logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Алгебра
  4. Statistik gipotezalarni tekshirish

Statistik gipotezalarni tekshirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

428.5 KB
Скачать
Statistik gipotezalarni tekshirish Reja: 1. Statistik gipotezalar. Statistik gipotezalarni tekshirish alomatlari va ularning xossalari 2. Parametrik statistik alomat tuzish usullari 3. Noparametrik muvofiqlik alomatlari 4. Matematik kutilma va dispersiyalar haqidagi statistik gipotezalarni tekshirish Ko‘p hollarda tajribalardan olingan ma’lumotlar asosida o‘rganilayotgan tasodif bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar xarakteristikalari haqida bir yoki bir necha turli gipotezalar(tahminlar) qilish mumkin. Statistik ma’lumotlar asosida tasodifiy jarayon taqsimoti yoki boshqa xarakteristikalari haqida aytilgan gipotezalarni tekshirishni matematik statistikaning statistik gipotezalar nazariyasi bo‘limi o‘rganadi.  Kuzatilayotgan t.m. haqida aytilgan ixtiyoriy fikrga statistik gipoteza deyiladi. 8.1-misol. Hosildorligi a 0 bo‘lgan bug‘doy navini hosildorligi a 1 bo‘lgan bug‘doy navi bilan solishtirilmoqda. Ma’lum tumanda birinchi nav bug‘doy ikkinchi navga qaraganda ko‘proq hosil beradi degan gipotezani tekshirish kerak. Keltirilgan misoldan ko‘rinib turibdiki, mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan gipotezalar turlicha bo‘lishi mumkin. Biron – bir obyekt haqida aytilgan gipoteza statistik ma’lumotlar asosida tekshirilishi mumkin.  Tekshirilishi kerak bo‘lgan gipoteza asosiy gipoteza deyiladi va u H 0 bilan belgilanadi. Asosiy gipotezadan qarama-qarshi bo‘lgan ixtiyoriy gipotezaga raqobatlashuvchi yoki alternativ gipoteza deb ataladi. Afsuski, statistik ma’lumotlar asosida aniq va qat’iy bir yechimga kelish qiyin, shuning uchun har qanday yechimda ma’lum xatolikka yo‘l qo‘yish mumkin. Matematik statistikada statistik gipotezalarni tekshirishda ikki xil xatolikka yo‘l qo‘yishi mumkin. Statistik yechim asosida asosiy faraz u to‘g‘ri bo‘lgan holda ham rad etilishi mumkin. Bunday xatolik birinchi tur xatolik deyiladi. Statistik yechim asosida alternativ gipoteza to‘g‘ri bo‘lsa ham rad etilishi mumkin. Bunday xatolik ikkinchi tur xatolik deyiladi. Tabiiyki, xatoliklarni imkon qadar kamaytirish lozim. Statistik gipotezalarni tekshirish iloji boricha bir emas, bir necha marotaba takrorlanishi va ular asosida xulosaga kelinishi maqsadga muvofiqdir. Statistik gipotezalarni tekshirish statistik ma’lumotlarga asoslanadi. Faraz qilaylik, X 1 , X 2 , …, X n lar n – ta bog‘liqsiz tajribalardagi X t.m.ning kuzatilmalari bo‘lsin. X t.m.ning biron – bir xarakteristikasi haqidagi asosiy H 0 gipoteza ko’rilayotgan bo‘lsin. Endi statistik ma’lumotlar asosida asosiy gipoteza H 0 ni qabul qilish yoki rad etish qoidasini tuzish kerak. Asosiy gipoteza H 0 