To’g’ri chiziqda koordinatalar metodi - Алгебра - Рефераты

To’g’ri chiziqda koordinatalar metodi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

331.5 KB

To’g’ri chiziqda koordinatalar metodi Reja: 1. O’q ustida yo’nalgan kesmalar 2. Yo’nalgan kesmalar ustida chiziqli amallar 3. To’g’ri chiziqda dekart koordinatalari 4. To’g’ri chiziqda dekart koordinatalari 5. To’g’ri chiziqda dekart koordinatalari

1. O’q ustida yo’nalgan kesmalar 1-ta’rif. Yo’nalishi aniq bo’lgan to’g’ri chiziq o’q deb ataladi. 2-ta’rif . Agar to’g’ri chiziq ustidagi kesmaning qaysi (uchi) chegaraviy nuqtasi uning boshi, qaysi chegaraviy nuqtasi uning oxiri ekanligi ko’rsatilgan bo’lsa, u yo’naltirilgan kesma yoki vektor deb ataladi. Boshi A nuqtada oxiri esa B nuqtada bo’lgan yo’nalgan kesmani AB simvol bilan belgilaymiz (1-chizmada AB va CD yo’nalgan kesmalar aks ettirilgan). A B D C 1-chizma 3-ta’rif . Agar kesmaning boshi va oxiri bitta nuqtada bo’lsa uni nol yo’nalgan kesma deyiladi. 4-ta’rif . AB yo’nalgan kesma kattaligi (miqdori) deb AB kesma uzunligi AB ga aytiladi, bunda AB ning yo’nalishi o’q yo’nalishi bilan bir xil bo’lsa, AB ning ishorasi «+», qarama-qarshi bo’lsa «-» ishora bilan olinadi. Nol yo’nalgan kesmaning kattaligi nolga teng deb hisoblanadi. 2. Yo’nalgan kesmalar ustida chiziqli amallar

Avvalo yo’nalgan kesmalarning tengligi tushunchasini aniqlaymiz. Yo’nalgan kesmalarni o’q bo’ylab uning yunalishi va uzunligini o’zgartirmasdan siljitish mumkin deb hisoblaymiz. 5-ta’rif. Agar o’q bo’ylab siljitilganda nol bo’lmagan ikki yo’nalgan kesmalarning boshidagi va oxiridagi nuqtalari ustma-ust tushsa, bu kesmalar o’zaro teng deyiladi. Tasdiq. Ikki yo’nalgan kesmaning o’zaro teng bo’lishi uchun ularning kattaliklari o’zaro teng bo’lishi zarur va yetarli. Yo’nalgan kesmalarni qo’shish va haqiqiy songa ko’paytirish amallarini yunalgan kesmalar ustida chiziqli amallar deymiz.AB va CD yo’nalgan kesmalar berilgan bo’lsin. Ularning yig’indisini topish uchun CD kesmaning boshini AB kesmaning oxiriga qo’yamiz (2-chizma) C D A B 2-chizma Bu holda hosil bo’lgan AD kesma AB va CD yo’nalgan kesmalarning yig’indisi deyiladi va AB + CD kabi yoziladi. Quyidagi teorema o’rinli. 1-teorema. Yo’nalgan kesmalar yig’indisining kattaligi, qo’shiluvchi kesmalar kattaliklarining yig’indisiga teng. Bu teoremadan quyidagi natija kelib chiqadi. Natija. A , B va C nuqtalar sonlar o’qi ustida qanday joylashmasin, AB , BC va AC yo’nalgan kesmalar kattaliklari

A B + B C = A C tenglikni qanoatlantiradi. Bu asosiy ayniyat deb ataladi. Endi yo’nalgan kesmani  haqiqiy songa ko’paytirish amalini qaraymiz. AB yo’nalgan kesma va 0  haqiqiy son berilgan bo’lsin. AB yo’nalgan kesmaning  haqiqiy songa ko’paytmasi deb, quyidagi shartlarni qanoatlantiruvchi  AB yo’nalgan kesmaga aytiladi: Agar  >0 bo’lsa,  AB kesma AB kesma bilan bir xil yo’nalishda, agar  <0 bo’lsa, qarama-qarshi yo’nalishdadir.  AB yo’nalgan kesmaning uzunligi  bilan AB ning uzunligi ko’paytmasiga teng, yani  AB ga teng. 4. To’g’ri chiziqda dekart koordinatalari To’g’ri chiziqdagi nuqtaning vaziyatini aniqlash masalasi bilan shug’ullanamiz. O’qdagi biror nuqtani O harfi bilan belgilab, bu nuqtani sanoq boshlanadigan nuqta (hisob boshi) deb qabul qilamiz. Ixtiyoriy uzunlikdagi kesmani chiziqli birlik sifatida qabul qilib, uni masshtab birlik deb ataymiz. 1 x

