logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Алгебра
  4. Bo`linish alomatlari

Bo`linish alomatlari

Загружено в:

12.12.2019

Скачано:

0

Размер:

214 KB
Скачать
Bo’linish alomatlari Reja: 1. Bo’linish alomatlari 2. Tub va murakkab sonlar. 3. Sonlarning EKUB va EKUKi xossalari. 4. EKUB xossalari 5. Sonlarning umumiy bo’linuvchisi( karralisi) 6. Eng kichik umumiy bo’linuvchini topish 7. Son tushunchasini kengaytirish 8. Kasrlar ustida amallar 9. O’nli kasr sonlar tushunchasi 10. Haqiqiy sonlar 11. Kompleks sonlar. 12. Taqribiy sonlar Bo’linish alomatlari Bo’linish alomati deganda, biror berilgan sonni boshqa bir songa bo’lish amalini bajarmasdan turib, biror belgisiga ko’ra son bo’linish yoki bo’linmasligini tushunamiz. Biz quyida 2, 5, 4, 25, 3, 9, 11, 6, 12, 15 kabi sonlarga bo’linish alomatlarini qarab chiqamiz. n natural sonining o’nlik sanoq sistemasidagi yozuvi berilgan bo’lsin: N = а n  10 n + а n-1  10 n-1 +….. а 1  10+ а 0 2 ga bo’linish alomati: n soni ikkiga bo’linishi uchun uning o’nli yozuvi 0, 2, 4, 6, 8 raqamlaridan biri bilan tugashi zarur va yetarlidir. Masalan, 2346  2, chunki 6  2. 5 ga bo’linish alomati: n soni 5 ga bo’linishi uchun uning o’nli yozuvi 0 yoki 5 raqam bilan tugashi zarur va yetarlidir. Masalan, 320  5, 1345  5. 4 ga bo’linish alomati: n soni 4 ga bo’linishi uchun n sonining o’nli yozuvidagi oxirgi ikkita raqamidan hosil bo’lgan ikki xonali sonning 4 ga bo’linishi zarur va yetarlidir. Masalan, 32364  4, chunki 64  4. 25 ga bo’linish alomati: n soni 25 ga bo’linishi uchun n sonining o’nli yozuvidagi oxirgi ikkita raqamidan hosil bo’lgan ikki xonali sonning 25 ga bo’linishi zarur va yetarlidir. (yoki sonning oxirgi ikkita raqamidan tuzilgan son 00, 25, 50, 75 ko’rinishida bo’lishi zarur va yetarlidir) Masalan, 2625  25; 150300  25; 3275  25; 36550  25. 3 ga bo’linish alomati: n soni 3 ga bo’linishi uchun bu sonning o’nli yozuvdagi raqamlar yig’indisi 3 ga bo’linishi zarur va yetarlidir. 9 ga bo’linish alomati: n soni 9 ga bo’linishi uchun bu sonning o’nli yozuvdagi raqamlar yig’indisi 9 ga bo’linishi zarur va yetarlidir. Masalan, 12363  3, chunki (1+2+3+6+3)  3, ammo 12363 9 soniga bo’linmaydi, chunki sonning raqamlar yig’indisi 9 ga bo’linmaydi. 11 ga bo’linish alomati: agar n sonining juft o’rinda turgan raqamlari yig’indisi bilan toq o’rinda turgan raqamlari yig’indilarining ayirmasi 11 ga bo’linsa, bu son 11 ga bo’linadi. 6 ga bo’linish alomati: n soni 6 ga bo’linishi uchun u 2 ga ham, 3 ga ham bo’linishi zarur va yetarlidir. 12 ga bo’linish alomati: n soni 12 ga bo’lishi uchun u 3 ga ham, 4 ga ham bo’linishi zarur va yetarlidir. 