ni qabul qilish yoki rad etish qoidasi - H 0 gipotezani tekshirishning statistik alomati deyiladi. Odatda statistik gipotezalarni tekshirish – statistik ma’lumotlar asosida asosiy gipotezani tasdiqlash yoki uni rad etishdan iborat bo‘ladi. Endi statistik alomatlarni tuzish qoidalari bilan tanishamiz. Odatda statistik alomatni qurish empirik ma’lumotarni asosiy H 0 gipoteza bo‘yicha tavsiflovchi statistika T = T (1 , , nX X  ) ni tanlashdan boshlanadi. Bunday tanlashda ikki xossa bajarilishi talab etiladi: a) statistika manfiy qiymatlar qabul qilmaydi; b) asosiy gipoteza to‘g‘ri bo‘lganda statistikaning aniq yoki gipotezaiy taqsimoti ma’lum bo‘lishi kerak. Faraz qilaylik, bunday stastistika topilgan bo‘lib, S = { t: t = T ( 1 , , nX X  ), 1 , , nX X  – tanlanma fazosiga tegishli} - statistikaning qiymatlar to‘plami bo‘lsin. Oldindan 0<α<1 – sonini tayinlaylik. Endi S sohani shunday kesishmaydigan 1S va 1\S S  sohalarga ajratamizki, bunda asosiy gipoteza H 0 to‘g‘ri bo‘lganida T ( 1 , , nX X  )  1S tasodifiy hodisaning ro‘y berish ehtimoli α dan oshmasin:     1 1 0, , n P T X X S H      . Asosiy gipoteza H 0 ni takshirish qoidasi quyidagicha bo‘ladi: x =( x 1 , …, x n ) t.m. X ning biror tanlanmasi qiymati bo‘lsin. Agar t = T ( x ) miqdor 1S sohaga tegishli bo‘lsa: 1 ) ( S x T  , u holda asosiy gipoteza H 0 to‘g‘ri bo‘lganida rad etiladi. Aks holda, ya’ni 1 ) ( S x T  bo‘lsa asosiy gipoteza H 0 ni qabul qilishga asos bo‘ladi, chunki statistik ma’lumotlar asosida qilingan hulosalar asosiy gipotezani rad etmaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, 1\t S S   bo‘lishi asosiy gipoteza H 0 ni albatta to‘g‘ri bo‘lishini tasdiqlamaydi, balki bu holat statistik ma’lumotlar va nazariy gipotezaning yetarli darajada muvofiqligini ko‘rsatadi xalos. Yuqorida keltirilgan qoidada T=T ( 1 , , nX X  ) statistikani statistik alomat statistikasi, 1S - soha alomatning kritik sohasi deyiladi. Odatda α ning qiymatlari uchun 0.1; 0.05; 0.01 sonlari qabul qilinadi. Yuqorida keltirilgan qoidadan shu kelib chiqadiki, alomatning kritik sohasi asosiy gipoteza H 0 to‘g‘ri bo‘lganida alomat statistikasining barcha kichik ehtimolli qiymalari to‘plamini o‘z ichiga olishi lozim. Odatda kritik sohalar  t t yoki  t t ko‘rinishida bo‘ladi. Asosiy gipoteza H 0 ni tekshirish uchun yuqorida keltirilgan qoidaga asoslanganimizda biz ikki turdagi xatolikka yo‘l qo‘yishimiz mumkin: aslida to‘g‘ri bo‘lgan asosiy gipoteza H 0 ni rad etishimiz mumkin, ya’ni H 0 to‘g‘ri bo‘lganida 1S t hodisasi ro‘y beradi. Bunday xatolik birinchi turdagi xatolik deyiladi. Demak, shartga asosan birinchi turdagi xatolik α dan oshmaydi. Ammo aslida noto‘g‘ri bo‘lgan asosiy gipoteza H 0 ni qabul qilishimiz, ya’ni H 0 noto‘g‘ri bo‘lganida 1 ( ) \t T x S S   bo‘lib biz H 0 ni qabul qilishimiz mumkin. Bunday xatolik ikkinchi