Nomanfiy butun sonlar to‘plamida sonlarning bo‘linishi - Алгебра - Рефераты

Nomanfiy butun sonlar to‘plamida sonlarning bo‘linishi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

141.5 KB

Nomanfiy butun sonlar to‘plamida sonlarning bo‘linishi Reja: 1. Nomanfiy butun sonlar t o‘plamida bo‘linish munosabati ta’rifi. 2. Bo‘linish munosabatining xossalari. 3. Nomanfiy butun sonlar to‘plamida yig‘indi, ayirma va ko‘paytmaning bo‘linishi haqida teoremalar. 4. Bo‘linish alomatlari.

a) Bo`lish amalining ma’nosini qaysi turdagi sodda masalalar bilan tekshirasiz? Mazmunga ko`ra bo`lish vat eng qismga bo`lish. 1-masala: O`qituvchi 6 ta olmani o`quvcxilarga 2 tadan bo`lib berdi. Nechta o`quvchi olma oldi? (3 ta o`quvchi) 2-masala: Oyiga 6 ta daftarni 2 ta ukasiga teng bo’lib berdi. Ukalari nechtadan daftar oldi? (3 tadan daftar oldi) b) qachon yig’indi songa bo`linadi? 1-Teorema. Agar a va b sonlari c soniga bo`linsa. 1.Sonlarning bo‘linish munosabati nomanfiy butun sonlar to‘plamida qaraladi. Nomanfiy butun sonlar to‘plami M 0 = {0}  N. Bu to‘plamda qo‘shish va ko‘paytirish amallari har doim bajariladi. Ayirish va bo‘lish amallari esa, har doim ham bajarilavermaydi. Masalan, N 0 to‘plamda 5 va 9 sonlarning ayirmasi va bo‘linmasi mavjud emas. a -b ayirma mavjud bo‘lishi uchun a≥b bo‘lishi zarur va etarli. Lekin a:b bo‘linma mavjud bo‘lishining bunday umumiy qoidasi yo‘q, shunga qaramay, a:b bo‘lishni bajarmay, a soni b ga bo‘linadimi - yo‘qmi aniqlash uchun ba’zi alomatlar topilgan, Bo‘linish munosabati ta’rifi; Agar a  N 0 va b  N sonlar uchun shunday c  N 0 son topilib,

a=bc teng lik bajarilsa, a soni b soniga bo‘linadi deyiladi va a b ko‘rinishda yoziladi. (  a  N 0  b  N ) ( $ c  N 0 )(a  b  a = bc ). a  b -a soni b ra bo‘linadi, a soni b ga karrali yoki b soni a ning bo‘linuvchisi deb o‘qiladi. Maslan: 18  3 chunki 18 = 3•6 , 5 18  , chunki 18=5•s shart bajariluvchi s  N 0 son mavjud emas. «Sonning bo‘luvchisi» tushunchasi umuman «bo‘luvchi» tushuchasidan farq qiladi. Sonning bo‘luvchisi shu sondan katta bo‘lmagani uchun bo‘luvcxilar to‘plami cheklidir. Sonning karralilari to‘plami cheksizdir.  a  N 0 uchun na ko‘rinishdagi barcha sonlar x ga karrali bo‘ladi, bu erda n  N 0 . 5.2. Bo‘linish munosabati quyidagi xossalarga ega: 1°. Bo‘linish munosabati refleksiv, ya’ni istalgan natural son o‘ziga bo‘linadi, (  a  N) (a  a),chunki $ 1  N 0 , a = a• 1(ta’rifga ko‘ra). 2°. Istalgan nomanfiy butun son 1 ga bo‘linadi a  1  a = 1•a. 3°. Agar a  b va a>0 bo‘lsa a>b bo‘ladi, ya’ni (  a,b  N )( a  b  a >0 => a>b ). Isbot: a  b ekanligidan, ta’rifga ko‘ra shunday nomanfiy butun s son topiladiki, a=bc bo‘ladi: a=bc  a–b = bc–b = b(c– 1 ) (*) a = bc  a 0 bc >0  b > 0  c >0  c  1  c-1  0  b'(c – 1 )  0   а b    а 0 b! 4°. Bo‘linish munosabati antisimmetrik, ya’ni b a b a b a N b a        )( , ( ) b a b a b а b a b а       