15 ga bo’linish alomati: n soni 15 ga bo’lishi uchun u 3 ga ham, 5 ga ham bo’linishi zarur va yetarlidir. Teorema: Natural son murakkab a=b∙c ga bo’lishi uchun u son b ga ham, c ga ham bo’linishi zarur va yetarlidir, bunda b va c sonlar o’zaro tub sonlar. Tub va murakkab sonlar. Ta’rif: Faqat ikkita bo’luvchiga ( 1ga va o’ziga ) ega bo’lgan birdan katta bo’lgan natural son tub son deyiladi; agar sonning ikkitadan ortiq chekli bo’luvchilari bo’lsa, bunday sonlar murakkab sonlar deyiladi. Masalan, 2;3;5;7;…- sonlari tub sonlar. 4;6;8;9;…- sonlari murakkab sonlar. Bir tub son ham, murakkab son ham bo’lmaydi. Bir shunday birgina maxsus natural son bo’lib, faqat bitta bo’luvchiga ega. 1-teorema: Birdan boshqa har qanday natural son hech bo’lmaganda bitta tub bo’luvchiga ega. 2-teorema: Har qanday murakkab son tub sonlar ko’paytmasi shaklida faqat birgina usul bilan tasvirlanishi mumkin. Sonni tub sonlar ko’paytmasi shaklida ko’rsatish kanonik yoyilma deyiladi. Misol, 210=2·3·5·7 Ba’zan murakkab sonni tub ko’paytuvchilarga ajratganda tub ko’paytuvchi takrorlanishi mumkin. Masalan, 24=2·2·2·3=2 3 ·3 Tub ko’paytuvchilarning takrorlanib kelishini hisobga olib murakkab A sonning tub ko’paytuvchilar shaklidagi kanonik yoyilmasi deb quyidagi ko’rinishdagi yozuvga aytiladi. A=P 1 α1 ·P 2 α2 ·P 3 α3 ·…·P n αn 3-teorema: Tub sonlar soni cheksizdir. Ushbu teorema ba’zi adabiyotlarda Yevklid teoremasi deb nomlanadi. Berilgan son tub yoki murakkab son ekanligini aniqlash uchun bajariladigan hisoblashlarni ancha soddalashtirish imkonini beradigan usullardan birini ko’rsatamiz. Har bir murakkab sonning hech bo’lmaganda bitta tub bo’luvchisi borligi ko’rsatilgan edi. Berilgan murakkab A sonning birdan boshqa eng kichik tub bo’luvchisiA dan oshmasligini isbotlaymiz. Haqiqatan A sonning eng kichik tub bo’luvchisi q bo’lsin. A=q·A 1 , bunda A 1 ≥q Bundan AA 1 ≥q 2 A 1 ga ega bo’lamiz. Tengsizlikning ikkala tomonini A 1 ga qisqartirib A≥q 2 yoki q≤ A ni hosil qilamiz. A sonning tub yoki murakkab son ekanligini aniqlash uchun A ni A dan kichik bo’lgan tub sonlarga bo’lish shart. Agar A son A dan kichik bo’lgan birorta tub songa bo’linmasa, bu holda A tub son bo’ladi. Misol: 919 sonni tub yoki murakkab son ekanligini aniqlash kerak bo’lsin. 919 dan kichik bo’lgan barcha tub sonlar 2;3;5;7;11;13;17;19;23;29 919 sonini bu sonlarning har biriga bo’lib tekshiramiz. 919 soni bu tub sonlarning hech biriga bo’linmaganligi sababli 919 soni tub son bo’ladi. Sonlarning EKUB va EKUKi xossalari. a soni a dan katta bo’lgan bo’luvchiga ega bo’lishi mumkin bo’lmaganidan, bu sonning barcha bo’luvchilari 1 va a sonlari orasida bo’ladi va demak, a soni bo’luvchilarining soni cheklidir. Ikki natural son a va b ni olamiz. Bular umumiy bo’luvchi 1 ga ega; a va b sonlarning birdan boshqa umumiy bo’luvchilari bo’lishi mumkin. а va b sonlarning bo’luvchilari soni chekli bo’lganidan ularning umumiy bo’luvchilarining soni ham cheklidir. Demak, agar bu umumiy bo’luvchilar bir nechta bo’lsa, ularning orasida eng kattasi bor va shu bilan birga bittadir. Ta’rif. Ikki sonning eng katta umumiy bo’luvchisi deb berilgan sonlar umumiy bo’luvchilarining eng kattasiga aytiladi. Ikki natural sonning eng katta umumiy bo’luvchisi mavjud ekanini yuqorida ko’rsatdik. a va b sonlarning eng katta umumiy bo’luvchisi bunday belgilanadi: (a, b). Misol. 