turdagi xatolik deyiladi. Statistik alomatlarga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri bu ikki turdagi xatoliklarni iloji boricha kichik bo‘lishini ta’minlamog‘i kerak. Demak, asosiy gipoteza H 0 ni tekshirish uchun turli statistikalarga asoslangan statistik alomatlarni tuzish mumkin ekan. Tabiiyki, bunda statistik alomatlarni solishtirish masalasi kelib chiqadi. Faraz qilaylik, 1S alomatning kritik sohasi bo‘lsin. U holda H gipoteza to‘g‘ri bo‘lganida statistikaning qiymati kritik sohaga tegishli bo‘lish ehtimolligi       1 1 , ..., nW H P T X X S H   alomatning quvvat funksiyasi deyiladi. Alomat quvvati H=H 1 bo‘lganida, ya’ni W ( H 1 ) ehtimollik asosiy gipoteza noto‘g‘ri bo‘lganida to‘g‘ri yechimni qabul qilishi ehtimolligini anglatadi. Alomatning siljimaganlik xossasi muhim o‘rin tutadi va bu xossa       1 1 1 ) ,..., ( H S X X T P n tengsizlik bilan aniqlanadi. Asosiy gipoteza H 0 ni tekshirish uchun qiymatdorlik darajasi α bo‘lgan ikkita 1S va *1 S - alomat to‘plamlari aniqlangan bo‘lsin. Mavjud statistik gipotezalarni ikki guruhga ajratish mumkin: parametrik va noparametrik gipoteza. T.m.larning taqsimot funksiyasi paramerli taqsimotlar oilasiga tegishli bo‘lsin. Ammo, taqsimotning parametrlari ) ,..., ( 1 n    noma’lumdir. Masalan, t.m. normal qonunlar oilasiga tegishli bo‘lsa, uning taqsimot funksiyasi ikkita: o‘rta qiymat va dispersiya orqali to‘liq aniqlanadi va H 0 gipoteza, bu holda matematik kutilma hamda dispersiya qiymatlari haqida bo‘ladi. Demak H 0 gipoteza asosiy noma’lum parametr qiymatlari haqida bo‘lar ekan. Bunday statistik gipotezaga parametrik gipoteza deb ataladi. Agarda t.m.ning taqsimot funksiyasi umuman noma’lum bo‘lsa, noparametrik gipoteza qabul qilinadi. Noparametrik gipoteza taqsimot funksiyasining ma’lum xossalarga ega ekanligi haqida bo‘lishi mumkin. Endi parametrik statistik alomatlarini qaraylik. X t.m.ning asl taqsimot funksiyasi quyidagi taqsimotlar oilasiga tegishli bo‘lsin: F =       , ,x F Bu yerda θ =( θ 1 , …, θ r ) – r - o‘lchovli vektor, r R  parametrlar qiymati to‘plami bo‘lsin. U holda asosiy gipoteza H 0 ga asosan 0  , alternativ gipotezaga asosan esa 1 0 \     . Asosiy gipoteza H 0 ni tekshirish uchun 1S va *1 S ikkita kritik to‘plamlar bo‘lib, ular har birining qiymatdorlik darajasi α bo‘lsin. Faraz qilaylik,    , , , 1 *1     S W S W  0  (1) va    , , , 1 *1     S W S W  1  (2) bo‘lsin. Aytaylik, (2) tengsizlikda hech bo‘lmaganda θ ning bitta qiymati uchun qat’iy tengsizlik o‘rinli bo‘lsin. U holda *1 S ga asoslangan statistik alomat 1S nikiga nisbatan tekis quvvatliroq deyiladi. Tabiiyki, bu holda *1 S ga asoslangan statistik alomatni 1S nikiga afzal ko‘rmoq maqsadga muvofiq bo‘ladi, chunki u alomat kam xatolikka yo‘l qo‘yadi. Agarda (1) va (2) munosabatlar ixtiyoriy 1S uchun o‘rinli bo‘lsalar, *1 S ga mos alomat tekis eng quvvatli (t.e.q.) alomat deyiladi. 