5°. Bo‘linish munosabati tranziv, ya’ni ). ) , , ( c a c b b a N c b a        Isbot ) (pk c dk a cp b c b dk a b a          bo‘linish ta’rifiga ko‘ra . 6°. 0 soni istalgan natural songa bo‘linadi, ya’ni 0 0 0) (      a a N a  7°. 0 dan farqli istalgan son 0 ga bo‘linmaydi 0 )0 ( 0 a a N a     Isbot: teskarisini faraz qilay lik 0 0 0 0        a b b a a bu teorema shartiga zid. Demak, 0a 8°. 0:0 amali aniqlanmagan. Chunki, 0:0 = a bo‘lsin, 0 = 0•a bajariladigan a- istalgan natural son bo‘lishi mumkin. Algebraik amal uning natijasi mavjud va yagona bo‘lsagina aniqlangan bo‘ladi. 0:0 natijasi istalgan son bo‘lgani uchun bu amal aniqlanmagan deyiladi. Z.Bo‘linish munosabati haqida quyidagi teoremalarni isbot qilish mumkin: 1- teorema. Agar a va b sonlari s soniga bo‘linsa, ularning yigindisi ham s ga bo‘linadi. Ya’ni c b a c b b a N c b a    ) ( )( , , ( 0      ) Isbot: 0 ) ( 0 0 N l k l k c b a cl b b b ck a b a Nl Nk            $ $   bo‘lgani uchun (a+b)  c (ta’rifga ko‘ra). Berilgan teoremaga teskari teorema to‘gri emas. 2 -teorema. Agar a 1 ,,a 2 ...,a n sonlarning har biri bo‘linsa, a 1 ,,a 2 ...,a n yig‘indi ham s ga bo‘linadi. Isboti 1 - teoremaga o‘xshash. 3–teorema. Agar a va b sonlar s ga bo‘linsa, va a ≥ b bo‘lsa, a-b

ham s ga bo‘linadi.). ) ( , )( , , ( 0 c b a b a c b b a N c b a          Isboti 1-teorema kabi. 4 -teorema. Agar ko‘paytuvcxilardan biri biror ko‘paytma ham s ga bo‘linadi. ) )( , , ( 0 c ab c a N c b a      Isbot: c ab N qb qbc ab qbc b cq cq a c a b           0 ) ( ) ( ) ( (ta’rifga ko‘ra). 5-teorema. Agar ko‘paytuvcxilardan biri m ga, ikkinchisi n ga bo‘linsa, ko‘paytma mn ga bo‘linadi. ). )( , , , ( 0 mn ab n b m a N n m b a        Isboti 4 - teorema kabi. 6-teorema. Agar yigindida 1 ta qo‘sxiluvchidan tashqari hamma qo‘sxiluvcxilar s ga bo‘linsa, yig‘indi s ga bo‘linmaydi. ). ) (( ) , , , , )( , , , , , ( 2 1 2 1 0 2 1 c b a a a c bc a c a c a N c b a a a n n n                Isbot: S = b a a a n     2 1 bo‘lsin. S  c deb, faraz qilay lik, u holda b = [ S-( с b с a a a n        ) 2 1 (Tz ga ko‘ra) bu shartga zid. Demak, c S . 4. Bo‘linish alomati x sonining yozuvchiga qarab, x ni a ga bo‘lishni bajarmay, x soni a ga bo‘linadimi yoki yo‘qmi, degan savolga javob beruvchi qoidadir. Yuqorida aytilganiday, matematikada bunday umumiy qoida yo‘q. Lekin ba’zi sonlarga bo‘linish alomatlari topilgan va biz ularni ko‘rib chiqamiz. Muammo: Bo`linish alomati deganda nimani tushunasiz? (4 bo`linish alomat) 1) O‘nli sanoq sistemasida 2 ga bo‘linish alomatini keltirib chiqaramiz. Buning uchun x sonining 10 lik saroq sistemasidagi