816 va 323 sonlarning EKUBini topish talab etilsin. Bu erda Yevklid algoritmi EKUB ni topish uchun xizmat qiladi. Odatda EKUB ni topish vaqtida hisoblashlarni bunday joylashtiriladi: r i qoldiq 17 dir. Demak, (816, 323) = 17, EKUB xossalari 1- teorema, a va b sonlarni ularning EKUB siga bo’lishdan hosil bo’lgan bo’linmalar o’zaro tub sonlar, ya’ni ) , ( b a a va ) , ( b a b sonlar o’zaro tub sonlardir. 2- teorema, a va b sonlarning har qanday umumiy bo’luvchisi ularning EKUBlarining ham bo’luvchisidir. 3- teorema. Agar a=ud va b=vd, shu bilan birga u va v sonlarning EKUBi 1 ga teng bo’lsa, bu holda: (a, b) = d bo’ladi, ya’ni agar a va b sonlarni d ga bo’lishdan hosil bo’lgan bo’linmalar o’zaro tub sonlar bo’lsa, bu vaqtda d son a va b sonlarning EKUBidir. 4- teorema. Agar berilgan sonlardan har birini qandaydir songa bo’lsak, bu vaqtda bu sonlarning EKUBi ham o’sha songa bo’linadi, ya’ni agar ( а , b) = d, а :  va b:  d bo’lsa, bu holda:   d b a     , 5-teorema. Agar berilgan sonlarni o’zgarmas songa ko’paytirsak bu vaqtda bularning EKUB lari ham shu songa ko’payadi, ya’ni agar (a, b) = d bo’lsa, (am, bm)= dm bo’ladi. 6- teorema. Agar ab ko’paytma c ga bo’linsa hamda a va c sonlar o’zaro tub sonlar, ya’ni (a, c) = I, bo’lsa, bu holda b soni c ga bo’linadi. 7- teorema. Agar ikki son uchinchi son bilan o’zaro tub bo’lsa, bu holda ularning ko’paytmasi ham o’sha uchinchi son bilan o’zaro tub son bo’ladi, ya’ni agar (a, c)=1 va (b, c)=1 bo’lsa, bu vaqtda (ab, c)=1 bo’ladi. 8- teorema. Natural sonlarning ikkita а 1 ,a 2 ,…a n va b 1 , b 2 ,…b n to’plami berilgan bo’lib, shu bilan birga (a k ,b n )=1 , ya’ni a k ning har bir soni b 1 ning har bir soni bilan o’zaro tub sonlar bo’lsin, bu vaqtda ( а 1 ,a 2 ,…a n, b 1 , b 2 ,…b n )=1 bo’ladi. 9-teorema. Agar c son a va b sonlarga bo’linsa, shu bilan birga a va b o’zaro tub conlar bo’lsa [(a, b)=1], bu vaqtda c son ab ga bo’linadi. Sonlarning umumiy bo’linuvchisi( karralisi) Ikki natural son m va n ni olamiz. m va n ga bo’linadigan istalgan son, ya’ni m va n ga karrali bo’lgan son shu sonlarning umumiy bo’linuvchisi deb ataladi. Ta’rif: ikki sonning eng kichik umumiy bo’linuvchisi deb, berilgan sonlarning har biriga bo’linadigan eng kichik songa aytiladi. m va n sonlarning eng kichik umumiy bo’linuvchisi [m,n] simvol bilan belgilanadi. Misol: [6,4]=12 Teorema. Ikki sonning umumiy bo’linuvchisi shu sonlarning eng kichik umumiy bo’linuvchisiga bo’linadi. Eng kichik umumiy bo’linuvchini topish 1-teorema, a va b sonlarning har qanday umumiy bo’linuvchilari ) ., ( b a b a  ga bo’linadi. Natija. a va b sonlarning eng kichik umumiy bo’linuvchisi ) , ( b a b a  ga eng. Demak,   .) , ( , b a b a b a   Natija. Ikkita o’zaro tub sonlarning eng kichik umumiy bo’linuvchisi bu sonlarning ko’paytmasiga teng. Haqiqatdan , (a, b) = 1 bo’lganda   ab b a b a b a    ) , ( , bo’ladi. Shuni isbotlash talab etilgan edi. 2- teorema. Agar berilgan sonlarni qandaydir songa bo’lsak, u holda ularning eng kichik umumiy karralisi o’sha songa bo’linadi. 