Ko‘p o‘lchovli statistik tahlil usullari - Алгебра - Рефераты

Ko‘p o‘lchovli statistik tahlil usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

178.5 KB

Ko‘p o‘lchovli statistik tahlil usullari Reja: 1. Faktorli tahlil 2. Bosh komponentalar usuli

Ko‘p sondagi korrelatsiyalangan miqdorlardan, yangi oz sondagi korrelatsiyalanmagan miqdorlarga o‘tish ko‘p o‘lchovli statistik tahlilning mohiyatini tashkil qiladi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishini belgilovchi va iqtisodiy obyektlarni tasniflashni o‘rganuvchi “ yashirin” faktorlarni aniqlash va ularni tahlil qilish ko‘p o‘lchovli statistik tahlilni asosiy masalalaridir. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘zgarishini belgilovchi omillar to‘plami komponentalari orasida stoxastik bog‘lanishlar bo‘lgan ko‘p o‘lchovli vektor sifatida hamda “yashirin” faktorlar esa markazlashtirilgan va korrelatsiyalanmagan t.m.lar deb qaraladi. Mana shunday “yashirin” faktorlarni aniqlash faktorli tahlilning, xususan, bosh komponentalar usulining asosiy masalalarini tashkil qiladi. Iqtisodiy obyektlarni tasniflashda ko‘p o‘lchovli tanlanma iqtisodiy omillar qiymatlaridan tuziladi. Har bir ko‘p o‘lchovli tanlanma – ko‘p o‘lchovli t.m.ning amalga olingan qiymatlaridan iborat bo‘lib, u o‘rganilayotgan iqtisodiy ob’ektni tavsiflashga, sinflarga ajratishga xizmat qiladi. Shu maqsad yo‘lida ko‘p o‘lchovli t.m.ning taqsimot funksiyasi haqida oldindan ma’lumotga ega bo‘lish muhimdir. Agar mana shunday ma’lumot bo‘lmasa, sinflarga ajratish ularni tashkil qiluvchi obyektlar “yaqinligi” asosida amalga oshiriladi; bunda bir sinfdagi obyektlar “yaqin”, turli sinfdagilari esa bir – birlaridan “uzoq” da bo‘ladilar. Obyektlar orasidagi “yaqinlik” ni belgilovchi masofa turlicha aniqlanishi mumkin, xususan, n o‘lchovli Yevklid fazosidagi masofa deb ham aniqlanishi mumkin. Endi faktorli tahlil usuliga o‘taylik. Quyidagi holatni o‘rganaylik. Aniq bir shaxsga yakka holda kiyim tikish lozim. Buning uchun shu yakka shaxsni qaddi – qomatini tavsiflaydigan bir nechta ma’lumotlar yig‘iladi. Shu kiyim sanoat korxonasida ishlab chiqilsa faqat uchta o‘zaro bog‘liq ma’lumotlarga asoslanadi xolos: o‘lcham, bo‘y va to‘lalik. Bu holat faktorli tahlilning asosiy masalasini to‘liq namoyish qiladi: boshlang‘ich ko‘p sondagi o‘zaro bog‘langan F 1 , …, F k, k < t “yashirin” omillarga o‘tish masalasi.

