Butun nomanfiy sonlarning bo’linuvchаnligi - Алгебра - Рефераты

Butun nomanfiy sonlarning bo’linuvchаnligi

Загружено в:

16.12.2019

Скачано:

0

Размер:

127 KB

B utun nomanfiy sonlarning bo’linuvchаnligi Reja 1. Bo’linuvch а nlik mun о s а b а ti tushunchasi. 2. Bo’linuvch а nlik mun о s а b а tining x о ss а l а ri. 3. Butun nomanfiy sonlar yig`indisi, а yirm а si v а ko’p а ytmasining bo’linuvch а nligi.

1. Bo’linuvch а nlik mun о s а b а ti tushunchasi. M а `lumki butun nomanfiy sonlarning h а r d о im h а m а yirib v а bo’lib bo’l а v е rm а ydi. M: 3 – 7 ning qiym а ti bo’lg а n nomanfiy s о n yo’q. Ayirm а ning m а vjudlik sh а rti a  b bo’lib bo’lish uchun bund а y о ddiy а l о m а t yo’q. Shuning uchun m а t е m а tikl а r а nch а z а m о nl а rd а n buyon а ni b g а bo’lm а sd а n а s о nning yozuvig а q а r а b uning b s о nig а bo’linish y о ki bo’linm а sligini а niql а ydig а n q о id а l а rni topishga harakat qilganlar. T а `rif: Butun nomanfiy sonlar to’plamida a, b natur а l s о nlar b е rilg а n bo’lsin. А g а r а ni b g а q о ldiqli bo’lg а nd а q о ldiq h о ld а t е ng bo’ls а , b s о ni а s о nining bo’luvchisi d е yil а di. T а `rifd а n: а g а r b s о ni а ning bo’luvchisi bo’lsa, shund а y g s о n m а vjud bo’l а diki, uning uchun а = b · g tenglik orinli bo’l а di. M: 32 = 8 · 4 “B е rilg а n s о nning bo’luvchisi” t е rminini bo’luvchi t е rminid а n а jr а t а bilish k е r а k M: 18: 5 d а 5 – s о ni bo’luvchi d е yil а di. L е kin u s о n 18 ning bo’luvchisi em а s M: 18:6 d а es а 6 – bo’luvchi shuningd е k 18 ning bo’luvchisi h а mdir. Ya`ni k е yingi mis о ld а “bo’luvchi” v а “b е rilg а n s о nning bo’luvchisi” t е rminl а ri 1 t а n а rs а ni а ngl а t а di. b s о ni а s о nining bo’luvchisi bo’lg а nd а а s о ni b g а k а rr а li y о ki а s о ni b g а bo’lin а di d е yil а di v а а b k а bi yozil а di. а b yozuv bo’linuvch а nlik mun о s а b а ti yozuvidir. Bu yozuv а v а b s о nl а ri ustid а b а j а ril а dig а n а m а lni ko’rs а tm а ydi, yoki а b = s d е b yozib bo’lm а ydi. а b yozuv а v а b s о nl а ri ustid а b а j а ril а dig а n а m а lni ko’rs а tm а ydi, ya`ni а b a va b orasidagi amalni emas a va b sonlar orasidagi munosabatni bildiradi. B е rilg а n s о nning bo’lhuvchisi shu s о nd а n k а tt а bo’lm а g а ni uchun uning bo’luvchil а ri to’pl а mi ch е kli M: 36ning bo’luvchil а ri to’pl а mi {1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18, 36} dir. T а `rif: Bo’luvchil а rning s о ni 2 t а d а n о rtiq bo’g а n n а tur а l s о n mur а kk а b s о n d е yil а di