3- teorema. Agar berilgan sonlarni qandaydir uchinchi songa ko’paytirsak, bu holda bu sonlarning eng kichik umu-miy bo’linuvchisi ham shu songa ko’paytiriladi. Ikki yoki bir necha sonlarning eng katta umumiy bo’luvchisi va eng kichik umumiy karralisini tub ko’paytuvchilarga ajratib, topish mumkin. Buning uchun har bir son tub ko’paytuvchilar ko’paytmasi shaklida tasvirlanadi, eng katta umumiy bo’luvchini topish uchun har bir songa ishtirok etuvchi umumiy bo’lgan tub ko’paytuvchilar olinib, ularning ko’paytmasi topiladi. Bu sonlarning eng kichik umumiy karralisini topish uchun shu sonlarning kamida birortasidagi ko’paytuvchi tub sonlarning eng yuqori darajalari ishtirok etgan barcha ko’paytuvchilar ko’paytirilib aniqlanadi. Misol, 260;120;360 sonlarning EKUB va EKUKi topilsin: 260=2 2 ∙5∙13 120=2 3 ∙3∙5 360=2 3 ∙3 2 ∙5 EKUB(260;120;360)=2 2 ∙5=20 EKUK(260;120;360)=2 3 ∙3 2 ∙5∙13=4680 Son tushunchasini kengaytirish Natural sonlar va noldan tashqari kasr sonlar, butun sonlar, ratsional sonlar, irratsional sonlar, haqiqiy sonlar mavjud. Son tushunchasining kengayishi jarayonidagi dastlabki to’plam natural sonlar to’plami N bo’ladi. Juda qadim zamonlarda paydo bo’lgan natural son tushunchasi ko’p asrlar davomida kengaydi va umumlashtirildi. Miqdorlarni aniqroq o’lchashga bo’lgan talab musbat kasr sonlar tushunchasiga olib keldi. Manfiy sonlar tushunchasining paydo bo’lishi tenglamalarni yechish va nazariy izlanishlar bilan bog’liq. Manfiy sonlarning kiritilishi bilan butun sonlar to’plami Z da, hamda ratsional sonlar to’plami Q da nol soni teng huquqli songa aylandi. Bizning eramizgacha V asrda Pifagor maktabida musbat ratsional sonlar kesmalar uzunliklarini aniq o’lchash uchun yetarli emasligi aniqlangan va keyinroq bu muammo hal qilingandan keyin irratsional sonlar paydo bo’lgan. XVI asrda o’nli kasrlarning kiritilishi bilan 360 2 180 2 90 2 45 3 15 3 5 5 1 haqiqiy sonlarga qadam qo’yildi. Haqiqiy sonlar tushunchasi sonlar qatorining oxirgisi emas. Kasr tuhunchasi Kasrlarning paydo bo’lish tarixi miqdorlarni o’lchash bilan bog’liq. Masalan, kesma uzunligini o’lchashda kasrlarning paydo bo’lishini aniqlaymiz. a kesma va e birlik kesma berilgan bo’lsin, bunda e kesma har biri e 1 ga teng bo’lgan n ta kesma yig’indisi. Agar a kesma har biri e 1 ga teng m ta kesmadan tuzilgan bo’lsa, uning uzunligi e n m ko’rinishda bo’lishi mumkin. n m belgi kasr deyiladi. Unda m va n – natural sonlar. Bu