarshi sonlardir. O`zaro qarama – qarshi sonlar yig`indisi 0 ga teng. Ikkita sonni bir – biri bilan solishtirishda ularning son o`qida qanday joylashishidan foydalanamiz: Har qanday musbat son har qanday manfiy sondan katta. 0 har qanday manfiy sondan katta va har qanday musbat sondan kichik. Ikkita manfiy sondan moduli kattasi kichik. Masalan, .5 7 ;7 0 ;4 0 ;2 5       Ikki son ko`paytmasini moduli ko`paytuvchlar modullari ko`paytmasiga

teng bo`lib, ko`paytma ishorasi quyidagi qoida bo`yicha topiladi: Agar ko`paytuvcxilar bir xil ishorali bo`lsa, ko`paytma musbat va ko`paytuvcxilar har xil ishorali bo`lsa, ko`paytma manfiy bo`ladi:                                    Bo`lish amali ham bo`linma ishorasi yuqoridagi qoida boyicha topiladi. Masalan,         .2 3 :6 ;2 3:6 ;2 3 :6 ;2 3:6 6 3 2 ;6 3 2 ;6 3 2 ;6 3 2                   va Manfiy va musbat sonlarni qo`shish va ayirish quyidagi sodda qoida asosida bajariladi. Agar sonlar bir xil ishorali bo`lsa, ularning modullari qo`shiladi va ishorasi saqlanib qoladi. Agar sonlar har xil ishorali bo`lsa, moduli kattasining modulidan moduli kichigining moduli ayriladi va moduli kattasining ishorasi qo`yiladi. Masalan,   .1 2 3 3 2 ;1 2 3 3 2 ;5 3 2 ;5 3 2               Agar yig`indida yoki ayirmada sonlardan biri qavs yordamida yozilgan bo`lsa, ko`payma ishorasini topish qoidasi yordamida avval uning ishorasi aniqlab olinadi.

Похожие

Bo`linish alomatlari

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi

Matematik tahlil haqida boshlang’ich ma’lumotlar Haqiqiy sonlar moduli

Tub va murakkab sonlar

To’g’ri chiziqda koordinatalar metodi