Iqtisodiyotda shu turdagi masalalar ko‘plab uchraydi. Masalan, ishlab chiqarish manbalaridan samarali foydalanish uchun bir necha umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarni topish zarurati tug‘iladi. Faktorli tahlil modeli quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 1 n i i ij j i i j X a a F v       , i = 1, 2, …, m , k < m (1) Bu yerda i i a MX  , F j , j = 1, 2, …, k – umumiy (“yashirin”) faktorlar; ija - boshlang‘ich ko‘rsatkichlarning umumiy faktorlariga ta’sir koeffitsentlari; i , m i ,...,2,1 - maxsus faktorlar ; i  - ko‘rsatkichlarning maxsus faktorlarga ta’siri. Umumiy va maxsus faktorlar markazlashtirilgan ( k j MF j ,...,2,1 ,0   , m i M i ,...,2,1 ,0    ), normallangan ( k j MF j ,...,2,1 ,1 2   , m i M i ,...,2,1 ,1 2    ) va korrelyatsiyalanmagan ( , ,0 j j F MF j j    , ,0 i i M ii    0j j MF  , k j j ,...2,1 ,  , m ii ,...,2,1 ,  ) deb faraz qilamiz. Faktorli tahlilning (1) modeli matritsalar yordamida quyidagicha yoziladi V AF a X    , (2) bu yerda            mX X X  1 ,            ma a a  1 - boshlang‘ich ko‘rsatkichlar va ularning matematik kutilmalaridan tuzilgan vektor ustun.            kF F F  1 ,            m    1 - umumiy va maxsus faktorlar vektor ustuni.

             mk m m k k a a a a a a a a a A        2 1 2 22 21 1 12 11 ,              mv v v V        0 0 0 0 0 0 2 1 - umumiy va maxsus faktorlar ta’sir koeffitsientlari matritsalari. (2) ga asosan X ko‘p o‘lchovli ko‘rsatkich uchta korrelatsiyalanmagan tarkibiy qo‘shiluvchilardan iborat ekan: 1) a - tasodifiy bo‘lmagan tarkibiy bo‘lak (matematik kutilma); 2) umumiy faktorlar aniqlaydigan AF – tasodifiy tarkibiy bo‘lak; 3) maxsus faktorlar aniqlaydigan V ε tasodifiy tarkibiy bo‘lak. Faktorli tahlilning (2) modelini amalga oshirish (qo‘llash) uchun hech bo‘lmaganda uning birinchi ikki tarkibiy qoshiluvchilarini statistik ma’lumotlar asosida statistik baholash lozim. Bulardan, birinchisi matematik kutilma a ni tanlanmaning o‘rta qiymati a ga, ikkinchi qo‘shiluvchini ularning statistik baholariga, ya’ni umumiy faktorlar ta’sir koeffitsientlari bahosi va umumiy faktorlar bahosiga almashtirish kerak. Yuqoridagi masalalarni yechish uchun bir necha usullar mavjud. Ana shulardan biri – bosh komponentalar usulidir. Bosh komponentalar usuli Bosh komponentalar usulu (ingl. Principal component analysis, PCA) — olingan ma’lumotlarni eng kam informatsiya yo‘qotgan holda o‘lchovini pasaytirishning asosiy usullaridan biri hisoblanadi. U K. Pirson tomonidan 1901 yilda taklif etilgan bo‘lib, ko‘pgina amaliy masalalarni echishda keng qo‘llaniladi. Bosh komponentalarni hisoblash boshlang‘ich ma’lumotdan tuzilgan kovariatsion matrisaning hos son va hos vectorlarni hisoblashga keltiriladi. Bosh komponentalar usuli butun to‘lig‘icha umumiy ko‘rsatkichlarga asoslanib hulosa chiqaradi. Bu usulda ham faktorlar markazlashtirilgan, normallangan va korrelatsiyalanmagandir.