belgi quyidagicha o’qiladi: “n dan m”. n kasrning maxraji, m kasrning surati. Agar kasrning surati maxrajidan kichik bo’lsa, bunday kasrga to’g’ri kasr, agar kasrning surati maxrajidan katta yoki unga teng bo’lsa, bunday kasrga noto’g’ri kasr deyiladi. Ta’rif: e uzunlik birligida bitta kesmaning uzunligini ifodalovchi kasrlar teng kasrlar deyiladi. Masalan, 2 10 va 4 20 kasrlar e uzunlik birligida bitta kesmaning uzunligini ifodalaydi. Shuning uchun ular teng. 4 20 = 2 10 n m va q p kasrlar teng bo’lishi uchun m∙q=n∙p bo’lishi zarur va yetarlidir. Kasrning asosiy xossasi: Agar berilgan kasrning surat va maxraji bir xil natural songa ko’paytirilsa yoki bo’linsa, berilgan kasrga teng kasr hosil bo’ladi. Bu xossadan kasrlarni qisqartirish va umumiy maxrajga keltirish tushunchalari kelib chiqadi. Kasrlarni qisqartirish – berilgan kasrni unga teng, lekin surat va maxraji undan kichik bo’lgan kasrga almashtirishdir. Masalan, 2 1 24 12  . Kasrlarni umumiy maxrajga keltirish kasrlarni ularga teng, lekin bir xil maxrajli kasrlarga almashtirishdir. Musbat ratsional son – bu teng kasrlar to’plamidir. Bu to’plamga tegishli har bir kasr shu sonning yozuvidir. Masalan, ... 12 16, 9 12,6 8,3 4 sonlar to’plami biror musbat ratsional sondir ( 3 4 ). Har qanday musbat ratsional son uchun shu sonning yozuvi bo’lgan bitta va faqat bitta qisqarmas kasr mavjud. Musbat ratsional sonlar to’plamida: 1. Eng kichik son yo’q. 2. Ixtiyoriy ikkita ratsional son orasida Q ning cheksiz ko’p soni bor, ya’ni ratsonal sonlar to’plami o’zida zich to’plam. Kasrlar ustida amallar Ta’rif: Agar a va b musbat ratsional sonlar n m va n p kasrlar bilan ifodalangan bo’lsa, u holda a va b sonlarning yig’indisi deb, n p m  kasr bilan ifodalangan songa aytiladi: n p m n p n m    Turli maxrajli kasrlarni qo’shish uchun umumiy maxrajga keltirib, yuqoridagi ta’rifdan foydalanib yig’indi topiladi. Musbat ratsional sonlarni qo’shish o’rin almashtirish va gruppalash qonunlariga bo’ysunadi. Ta’rif: a va b musbat ratsional sonlarning ayirmasi deb, shunday c musbat ratsional soniga aytiladiki, uning uchun a=b+c o’rinli. Ushbu ta’rifni quyidagicha berish mumkin. Ta’rif: Agar a va b musbat ratsional sonlar n m va n p kasrlar bilan ifodalangan bo’lsa, u holda a va b sonlarning ayirmasi deb, n p m  kasr bilan ifodalangan songa aytiladi: n p m n p n m    Ta’rif: Agar a va b musbat ratsional sonlar n m va q p kasrlar bilan ifodalangan bo’lsa, u holda a va b sonlarning ko’paytmasi deb, q n p m   kasr bilan ifodalangan songa aytiladi: q n p m q p n m     Ta’rif: a va b musbat ratsional sonlarning bo’linmasi deb, shunday c musbat ratsional soniga aytiladiki, uning uchun a=b∙c o’rinli. Ikki musbat ratsional sonning bo’linmasi p n q m q p n m    : formula bo’yicha topiladi. O’nli kasr sonlar tushunchasi Ta’rif: Maxraji 10 va uning darajaliradan iborat bo’lgan kasrga o’nli kasr deyiladi. Masalan, 1,0 10 1  ; 03,0 100 3  ; 077,0 1000 77  . 