2 Parametrik statistik alomat tuzish usullari Oldingi paragrafda biz tekis eng quvvatli alomat haqida so‘z yuritdik. Tabiiyki t. e. q. alomat har doim mavjud bo‘lavermaydi. Endi parametrik statistik alomatlar orasida bo‘ladigan holni ko‘raylik. Faraz qilamiz, parametlar to‘plam Θ ikki elementdan iborat bo‘lsin: Θ = { θ 1 , θ 2 }. Asosiy gipoteza H 0 ga asosan θ=θ 0 bo‘lsin. U holda alternativ H 1 gipotezaga ko‘ra esa θ = θ 1 bo‘ladi. Demak, shartga binoan biz o‘rganayotgan X t.m. H 0 gipotezaga asosan    0 0 ,x F x F  taqsimotga, ammo H 1 raqobatlashuvchi gipotezaga ko‘ra esa    1 1 ,x F x F  taqsimotiga ega bo‘ladi. Hajmi n – ga teng bo‘lgan ( X 1 , X 2 , ..., X n ) tanlanma asosida qaysi gipoteza to‘g‘ri ekanini aniqlash kerak. Bu statistik masala Yu. Neyman va E. Pirsonlar tomonidan hal qilingan. Faraz qilaylik, F 0 ( x ) va F 1 ( x ) taqsimot funksiyalar absolut uzluksiz taqsimot funksiyalar bo‘lib, mos ravishda f 0 ( x ) va f 1 ( x ) lar ularning zichlik funksiyalari bo‘lsin. Quyidagi nisbatni ko‘raylik          n i in i i x f x f xl 1 01 1 ) ( Mana shunday aniqlangan l ( x ) – haqiqatga o‘xshashlik nisbati deyiladi. Bu funksiya bilan bo‘g‘liq   0 ) ( H c xl P c   ehtimollikni kiritamiz. Bu yerda с – soni Ψ ( c ) = α tenglama bilan aniqlanadi. Teorema(Neyman – Pirson). Yuqorida keltirilgan shartlar bajarilganda har doim tekis eng quvvatli alomat mavjud va u quyidagi kritik to‘plam bilan aniqlanadi  c xl x S   ) (: *1 . Bu yerda c- kritik nuqta Ψ ( c ) = α tenglamadan topiladi. T. e. q. alomat taqsimoti funksiyasi absolyut uzluksiz bo‘lgan hol uchun keltirildi. Ammo bunday alomat diskret taqsimotlar uchun ham mavjud bo‘ladi. 8.2 – misol. X 1 , X 2 , ..., X n lar noma’lum θ o‘rta qiymatli va ma’lum σ 2 dispersiyali normal taqsimlangan t.m.ning bog‘liqsiz tajribalar natijasida olingan kuzatilmalari bo‘lsin. Asosiy gipotezaga ko‘ra H 0 : θ = θ 0 , raqobatlashuvchi gipoteza H 1 ga ko‘ra θ = θ 1 va θ 1 > θ 0 bo‘lsin. Demak,   2 0 2 )( 0 2 1       x exf , 2 212 ) ( 2 1 2 1 ) (       x e x f Endi haqiqatga o‘xshashlik statistik nisbati l ( x ) ni topaylik                         20 21 2 0 1 2 1 20 21 2 2 exp 2 1 exp )(          n x n x x xl n i i i U holda c xl ) ( tengsizlik quyidagi      2 ln 0 1 0 1 2          n c x tengsizlikka ekvivalent. Oxirgi tengsizlikni quyidagicha yozish mumkin.       )( 2 ln 0 1 0 1 0 ct n c n x n               x - tanlanma o‘rta qiymat θ 0 va n2  - parametrlik normal qonun bo‘yicha taqsimlangani uchun      )( )( ) ( )( 0 0 ct ct x n P H c xl P c             Bu yerda ) (x  - Laplas funksiyasi. Tanlangan ixtiyoriy  1;0   ehtimollik uchun,     t ct  ,        t tengliklar bajariladigan c α soni har doim mavjud. Demak, Neyman – Pirson teoremasining barcha shartlari qanoatlantiriladi. Shu teoremaga asosan t. e. q. alomat mavjud va uning kritik to‘plami quyidagicha aniqlanadi.        