)(x M O 3-chizma 1-ta’rif . Agar, to’g’ri chiziqda biror O nuqta belgilangan, musbat yunalishi ko’rsatilgan va masshtab birligi tanlab olingan bo’lsa, to’g’ri chiziqda dekart koordinatalari sistemasi (sonlar o’qi) aniqlangan deyiladi . O nuqta koordinatalar boshi, O x o’q koordinatalar o’qi deyiladi (3-chizma). O x o’qda O nuqta bilan ustma-ust tushmaydigan ixtiyoriy M nuqta olaylik. ОМ kesmaning yo’nalishini O x o’q yo’nalishi kabi yoki bu o’q yo’nalishiga qarama-qarshi bo’lishi mumkin; birinchi holda M nuqtaning koordinatasi musbat son, ikkinchi holda esa manfiy son bo’ladi. Ana shu sonni x bilan belgilasak   ОМ ОМ х x son M nuqtaning koordinatasi deyiladi va ) (x M shaklda yoziladi. Agar to’g’ri chiziqda dekart koordinatalari sistemasi kiritilgan bo’lsa, bu sistema yordamida to’g’ri chiziqning nuqtalari bilan haqiqiy sonlar to’plami orasida bir qiymatli moslik o’rnatish mumkin. Misol. Sonlar o’qida koordinatalari quyidagi tenglamani qanoatlantiruvchi nuqtalarni yasang: 7 5  х Yechish. Berilgan tenglama quyidagi tenglamalarga teng kuchli: 1) x -5=7 2) -( x -5)=7 Demak, berilgan tenglamani qanoatlantiruvchi nuqtalarning koordinatalari: x 1 =12, x 2 = -2 (4-chizma)

) ( 2 N ) (12 M 0 х 4-chizma 5. Ikki nuqta orasidagi masofa Faraz qilaylik ) ( ), ( 2 2 1 1 x M x M nuqtalar to’g’ri chiziqdagi dekart koordinatalari sistemasida yotgan bo’lsin. 1-teorema . 2 1М М yo’nalgan kesmaning kattaligi 1 2 x x  ga teng, ya’ni, 1 2 2 1 x x M M   (1) Isbot. O’q ustida 2 1 va , M M O nuqtalarni qaraymiz. 2.P.dagi 1- teoremaga ko’ra 2 2 1 1 OM M M OM   (2) Agar 2 2 1 1 x OM x OM   , ekanligini nazarga olsak (2) dan (1) kelib chiqadi. Natija. ) ( va) ( 2 2 1 1 x M x M nuqtalar orasidagi ) , ( 2 1М М  masofa quyidagi formula yordamida hisoblanishi mumkin: ) , ( 2 1М М  = 1 2 х х  (nima uchun?) Misol. Sonlar o’qida )4 ( va)5( 2 1  M M nuqtalar berilgan. 2 M ga nisbatan 1 M nuqtaga simmetrik bo’lgan 3 M nuqtaning koordinatasini toping. Yechish. 1 2М М kesmaning uzunligini aniqlaymiz:

9 4 5 2 1 1 2       ) ( ) ( м м х х М М Demak, 1 M nuqta 2 M nuqtadan 9 birlik uzoqda yotadi. 3 M nuqta 2 M nuqtaga nisbatan 1 M nuqtaga simmetrik bo’lishi uchun bu nuqta xam 2 M dan 1 M ga qarama-qarshi tomonda 9 birlik masofada yotishi kerak. Demak, 2 M nuqtaning koordinatasi (-4) bo’lgani uchun 3 M nuqtaning koordinatasi -9-4= -13 ya’ni: 3 M = 3 M (-13) (5-chizma) 3 M (-13) 2 M (-4) 1 M (5) 0 х 5-chizma 6. Kesmani berilgan nisbatda bo’lish Boshlang’ich nuqtasi ) ( 1x A oxirgi nuqtasi ) ( 2x B bo’lgan AB kesmani CB AC / =  ( 1   ) nisbatda bo’luvchi ) (x C nuqtaning koordinatasini topamiz (6-chizma). O ) ( 1x A ) (x C ) ( 2x B х 6-chizma Malumki, x x CB x x AC     2 1 , . U xolda  = х х х х   2 1 . Bundan  x 2 -  x = x - x 1 , x 1 +  x 2 = x ( 1 +  ), Demak,

     1 2 1 x х х (1) Bu esa C nuqtaning koordinatasidir. Agar  >0 bo’lsa, AC va CB kesmalarning yo’nalishi bir xil,  <0 bulsa, qarama-qarshi buladi va aksincha. Agar ) ( 1x A va ) ( 2x B ikki ixtiyoriy nuqta va ) (x C AB kesmaning o’rtasi bo’lsa, u holda 2 2 1 х х х   (2) (2) formula (1) formuladan  =1 bo’lganda hosil bo’ladi. Demak, kesma o’rtasining koordinatasi uning koordinatalari yig’indisining yarmiga teng. Misol. Uchlari A (-2) va B (19) nuqtalarda bo’lgan AB kesmani C va D nuqtalar teng uch bo’lakka bo’ladi. C va D nuqtalarning koordinatalarini toping. Yechish . Berilgan nuqtalarni sonlar o’qida tasvirlaymiz (7- chizma). A (-2) 0 C (5) D (12) b (19) 7-chizma 1. Shart bo’yicha C nuqta AD kesmani  =1/2 nisbatda bo’ladi. (1) formulaga ko’ra x 1 =-2, x 2 =19, deb olsak, nuqtaning koordinatasi: x

2 1 1 2 19 2    cX yoki X c = 5 2. D nuqta AB kesmani DB AD / =2/1 nisbatda bo’ladi. (1) formulaga 1x =-2, 2x =19,  =2 qiymatlarni qo’yib D nuqtaning X D koordinatasini topamiz: X D =12 Eslatma.  ning musbat qiymatlari uchun C nuqta A va B nuqtalar orasida yotadi ( 6-chizmaga qarang). Bunda AC va CB kesmalar bir xil yo’nalgan bo’ladi).  ning manfiy qiymatlari uchun C nuqta AB kesmadan tashqarida yotadi (nima uchun ?).

Похожие

Fazoda koordinatalar metodi

Tekislikda koordinatalar metodi

Koordinatalar sistemasi

Koordinatalar sistemasini almashtirish

To’g’ri chiziq. To’g’ri chiziqning umumiy tеnglаmаsi