100 1 - bu 1 % (foiz) deyiladi. O’nli kasrlarni taqqoslash va ular ustida qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari natural sonlar to’plamida bajarilgandek bajariladi. Faqat bu yerda o’nli kasrning butun va kasr qismlarini hisobga olish zarur. 1. n m qisqarmas kasr maxraji n ni tub ko’paytuvchilarga ajratganda faqat 2 va 5 sonlari qatnashsa, u holda bu kasr chekli o’nki kasr ko’rinishida ifodalanadi. 2. n m qisqarmas kasr maxraji n ni tub ko’paytuvchilarga ajratganda 2 va 5 sonlari ishtirok etmagan holda boshqa tub son qatnashsa, u holda bu kasr cheksiz davriy o’nli kasr (sof davriy o’nli kasr) ko’rinishida ifodalanadi. 3. n m qisqarmas kasr maxraji n ni tub ko’paytuvchilarga ajratganda 2 yoki 5 sonlari bilan birga boshqa tub sonlar ham qatnashsa, u holda bu kasr cheksiz davriy o’nli kasr (aralash davriy o’nli kasr) ko’rinishida ifodalanadi. Sonning o’nli yozuvida verguldan keyin ketma-ket takrorlangan raqamlar gruppasi qatnashsa, bunday kasrga sof davriy o’nli kasr deyiadi. Ketma-ket takrorlanadigan raqamlar gruppasi davr deyiladi. Masalan, ) 857142(,0 7 6  . Sonning o’nli yozuvida verguldan keyin ketma-ket takrorlangan raqamlar gruppasidan oldin qandaydir sonlar qatnashsa, bunday kasrga aralash davriy o’nli kasr deyiadi. Masalan, )3(8,0 6 5  . Sof davriy cheksiz o’nli kasr shunday oddiy kasrga tengki, uning surati davrga teng, maxraji esa kasr davrida nechta raqam bo’lsa, shuncha to’qqizdan iborat. Masalan, 99 21 ) 21(,0  . Butun qismi 0 ga teng aralash davriy o’nli kasr shunday oddiy kasrga tengki, uning surati ikkinchi davrgacha yozilgan sondan birinchi davrgacha yozilgan sonning ayirmasidan, maxraji esa davrda nechta raqam bo’lsa, shuncha to’qqizdan va birinchi davrgacha nechta raqam bo’lsa shuncha 0 dan iborat. Masalan, 900 31 314 )4( 31,0   ; 990 5 546 ) 46(5,0   . Haqiqiy sonlar Ma’lumki, agar musbat ratsional sonlar o’nli kasr ko’rinishida berilgan bo’lsa, ular ustida amallar bajarish qulay. Shuning uchun bu miqdorlarni o’lchash natijalarini ham, jumladan kesmalar uzunliklarini o’nli kasr ko’rinishida yozish maqsadga muvofiqdir. a – uzunligi o’lchanishi kerak bo’lgan kesma, e kesma – uzunlik birligi bo’lsin. Agar kesma uzunligini o’lchash jarayonini idealdagidek olsak, ikki hol yuz berishi mumkin: 1) O’lchash jarayoni biror k-qadamda tugaydi. U holda a kesma uzunligi, masalan, n,n 1 n 2 …n k ko’rinishidagi chekli o’nli kasr bilan ifodalanadi. 2) Kesma uzunligini o’lchash jarayoni cheksiz bo’ladi. U holda a kesma uzunligi, masalan, n,n 1 n 2 …n k … ko’rinishidagi cheksiz o’nli kasr bilan ifodalanadi. Bu cheksiz o’nli kasr har doim ham davriy bo’lavermaydi. Cheksiz davriy bo’lmagan o’nli kasr hosil bo’lishi mumkin. Ta’rif: Cheksiz davriy bo’lmagan o’nli kasrga irratsional son deyiladi. Masalan, ... 