M: {1, 2, 4} 4 ning bo’luvchilari to’plami 1 s о ni tub s о n h а m, mur а k а b s о n h а m е m а s 2. Bo’linuvch а nlik mun о s а b а ti uchun quyid а gi x о ss а l а r o’rinli. 1.R е fl е ksiv, 2. Antisimmetrik. 3. Tr а nzitiv. T ео r е m а . 1. Bo’linuvch а nlik mun о s а b а ti r е fl е ksivdir, ya`ni h а r q а nd а y n а tur а l s о n o’z – o’zig а bo’lin а di. Isb о t.  а  N uchun а = а · 1  а а = 1 shuningd е k  а  N, а 1 ek а nligi k е lib chiq а di. T ео r е m а . Bo`linuvchilik mun о s а b а ti а ntisimm е trikdir, ya`ni а b d а gi turli а v а b l а r uchun b а em а sligi k е lib chiq а di. Isb о t.  b а bo’lsin.  b s о ni а g а bo’linishi uchun b  a bo’lishi z а rur. Sh а rtg а ko`r а а b v а d е m а k, а  b; b  a v а a  b t е ngsizlikl а r а = b bo’lg а nd а gin а o’rinli. D е m а k b а d е g а n f а r а zimiz n о to’g’ri. T ео r е m а 3. Bo`linuvch а nlik mun о s а b а ti tr а nzitivdir, ya`ni а b v а b c d а n а c k е lib chiq а di. Isb о ti. a b bo`lg а ni uchun а = b · q, b c bo`lg а ni uchun b = c · t  а =bq=c·t·q  a = C · p  a C isb о t bo`l а di. а – s о ni 4 g а bo`lins а а = 4 q ko’rinishig а eg а . Bo`linm а s а – chi? U h о ld а а s о nni 4 g а bo`lg а nd а 4 d а n kichik q о ldiqlar h о sil bo`l а di. а = 4q + 1 a = 4q + 2 a = 4q + 3 D е m а k а s о nini 4 g а bo`lg а nd а а g а ch а bo`lg а n s о nl а rni 4 t а guruhg а а jr а tish mumkin. 0 q о ldiqli, 1 q о ldiqli, 2 q о ldiqli, 3 q о ldiqli sinf. 3. Butun nomanfiy s о nl а r yig`indisi, а yirm а si v а ko`p а ytm а sining bo`linuvch а nligi.

А m а ld а ko`pinch а quyid а gi s а v о l tug’il а di: his о bl а ng а n yig’indi ( а yirm а , ko`p а ytm а ) b е rilg а n s о ng а bo`lin а mi yoki yo’q ek а nligini q а nd а y а niql а sh mumkin? Bund а b е ril а dig а n j а v о b quyid а gi ti о r е m а l а rni bilishni t а l а b qil а di. Yig’indining bo`linuvch а nligi h а qid а . T ео r е m а . А g а r h а r 1 qo`shiluvchi n а tur а l s о n n g а bo’lins а , u h о ld а ul а r yig’indisi h а m shu s о ng а bo’lin а di. Isb о t. a n ek а nligid а n shunday q s о n m а vjudki а = n q bo’l а di. Shuningd е k b n b= n t. U h о ld а а + b = nq + nt = n (q + t) ya`ni ( а + b) = n (q + t) (1) а + b yig’indi n g а bo`linishini ko’rs а til а di. 2 qo’shiluvchi uchun to’g’ri bo’lib u  n t а ch е kli qo`shiluvchi uchun h а m o’rinli. Ayirm а ning bo’linuvch а nligi h а qid а . T ео r е m а . А g а r а v а b s о nl а ri n g а bo’lins а , v а a  b bo`ls а , u h о ld а а – b а yirm а n g а bo’lin а di. Isb о ti yuq о rid а gi k а bi Ko`p а ytm а ning bo’linuvch а nligi h а qid а . T ео r е m а . А g а r ko’p а ytm а ning ko'p а ytuvchil а rid а n biri n а tur а l s о n n g а bo’lins а , u h о ld а butun ko’p а ytm а h а m n g а bo’lin а di. Isb о t. а . b uchun isb о tl а ylik. Ko’p а ytuvchil а rd а n biri а n bo’lsin а n  a = nq. U h о ld а а · b = nq · b = n (q · b); ya`ni а · b = n (q · b) (2). (2) d а n ( а ·b) n chiq а di. M: 24 · 976 · 305 12 chunki 24 12. T ео r е m а : А g а r а b ko’p а ytm а d а а ko’p а ytuvchi n а tur а l s о n m g а , b ko’p а ytuvchi n а tur а l s о n n g а bo’lins а , u h о ld а а b ko’p а ytm а mn ko’p а ytm а g а bo’lin а di. M: 23 · 36 ko’p а ytm а 12 · 9 g а ya`ni 108g а bo’lin а di, chunki 24 12 36 9  (24 · 36) (12 · 9)  (24 · 36) 108 T ео r е m а . А g а r yig’indid а qo’shiluvchil а rd а n biri m g а bo’linmas а , q о lg а n ko’p а ytuvchil а r es а m g а bo’lins а , u h о ld а butun yig’indi m g а bo’linm а ydi. Isb о t. s = a 1 + a 2 + ... + a n + C (3) bo’lib