t x n x S    0 *1 : ,        t Mana shu alomatning quvvatini hisoblaylik. Alternativ H 1 gipotezaga ko‘ra x - tanlanmaning o‘rta qiymati θ 1 va n2  - parametrli normal qonun bo‘yicha taqsimlangandir. U holda                                                t n H t n x n P H tn x P S W 0 1 1 0 1 1 1 0 1 *1 ) , ( (1) (1) munosabatdan ikkinchi tur xatolik      0 1 ,           n t n ekanligi kelib chiqadi. Endi quyidagi masalani ko‘raylik. Aliomatning qiymatdorlik darajasi α ga teng bo‘lganida, ikkinchi tur xatolik β ga teng bo‘lishi uchun nechta kuzatilma kerak?; ya’ni tanlanmaning hajmi qanday bo‘lishi kerak? Kerakli n soni topish uchun ikkita tenglamaga egamiz. Bular        t va             0 1 n t (2) Φ ( y )= p tenglamaning yechimini ko‘raylik. Bu tenglamaning yechimi y p normal qonunning p – chi kvantili deyiladi. U holda (2) ga asosan ,  y t          y n t    0 1 . Oxirgi ikki tenglikdan     1 20 1 2 2          y y n munosabatga ega bo‘lamiz. Qidirayotgan son butun bo‘lishi lozim. Shuning uchun,     1 20 1 2 2 *                  y y n . Bu erda [ a ] – a sonning butun qismi. Masalan, α=β =0.05 va 1.0 0 1      bo‘lsa, u holda n * =1076 bo‘ladi; agarda α = β =0.001, 1 0 1      bo‘lsa, n * =39 bo‘ladi. 3 Noparametrik muvofiqlik alomatlari Faraz qilaylik, X 1 ,X 2 , ..., X n lar bog‘liqsiz n ta tajriba natijasida X t.m.ning olingan kutilmalari bo‘lsin. X t.m.ning taqsimoti noma’lum F ( x ) funksiyadan iborat bo‘lsin. Noparametrik asosiy gipotezaga ko‘ra H 0 : F ( x )= F 0 ( x ). Mana shu statistik gipotezani tekshirish talab etilsin. 1. A. Kolmogorovning muvofiqlik alomati X 1 ,X 2 , ..., X n kuzatilmalar asosida  ( ) nF x empirik taqsimot funksiyasini tuzamiz. Faraz qilamiz, F ( x ) uzluksiz taqsimot funksiyasi bo‘lsin. Quyidagi statistikani kiritamiz    1 2 , , ..., sup ( ) ( ) n n n n xD D X X X F x F x      Glivenko teoremasiga ko‘ra n yetarli katta bo‘lganda D n kichik qiymat qabul qiladi. Demak, agar asosiy gipoteza H 0 o‘rinli bo‘lsa D n statistika kichik bo‘lishi kerak. Kolmogorovning muvofiqlik alomati D n statistikaning shu xossasiga asoslangandir. Teorema(Kolmogorov). Ixtiyoriy uzluksiz F ( x ) taqsimot funksiyasi va λ uchun   2 2 2 lim ( ) ( 1) i i n n i P n D K e               bo‘ladi. D n – statistikaga asoslangan statistik alomat kritik to‘plami quyidagicha aniqlanadi    txxxDttS nn  ),...,,(: 211 . Bu yerdan 0< α <1 – alomatning qiymatdorlik darajasi. Kolmogorov teoremasidan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: a) D n – statistikaning H 0 gipoteza to‘g‘ri bo‘lgandagi taqsimoti F ( x ) bog‘liq emas; b) Amaliy nuqtayi nazardan n ≥ 20 bo‘lgandayoq teoremadagi yaqinlashish juda yaxshi natija beradi, ya’ni  nDn P ni K( λ ) bilan almashtirishdan