7828,2 ..., 1415,3 , 19 ,7 ,2   e  . Ta’rif: Musbat ratsional sonlar to’plami Q + bilan musbat irratsional sonlar to’plami I + ning birlashmasi musbat haqiqiy sonlar to’plami deyiladi va u R + bilan belgilanadi.    I Q R . a= n,n 1 n 2 …n k … biror haqiqiy son bo’lsin. a sonining k 10 1 gacha aniqlikda kami bilan olingan taqribiy qiymati a k = n,n 1 n 2 …n k soni bo’ladi. a= n,n 1 n 2 …n k … sonining k 10 1 gacha aniqlikda ortig’i bilan olingan taqribiy qiymati a k 1 = n,n 1 n 2 …n k + k 10 1 soni bo’ladi. Har qanday a haqiqiy son uchun 1 kk aaa  tengsizlik o’rinli bo’ladi. a va b haqiqiy sonlar, a k va b k – haqiqiy sonlarning kami bilan olingan taqribiy qiymatlari, a k 1 va b k 1 – haqiqiy sonlarning ortig’i bilan olingan taqribiy qiymatlari bo’lsin. Ta’rif: a va b musbat haqiqiy sonlarning yig’indisi deb, 1 1 k k k k b a b a b a      tengsizlikni qanoatlantiruvchi a+b songa aytiladi. Ta’rif: a va b musbat haqiqiy sonlarning ko’paytmasi deb, 1 1 k k k k b a b a b a      tengsizlikni qanoatlantiruvchi a∙b songa aytiladi. Har qanday musbat haqiqiy son uchun quyidagi tengliklar bajariladi: 1) a+b=b+a 4) (a∙b)∙c=a∙(b∙c) 2) (a+b)+c=a+(b+c) 5) (a+b)∙c=a∙c+b∙c 3) a∙b=b∙a Manfiy haqiqiy sonlar to’plamining musbat haqiqiy sonlar to’plami va 0 bilan birlashmasi haqiqiy sonlar to’plami bo’ladi va u R harfi bilan belgianadi. Haqiqiy sonlar to’plami bilan son o’qi orasida o’zaro bir qiymatli moslik mavjud. Har bitta haqiqiy songa son o’qining bitta nuqtasi va aksincha, son o’qidagi har bir nuqtaga bitta haqiqiy son mos keladi. Haqiqiy sonlarni ayirish va bo’lish mos ravishda qo’hish va ko’paytirishga teskari amal sifatida ta’riflanadi. Haqiqiy sonlar to’plami quyidagi xossalarga ega: 1) Haqiqiy sonlar to’plami cheksiz to’plam 2) Haqiqiy sonlar to’plami kontenium quvvatli to’plam 3) Haqiqiy sonlar to’plami quyidan ham yuqoridan ham chegaralanmagan to’plam; 4) Haqiqiy sonlar to’plami sonli maydonni tashkil etadi. Bu to’plamdagi elementlar orasida qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari algebraik amal bo’ladi. Haqiqiy sonlar to’plami barcha sonlar to’plamining eng oxirgisi emas. Sonlar to’plamini yanada kengaytirish mumkin. Kompleks sonlar. Ba’zan tenglamalarni yechish jarayonida haqiqiy sonlar to’plami yetarli bo’lmay qoladi. Masalan, x 2 +1=0 tenglamani yechmoqchi bo’lsak: 1 x . Bu haqiqiy son emas. Shu sababli haqiqiy sonlar to’plamini kengaytirishga to’g’ri keladi. Bu yangi sonlar haqiqiy sonlar bilan birgalikda kompleks sonlar to’plami deb ataladigan to’plamni tashkil qiladi. Ta’rif: Kompleks son deb, a+bi ko’rinishdagi ifodaga aytiladi, bunda a va b lar haqiqiy sonlar, i – shunday kompleks sonki, i 2 = –1. a son a+bi kompleks sonning haqiqiy qismi, b son esa uning mavhum qismi deyiladi. Ta’rif: Agar ikkita a+bi va c+di kompleks sonlarning haqiqiy va mavhum qismlari teng bo’lsa, ya’ni a=c va b=d