 O’rganilayotgan X ko’rsatkichlar sistemasining birinchi bosh komponentasi Y 1 ( X ) ushbu ko’rshatkichlardan tuzilgan normallashgan, markazlashtirilgan shunday chiziqli kombinatsiyasi ki , u qolgan barcha shunday chiziqli kombinatsiyalar orasida eng katta dispersiyaga ega bo‘lishi kerak .  O’rganilayotgan X ko’rsatkichlar sistemasining k -bosh komponentasi Y 1 ( X ) ushbu ko’rshatkichlardan tuzilgan normallashgan, markazlashtirilgan shunday chiziqli kombinatsiyasiki, u oldingi k -1 bosh komponentalar bilan korrelyatsiyalanmagan va qolgan barcha normallashgan, markazlashtirilgan va korrelyatsiyalanmagan oldingi k -1 chiziqli kombinatsiyalar orasida eng katta dispersiyaga egadir. Uning mohiyati quyidagicha. Ushbu   m j jjii FaaX 1 , m i ,...,2,1 (1) yoki matritsa ko‘rinishida yozib oladigan bo‘lsak, AFaX  ifodani ko‘raylik. Markazlashtirilgan boshlang‘ich ko‘rsatkichlarni j j j a X Y   , m j ,...,2,1 deb belgilaylik. U holda (1) munosabatni (2) bilan solishtirish natijasida quyidagicha yozishimiz mumkin: F A Y   , (2) A – faktorlar ta’siri koeffitsienti matritsasini aniqlash maqsadida boshlang‘ich ko‘rsatkichlar kovariatsiyasi matritsasining xos sonlarini  va xos vektorlarini l bilan belgilaylik:  m m    Y MY y y x x B j i j i     ) , cov( , cov .

Eslatib o‘tish joizki, xos sonlar quyidagi tenglamadan topiladi:l l B     yoki   0  l E B m  . (3) Bu yerda E m – birlik matritsa. (3) bir jinsli tenglamalar sistemasi noldan farqli yechimga ega bo‘lishi uchun bosh determinanti nol bo‘lishi kerak 0   E B  (4) (4) tenglama λ ga nisbatan m ta tenglamalardan iborat bo‘lib, B – matritsaning m  ,...,1 xos sonlaridan iborat bo‘lgan yechimlarga ega. Turli xos sonlarga mos keluvchi xos vektorlar ortogonal, shuning uchun ) ,..., (1 ml l L  matritsa normallangan xos vektorlardan tuzilgan bo‘lganligi uchun ham ortogonal matritsadir. Ortogonal matritsa koordinatalar o‘qini burishni anglatadi. Shuning uchun, markazlashtirilgan boshlang‘ich ko‘rsatkichlarni ortogonal L matritsa yordamida chiziqli almashtirish koordinatalar o‘qini burishni anglatadi: YL f   , Lf Y  (5) Hosil bo‘lgan yangi ko‘rsatkichlar korrelatsiyalanmagan bo‘ladi. Haqiqatan ham, (5) ga asosan ko‘rsatkichlar markazlashtirilgan bo‘lgani uchun cov( , ) i jf f Mff ML YY L L MYY L L BL           

1 20 0 0 0 0 0i j j mI BI I I                            . Demak, 0 ) , cov(  j i f f , j i , i i i i f f Df   ) , cov( . Ortogonal almashtirish masofani saqlaydi, shu sababli      m i i m i i f Y 1 2 1 2 . Demak, boshlang‘ich ko‘rsatkichlarni barcha dispersiyasi normallashmagan bosh komponentalar dispersiyasiga tengdir:                         m i i n i i m i i m i i n i i Df f M Y M DX 1 1 1 2 1 2 1  . (6) Oxirgi tenglikdan ko‘rinadiki, boshlang‘ich ko‘rsatkichlarning barcha dispersiyasi xos sonlar yig‘indisiga teng ekan. Bosh komponentalar usulida xos sonlar tartiblanadi m      ... 2 1 . Amaliyotda katta xos sonlarga mos keluvchi bir necha bosh komponentalar bilan ish ko‘riladi. Bunga asos bo‘lib (6) tenglik xizmat qiladi, ya’ni boshlang‘ich ko‘rsatkichlarning dispersiyasi shu xos sonlar yig‘indisiga juda yaqin bo‘ladi. Bosh komponentalarni normallashtiraylik i i i f F   yoki f F 21  -matritsa ko‘rinishida yozamiz. Bu yerda                       m   1 0 0 0 1 0 0 0 1 2 1 21        .