yo‘l qo‘yiladigan xatolik yetarlicha kichikdir. Bu xulosalardan kelib chiqadiki, n ≥ 20 bo‘lsa kritik chegara t α ni n  ga teng deb olish mumkin. Bu yerda λ α K (λ α ) = 1- α tenglamaning ildizlaridan iborat. Haqiqatan ham berilgan 0< α <1 uchun                 ) ( 1 0 0 1 K H Dn P H S D P n n . Shunday qilib, Kolmogorov alomati quyidagicha aniqlanadi: 1) berilgan α orqali K( λ α ) = 1- α tenglama yechimi λ α jadval yordamida topiladi. 2) berilgan tajriba natijalari x 1 , x 2 , …, x n larga ko‘ra t = D n ( x 1 , x 2 , …, x n ) qiymati hisoblanadi, 3) tn va λ α solishtiriladi, agar tn bo‘lsa asosiy gipoteza H 0 rad eriladi, aks holda tajriba H 0 ni tasdiqlaydi. 2. K. Pirsonning xi–kvadrat muvofiqlik alomati Amaliyotda Kolmogorov statistikasini hisoblash ancha murakkab va undan tashqari Kolmogorov alomatini qo‘llash faqat taqsimot funksiya F ( x ) uzluksiz bo‘lgandagina mimkindir. Shuning uchun, amaliyotda ko‘p hollarda Pirsonning xi – kvadrat alomati qo‘llaniladi. Bu alomat universal xarakterga ega bo‘lib, kuzatilmalarni guruhlash usuliga asoslangandir. Faraz qilaylik, X – kuzatilayotgan va taqsimot funksiyasi noma’lum F ( x ) bo‘lgan X t.m.ning qiymatlari to‘plami bo‘lsin. X ni k ta kesishmaydigan oraliqlarga ajratamiz: 1 , k i i    X 0   j i   , j i  , k j i ,...,2,1 ,  Takrorlanishlar vektori deb ataladigan ) ,..., ( 1 k    vektorni olaylik. Bu vektorning i – koordinatasi kuzatilmalardan i  tasi i oraliqqa tushganligini anglatadi. Ko‘rinib turibdiki, takrorlanishlar vektori  tanlanma ( 1 , , nX X  ) orqali bir qiymatli aniqlanadi va n k       ... 2 1 . Asosiy gipoteza H 0 to‘g‘ri, bo‘lgandagi kuzatilmaning i oraliqqa tushish, ehtimolligini 0iP bilan belgilaylik:  0 0 H X P P i i   , . ,...,2,1 k i Quyidagi statistikani kiritamiz  2 0 2 1 0 k k i n i i nP nP       va H 0 : 0 ( ) ( )F x F x  asosiy gipotezani to‘g‘riligini tekshiramiz. Kuchaytirilgan katta sonlar qonuniga asosan nisbiy chastota n r bir ehtimollik bilan nazariy ehtimollik 0rP ga intiladi. Demak, agar H 0 gipoteza o‘rinli bo‘lsa, u holda 2n statistikaning qiymati yetarli darajada kichik bo‘lishi kerak.Demak, Pirsonning 2  mezoni 2n statistikaning katta qiymatlarida asosiy gipoteza H 0 ni rad etadi, ya’ni alomatning kritik sohasi    t t t S   : 1 ko‘rinishda bo‘ladi. Asosiy gipoteza H 0 to‘g‘ri bo‘lganida 2n statistikaning aniq taqsimotini hisoblash ancha murakkab, bu esa o‘z navbatida alomatning kritik chegarasi t ni topishda qiyinchilik tug‘diradi. Ammo, n yetarli katta bo‘lsa H 0 gipoteza to‘g‘ri bo‘lganida 2n statistikaning taqsimotini limit taqsimot bilan almashtirish mumkin. Teorema(Pirson). Agar 0< 0iP <1, . ,...,2,1 k i bo‘lsa, u holda     2 2 0 1 lim n k n P t H P t         . Bu yerda 2 1k   erkinlik darajasi k-1 bo‘lgan xi – kvadrat taqsimotiga ega bo‘lgan t.m.dir:                t x k k