bo’lsa, u holda ular teng deyiladi. Ta’rif: a+bi va c+di kompleks sonlarning yig’indisi deb (a+c)+(b+d)i ko’rinishdagi kompleks songa aytiladi. Ta’rif: a+bi va c+di kompleks sonlarning ayirmasi deb (a-c)+(b-d)i ko’rinishdagi kompleks songa aytiladi. Ta’rif: a+bi va c+di kompleks sonlarning ko’paytmasi deb (ac-bd)+(ad+bc)i ko’rinishdagi kompleks songa aytiladi. Ta’rif: a+bi va c+di kompleks sonlarning bo’limasi deb i d c ad bc d c bd ac 2 2 2 2      ko’rinishdagi kompleks songa aytiladi. Kompleks sonlar bo’linmasi ta’rifi quyidagicha hosil qilinadi: i d c ad bc d c bd ac d c i ad bc bd ac d c bdi adi bci ac di c di c di c bi a 2 2 2 2 2 2 2 2 2 ) (                      . Taqribiy sonlar Hisoblashlarda kamdan-kam hollardan tashqari hamma vaqt aniq sonlar bilan emas, balki taqribiy ma’lumotlar, ya’ni qiymati to’la, aniq bo’lmagan miqdorlarni ifodalaydigan sonlar bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. Taqribiy sonlarning hosil bo’lishi juda xilma-xildir. Ba’zilarini keltiramiz. 1. Taqribiy sonlar hammadan oldin o’lchash natijasidir. Bir xil ob’ektni bir necha marta o’lchab, turli son qiymatlarni hosil qilish mumkin. Buning sababi: a) o’lchov asboblarining aniqmasligi; b) o’lchash bajarilayotganda sharoitning o’zgarishi; c) sezgi a’zolarimizning aniqsizligi. 2. Taqribiy sonlar paydo bo’lishining ikkinchi muhim manbai sonlarni yaxlitlashdir. Masalan, biror shahar aholisini ro’yxatga olishda unda 3   456   887 kishi yashashi aniqlandi. Aholini ro’yxatga olish natijasini ishlab chiqish tugashidan oldin aholi sonida o’zgarishlar (tug’ilish, vafot etish, yangi fuqarolarning ko’chib kelishi va hokazo) sodir bo’ladi. Shu sababli topilgan natijani, masalan, 3   457   000 yoki 3   460   000 soni bilan almashtirib yaxlitlash tabiiydir. 3. Ba’zi sonlarni (masalan, ,5 lg, 37 sin,3  , …) hisoblash natijasida taqribiy son hosil bo’ladi. Bularni aniq hisoblash mumkin emas. Ta’rif: Sonning aniq qiymati bilan uning taqribiy qiymati orasidagi ayirmaning moduliga absalyut xato deyiladi. | | A a a    , bunda a – sonning aniq qiymati, A – sonning taqribiy qiymati, a - absalyut xato. Ta’rif: Absalyut xatoning sonning taqribiy qiymatiga bo’lgan nisbatiga nisbiy xato deyiladi. A a   , bunda a - absalyut xato, A – sonning taqribiy qiymati,  - nisbiy xato. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo Boshlang’ich matematika kursi asoslari. "O’qituvchi", 1991. 2. N.Ya.Vilenkin. Matematika M., 1977. 3. O.Xudoyberganov. Matematika T., 1980. 4. N.N.Lavrova, L.P.Stoylova. Zadachnik-praktikum po matematiki M., 1985. 5. R.Ibrohimov. Matematikadan masalalar to’plami. T., 1995. 6. www.Ziyonet.uz

Похожие

Qoldiqli bo`lish
Eng katta umumiy bo`luvchi va eng kichik umumiy bo`linuvchi
Nomanfiy butun sonlar to‘plamida sonlarning bo‘linishi
Ko`phаdlаr vа ulаrning bo`linishi
Birliklardan hosil bo`lgan onning miqdoriy tarkibi