Endi F f 21  bo‘lganligi uchun F A F L f L Y       21 . Oxirgi tenglikdan boshlang‘ich ko‘rsatkichlarning umumiy faktorlarga ta’siri 21  L A ,               m          0 0 0 0 0 0 2 1 21 (7) ko‘rinishda ekanligi kelib chiqadi. Amaliyotda yuqorida chiqarilgan xulosalar va bajarilgan hisoblarni nazariy matematik kutilma a va kovariatsiyalar matritsasi B uchun emas, balki tanlanmalar yordamida ular uchun qurilgan a va B  statistik baholar uchun bajarish kerak. Buni quyidagi misolda ko’raylik. 9.1 – misol. 24 ta ( n =24) toshbaqalarning tosh pansirlari ko’rsatkichlari: uzunligi X 1 , eni X 2 va balandligi X 3 ni (mm larda) o’lchash natijasida quyidagi kovariatsion matrisa B  hosil qilingan bo’lsin,        65. 66 29. 103 70. 168 29. 103 73. 171 17. 271 70. 168 17. 271 39. 451 ˆB . (4)ga asosan quyidagi mos 3-darajali 0 65. 66 29. 103 70. 168 29. 103 73. 171 17. 271 70. 168 17. 271 39. 451        . tenglamani echib mos ravishda λ 1 =680.40, λ 2 =6.50 va λ 3 =2.86 ekanligini aniqlaymiz. Topilgan xos sonlarni mos ravishda (5) sistemaga qo’yib, ularni noma’lum ) , , ( 3 2 1 i i i i l l l l  larga nisbatan hisoblaymiz:

       3068.0 4955.0 8126.0 '1l,        1006.0 8321.0 5454.0 '2l ,          9465.0 2491.0 2054.0 '3l U holda bosh komponentalar quyidagiga teng bo’ladi: 3 2 1 31.0 50.0 81.0 )1( X X X f    ; 3 2 1 10.0 83.0 55.0 )1( X X X f     ; 3 2 1 95.0 25.0 21.0 )1( X X X f     .

Foydalanilgan adabiyotlar 1. А bdushukurov А . А . Xi-kvadrat kriteriysi: nazariyasi va tatbiqi, O‘zMU, 2006. 2. А bdushukurov А . А ., Azlarov T.A., Djamirzayev A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan misol va masalalar to‘plami. Toshkent «Universitet», 2003. 3. Azlarov T.A., Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan Inglizcha-ruscha-o‘zbekcha lug‘at. Toshkent: « Universitet » , 2005. 4. Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi. Ma’ruzalar matni. Toshkent: « Universitet » , 2000. 5. Бочаров П. П., Печинкин А. В. Теория вероятностей. Математическая статистика. - 2-е изд. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2005. 6. Ватутин В.А., Ивченко Г.И., Медведев Ю.И., Чистяков В.П. Теория вероятностей и математическая статистика в задачах М.: 2003. 7. Ивченко Г.И., Медведев Ю.И. Математическая статистика. М.: Высшая школа, 1984. 8. Кибзун А. И., Горяинова Е. Р., Наумов А. В., Сиротин А. Н. Теория вероятностей и математическая статистика. Базовый курс с примерами и задачами / Учебн. пособие. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2002. 9. Кибзун А.И., Панков А.Р., Сиротин А.Н. Учебное пособие по теории вероятностей. — М.: Изд-во МАИ, 1993. 10. Кремер Н.Ш. Теория вероятностей и математическая статистика: Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИДАНА, 2004. 11. http://www.lib.homelinex.org/math/ ; 12. http://www.eknigu.com/lib/mathematics/ ;

Похожие

Ko‘p o‘lchovli tasodifiy miqdorlar

Statistik taqsimotlar

Statistik gipotezalarni tekshirish

Ko‘p yoqlar va aylanish figuralari kombinatsiyalari

Statistik baholar va ularning turlari