k dx e x k t P 0 2 12 2 1 21 2 1 2 1  ,  n  - Gamma funksiya. ■ Amaliyotda bu teorema natijasidan n≥50, 45i , . ,...,2,1 k i bo‘lganda foydalanish mumkin. Bu holda t          t P k21 , 1 0   tenglamadan topiladi. Matematik kutilma va dispersiyalar haqidagi statistik gipotezalarni tekshirish Ikki bosh to‘plamlar matematik kutilmalari va dispersiyalarining tengligini tekshirish masalalariini ko‘raylik. Ikkala bosh to‘plam normal taqsimlangan deb faraz qilamiz. Demak, birinchi bosh to‘plamdan X (n) =( X 1 , …, X n ) , ikkinchi bosh to‘plamdan esa Y (m) =( Y 1 , …, Y m ) tanlanmalari olingan bo‘lsin. 1. Matematik kutilmalar noma’lum bo‘lganida dispersiyalar tengligi haqidagi gipotezani tekshirish X 1 , X 2 , …, X n lar o‘rta qiymati noma’lum va dispersiyasi 2x  bo‘lgan normal taqsimlangan X t.m. kuzatilmalari va Y 1 , Y 2 , …, Y m lar esa o‘rta qiymati noma’lum va dispersiyasi 2y  bo‘lgan normal taqsimlangan t.m.ning kuzatilmalari bo‘lsin. Asosiy gipoteza H 0 : 2x  = y  tasdiqdan, alternativ gipoteza H 1 : 2x  ≠ 2y  tasdiqdan iborat bo‘lsin. Dispersiyalarining eng yaxshi statistik baholarini ko‘raylik:    2 2 1 1 1 n x i i X n x      va    2 2 1 1 1 m y i i Y y m      F – statistika deb ataluvchi quyidagi statistikani kiritamiz       2 2 1 2 2 1 1 1 1 1n i x i m y i i X x n F Y y m            Teorema(Snedekor). Agarda X o‘rta qiymati θ 1 va dispersiyasi 2x  bo‘lgan normal qonun bo‘yicha taqsimlangan t.m. va Y o‘rta qiymati θ 2 va dispersiyasi 2y  bo‘lgan normal qonun bo‘yicha taqsimlangan t.m.lar bo‘lsa, u holda   2 2 2 2 x y y x     t.m. erkinlik darajalari n -1 va m -1 bo‘lgan Snedekor taqsimotiga ega bo‘ladi. ■ Snedekor taqsimotining zichlik funksiyasi    0 , 1 2 2 2 2 12 2 ,                        x m nx x m n m n m n x f mn n n mn formula bilan aniqlanadi. Alomatning kritik sohasi quyidagicha tiziladi. Agarda   2 1 2 x y C    yoki   2 2 2 x y C    ( C 1 <1< C 2 ) bo‘lsa, asosiy gipoteza H 0 ni rad etmoq lozim. Yuqorida keltirilgan Snedekor teoremasidan foydalanib C 1 va C 2 –sonlarni aniqlaylik. Jadvaldan erkinlik darajasiga asosan Snedekor taqsimotining 1-α kvantili topiladi. Masalan, α = 0.15 va n = m = 9 bo‘lsa C 1 = 3.44, 29.0 1 2 1   C C . 2. Matematik kutilmalar ma’lum bo‘lganida dispersiyalar tengligi haqidagi gipotezani tekshirish Bu gipoteza oldingi gipotezaga o‘xshash tekshiriladi. Ammo  2 x va  2 y dispersiyalar mos ravishda quyidagicha hisoblanadi:    2 2 1 1 1 n x i x i X n        ,    2 2 1 1 1 m y i y i Y m        , Bu yerda x va y  lar X va Y t.m.lar o‘rta qiymatlaridir. 