yozuvchini ko‘rib chiqamiz: x = x n ∙10 n + x n-1 ∙10 n-1 +…+ x 1 ∙10+x 0 10 soni 2 ga bo‘lingani uchun 10,10 2 ,…,10 n ko‘rinishidagi sonlarning hammasi 2 ga bo‘linadi. Bo‘linish haqidagi 2- va 4- teoremalarga ko‘ra u = x n ∙10 n + x n-1 ∙10 n-1 +… + x 1 ∙10 yig‘indi 2 ga bo‘linadi. x soni 2 bo‘linadigan u soni va x 0 yigindisidan iborat. Demak, x soni 2 ga faqat x 0 2 ga bo‘linsagina bo‘linadi. x 0 sonning oxirgi raqami va u 0, 2, 4, 6, 8 ga teng bo‘lsagina 2 ga bo‘linadi. Bu raqamlar juft raqamlar deyiladi. 2 ga bo‘linish alomati: Son 2 ga uning o‘n lik yozuvi juft raqam bilan tugasa va faqat shu holdagina bo‘linadi. 5 ga 10 ga bo‘linish alomatlari ham shu kabi –keltirib chiqariladi. 5 ga bo‘linish alomati: Son 5 ga bo‘linishi uchun uning yozuvi 0 yoki 5 ra q ami bilan tugashi zarur va etarli. 10 ga bo‘linish alomati: Sonning yozuvi 0 raqami bilan tugasa va faqat shu holdagina u 10 ga bo‘linadi. 2) 4 ga va 25 ga bo‘linish alomatlari bir -biriga o‘xshash. Bu alomatlarni keltirib chiqarish uchun 100 = 4–25 ekanligini hisobga olish etarli. 100 soni 4 ga ham, 25 ga ham bo‘linadi, Demak, 10 n (p ≥ 2) ko‘rinishidagi hamma sonlar 4 ga ham 25 ga ham bo‘linadi. Demak x = x n ∙10 n + x n-1 ∙10 n-1 +…+ x 1 ∙10 son yozuvidagi z = x n ∙10 n + x n-1 ∙10 n-1 +…+ x 2 ∙10 2 + x 1 ∙10 qo‘sxiluvchi 4 ga va 25 ga bo‘linadi. x soning 4 ga va 25 ga bo‘linishi x 1 • 10 + x 0 yig‘indiga bogliq ekan. 4 ga bo‘linish alomati: x sonning oxirgi 2 raqami hosil qilgan 2 xonali son 4 ga bo‘linsa, va faqat shu holdagina x soni 4 ga bo‘linadi. 25 ga bo‘linish alomati: x soni 25 ga bo‘linishi uchun uning o‘n lik yozuvi 00, 25, 50 yoki 75 bilan tutashi zarur va etarli.

3) 3 va a ga bo‘linish alomatlarini keltirib chyqarish uchun barcha 10 n –1 ko‘rinishidagi sonlar 9 ga bo‘linishini ko‘rsatamiz. 10 n -1=9 10 n-1 +…+9  10=9  (10 n-1 +…+10+1)=9   1 1 ... 11 n . Bu ko‘paytma albatta 9 ga va bo‘linishning tranzitivligiga asosan 9:3 bo‘lgani uchun, 3 ga ham bo‘linadi. x = x n ∙10 n + x n-1 ∙10 n-1 +…+ x 2 ∙10 2 + x 1 ∙10+ x 0 x = x n ∙(10 n -1) + x n-1 ∙(10 n-1 -1 )+…+ x 2 ∙(10 2 -1) + x 1 ∙(10-1)+ x n + x n-1 +…+ x 2 + x 0 sonni ko‘rinishida yozish mumkin, 10 n –1 ko‘rinishidagi barcha sonlar 9 ga va 3 ga bo‘lingani uchun x n ∙(10 n -1) + ... + x 1 ∙(10-1) yig‘indi ham 9 ga va 3 ga bo‘linadi x soni 9 ga yoki 3 ga x n +... + x 1 yig‘indi 9 ga yoki 3 ga bo‘lingan holda bo‘linadi. Bu esa, sonning raqamlari yig‘indisidir. 3 ga (9 ga) bo‘linish alomati: Son 3 ga (9 ga) bo‘linishi uchun uning raqamlari yigindisi 3 t (9 ga) bo‘linishi zarur va etarli.

Похожие

Butun nomanfiy sonlarning bo’linuvchаnligi

Nomanfiy butun sonlar sanoq sistemalari

Butun nomanfiy sonlarni qo’shish

Nomanfiy butun sonlar ustida arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasi va hisoblash ko‘nikmalarini tarkib toptirish

Sonlarning EKUBi va EKUKi