а 1 m, a 2 m, ... a n m а mm о m с ek а nligi m а `lum u h о ld а m s ek а nligini ko’rs а t а miz. T е sk а risini f а r а z qil а miz, ya`ni S m bo’lsin u h о ld а (3) ni quyid а gi ko’rinishg а k е ltir а miz. C = S - (a 1 + a 2 + ... + a n ) (4) F а r а zg а ko’r а S m v а t ео r е m а sh а rtig а ko’r а а 1 m, a 2 m, ... a n m  (a 1 + a 2 +...+ a n ) m 1 – t ео r е m а g а ko’r а S m v а (a 1 + a 2 + ... + a) m d а n [S - (a 1 + a 2 + ... + a n )] m  c m d е g а n fikrg а k е ldik. Shund а y qilib m s ek а n. M: (34+125 + 376 + 1024) 2 noto’g’ri chunki (34 + 376 + 104) 2 va 2 125  T ео r е m а . А g а r а v а b s о nl а rni n а tur а l n s о ng а bo’lg а nd а chiq а dig а n q о ldiql а r yig’indisi (r 1 + r 2 ) n а tur а l n s о nig а bo’lins а u h о ld а ( а + b) yig’indi h а m n а tur а l n s о nig а bo’lin а di. Isb о t. Sh а rtg а ko’r а a = bn + r 1 b = dn + r 2  a+b = n (b+d) + r 1 + r 2 qo’shiluvchilarning 1- si n ga bo’linishi ko’rinib turibdi. Teorema shartiga ko’ra (r 1 + r 2 ) n  (a + b) n D е m а k ( а + b) n isb о t bo’ldi. Ko’paytmaning bo’linishi haqida uvuvlashgan teorema (B. Jasur) Agar a va b sonlarni natural n ga bo’lganda qoladigan qoldiqlar ko’paytmasi natural n ga bo’linsa u holda a · b ko’paytma natural n ga bo’linadi. Isbot. Teorema shartiga ko’ra a = nq + r 1 (1) b = nt + r 2 va (r 1  r 2 ) = np (2) Bu qiymatlarni a · b ga qo’ysak a · b = (nq + r 1 )(nt + r 2 )= n (nqt + qr 2 + tr 1 )+ r 1 · r 2 (3) (3) birinchi qo’shiluvchsida n ko’paytuvchi bo’lgani uchun ikkinchi qo’shiluvchisi esa teorema shartiga ko’ra natural n ga bo’linadi. Demak yig’indining bo’linuvchaligi haqidagi teoremaga ko’ra a · b ham natural n ga bo’linadi, ya’ni a · b n isbot bo’ldi. Ushbu teorema n ta ko’paytuvch bo’lgan hol uchun ham va o’nli

bo’lmagan boshqqa sanoq sistemalari uchun ham o’rinli ekanligini yuqoridagi kabi isbotlash mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo “Boshlang’ich matematika kursi asoslari”, Darslik, Toshkent, “O’qituvchi”-1991 yil. 2. A. Xudoyberganov “Matematika”, Darslik, Toshkent, “O’qituvchi”-1980 yil. 3. N.Ya.Vilenkin va boshqalar “Matematika”, Moskva, “Prosvesheniya”-1977 y. 4. N.Ya.Vilenkin va boshqalar “Zadachnik praktikum po matematike”, Uchebnik, Moskva, “Prosvesheniya”-1977 y. 5. P.Ibragimov “Matematikadan masalalar to’plami”, O’quv qo’llanma, Toshkent, “O’qituvchi”-1995 yil. 6. P.Azimov, H.Sherboyev, Sh.Mirhamidov, A.Karimova “Matematika”, O’quv qo’llanma, Toshkent, “O’qituvchi”-1992 yil. 7. J. Ikromov “Maktab matematika tili”, Toshkent, “O’qituvchi”-1992 yil. 8. P.P.Stoylova, N.Ya.Vilenin “Seliye neotritsatelniye chisla”, Moskva, “Prosvesheniya”-1986 y

Похожие

Nomanfiy butun sonlar to‘plamida sonlarning bo‘linishi

Butun nomanfiy sonlarni qo’shish

Nomanfiy butun sonlar sanoq sistemalari

Boshlang’ich sinflarda nomanfiy butun sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi

Nomanfiy butun sonlar ustida arifmetik amallarni o‘rgatish metodikasi va hisoblash ko‘nikmalarini tarkib toptirish