3. Dispersiyalar noma’lum bo‘lganida matematik kutilmalar tengligi haqidagi gipotezani tekshirish Faraz qilaylik, X va Y t.m.lar mos ravishda o‘rta qiymatlari x va y  , dispersiyalari 2 2 2      y x bo‘lgan normal qonun bo‘yicha taqsimlangan bo‘lib, 2  , x va y  lar noma’lum bo‘lsin. ( X 1 , …, X n ) X t.m.ning tanlanmasi va ( Y 1 , …, Y m ) – Y t.m.ning tanlanmasi bo‘lsin. Asosiy gipoteza H 0 : x = y  va alternativ gipoteza H 1 : x ≠ y  lardan biri o‘rinli ekanini tekshirish kerak. Tanlanmalar o‘rta qiymatlari ayirmasi x y  ni qaraylik. Shartga ko‘ra   2n m D x y n m      . Quyidagi statistikani kiritamiz:       2 2 1 1 2 x y x y n m t n m n m n m                  Bu statistika erkinlik darajasi n + m – 2 bo‘lgan Styudent taqsimotiga ega bo‘ladi. U holda asosiy gipoteza H 0 o‘rinli bo‘lishini tekshiruvchi statistik alomat quyidagicha tuziladi: agarda  2   m n t t  bo‘lsa gipoteza H 0 gipoteza rad etiladi. Bu yerda  2 m n t qiymatdorlik darajasi α – bo‘lgan Styudent taqsimotining kritik nuqtasidir. 4. Dispersiyalar ma’lum bolganida o‘rta qiymatlar tengligi haqidagi gipotezani tekshirish Endi o‘rta qiymatlar tengligi haqidagi gipotezani dispersiyalar ma’lum bo‘lganida tekshiruvchi alomat ko‘rib o‘tamiz. Bu holda 2 2 y x x y t n m      t.m. standart normal qonunga ega. Shuning uchun agarda t U   bo‘lsa H 0 : x = y  asosiy gipoteza rad etiladi. Bu yerda U α – qiymatdorlik darajasi α (0< α <1) bo‘lgan standart normal qonun kritik nuqtasidir. Foydalanilgan adabiyotlar 1. А bdushukurov А . А . Xi-kvadrat kriteriysi: nazariyasi va tatbiqi, O‘zMU, 2006. 2. А bdushukurov А . А ., Azlarov T.A., Djamirzayev A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan misol va masalalar to‘plami. Toshkent «Universitet», 2003. 3. Azlarov T.A., Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan Inglizcha-ruscha-o‘zbekcha lug‘at. Toshkent: « Universitet » , 2005. 4. Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi. Ma’ruzalar matni. Toshkent: « Universitet » , 2000. 5. Бочаров П. П., Печинкин А. В. Теория вероятностей. Математическая статистика. - 2-е изд. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2005. 6. Ватутин В.А., Ивченко Г.И., Медведев Ю.И., Чистяков В.П. Теория вероятностей и математическая статистика в задачах М.: 2003. 7. Ивченко Г.И., Медведев Ю.И. Математическая статистика. М.: Высшая школа, 1984. 8. Кибзун А. И., Горяинова Е. Р., Наумов А. В., Сиротин А. Н. Теория вероятностей и математическая статистика. Базовый курс с примерами и задачами / Учебн. пособие. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2002. 9. Кибзун А.И., Панков А.Р., Сиротин А.Н. Учебное пособие по теории вероятностей. — М.: Изд-во МАИ, 1993. 10. Кремер Н.Ш. Теория вероятностей и математическая статистика: Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИДАНА, 2004. 11. http://www.lib.homelinex.org/math/ ; 12. http://www.eknigu.com/lib/mathematics/ ;

Похожие

Statistik taqsimotlar
Hosila yordamida funksiyani tekshirish
Ko‘p o‘lchovli statistik tahlil usullari
Statistik baholar va ularning turlari
Ehtimollikning klassik, geometrik va statistik ta`rifi