Ko‘p yoqlar va aylanish figuralari kombinatsiyalari - Алгебра - Рефераты

Ko‘p yoqlar va aylanish figuralari kombinatsiyalari

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

451.5 KB

Ko‘p yoqlar va aylanish figuralari kombinatsiyalari Reja: 1. Kirish 2. Piramida va aylanish figuralari kombinatsiyalari 3. Aylanish figuralari kombinatsiyalari

Ko‘pyoqlar va aylanish figuralari kombinatsiyalariga doir misollarni yechishda quyidagilarni bilish zarur: 1. Prizma va aylanish figuralari kombinatsiyalari. Silindrga prizma ichki chizilgan deyiladi (silindr- prizmaga tashqi chizilgan), agarda prizma asosi silindr asosiga ichki chizilgan bo‘lsa. Teorema: Prizmaga tashqi silindr chizish uchun prizmaning to‘g‘ri va uning asosiga tashqi aylana chizish mumkin bo‘lishi zarur va yetarlidir. Xususiy holda har qanday uchburchakli prizmaga va har qanday muntazam prizmaga tashqi silindr chizish mumkin. silindrga ichki chizilgan prizmaning har qaysi yon qirrasi silindrni yon yasovchisi deyiladi. Prizma silindrga tashqi chizilgan deyiladi (silindr –prizmaga ichki chizilgan), agarda prizma asosi silindr asosiga tashqi chizilgan bo‘lsa. Teorem: Prizmaga ichki silindr chizish uchun prizmaning to‘g‘ri va uning asosiga ichki aylana chizish mumkin bo‘lishi zarur va yetarlidir. Xususiy holda, har qanday uchburchakli prizmaga va har qanday muntazam prizmaga ichki silindr chizish mumkin. silindrga tashqi chizilgan prizmaning yoqlari, silindrning yon sirtiga uning yasovchisi bo‘yicha o‘rinadi. Bu yasovchisi mos ravishda silindr asoslari va prizma asoslari o‘rinish nuqtalaridan o‘tadi. Prizma sharga ichki chizilgan deyiladi (shar esa prizmaga tashqi chizilgan), agarda prizmaning uchlari shar sirtiga tegishli bo‘lsa. Teorema: Prizmaga tashqi shar chizish uchun prizmani to‘g‘ri va uning asoslariga tashqi aylana chizish mumkin bo‘lishi zarur va yetarlidir. Xususiy holda, har qanday muntazam prizmaga tashqi shar chizish mumkin. Prizmaga tashqi chizilgan sharning markazi, prizma asoslariga tashqi chizilgan aylanalar markazlarini tutashtiruvchi kesmaning o‘rtasida bo‘ladi. Prizmaning barcha yoqlari sharga o‘rinsa, u holda shar prizmaga ichki chizilgan (prizma esa sharga tashqi chizilgan) deyiladi. Teorema: Prizmaga ichki shar chizish uchun prizmaning perpendikulyar kesimiga ichki aylana chizish mumkin bo‘lishi va prizmaning balandligi bu aylana diametriga teng bo‘lishi zarur va yetarlidir. Xususiy holda , muntazam prizmaga ichki shar chizish mumkin, qachonki, uning balandligi asosiga ichki chizilgan aylana diametriga teng bo‘lsa. 2. Piramida va aylanish figuralari kombinatsiyalari Piramida konusga tashqi chizilgan deyiladi (konus esa piramidaga ichki chizilgan), agar piramida uchi konus uchi bilan ustma-ust tushib h amda piramida asosi konus asosiga tashqi chizilgan bo‘lsa. Teorema: Piramidaga ichki konus chizish uchun, piramida asosiga ichki aylana chizishning mumkin bo‘lishi va piramidaning balandligi bu aylana markaziga tushishi zarur va yetarlidir. Xususiy holda , har qanday muntazam piramidaga ichki konus chizish mumkin.

Piramida konusga ichki chizilgan deyiladi (konus esa piramidaga tashqi chizilgan), agar piramidaning uchi konus uchi bilan ustma-ust tushib hamda piramida asosi konus asosiga ichki chizilgan bo‘lsa. Teorema: Piramida tashqi konus chizish uchun piramidaning yon qirralari teng bo‘lishi zarur va yetarlidir. Piramida sharga ichki chizilgan deyiladi (shar esa piramidaga tashqi chizilgan), agar piramidaning uchlari shar sirtida yotsa. Teorema: Piramidaga tashqi shar chizish uchun piramida asosiga tashqi aylana chizish mumkin bulishi zarur va yetarlidir. Xususiy holda , har qanday tetraedrga va muntazam piramidaga tashqi chizish mumkin. Piramidaga tashqi chizilgan shar markazi, asosiga tashqi chizilgan aylana markazidan o‘tuvchi va asosiga perpendikulyar to‘g‘ri chiziqda yotadi. Shar piramidaga ichki chizilgan deyiladi (piramida esa sharga tashqi chizilgan), agar shar piramidaning barcha yoqlariga o‘rinsa. Teorema: Harqanday tetraedrga ichki shar chizish mumkin. Teorema: Agar piramida asosiga ichki aylana chizish mumkin bo‘lib va piramidaning balandligi shu aylana markaziga tushsa, u holda bu piramidaga ichki shar chizish mumkin. Xususiy holda , har qanday muntazam piramidaga ichki shar chizish mumkin. 3. Aylanish figuralari kombinatsiyalari Shar konusga ichki chizilgan deyiladi (konus esa sharga tashqi chizilgan), agar shar konusning asosiga va har qaysi yasochisiga o‘rinsa. Har qanday konusga ichki shar chizish mumkin. Uning markazi o‘q kesimiga ichki chizilgan aylana markazi bilan ustma-ust tushib, shu bilan birga shar radiusi shu aylana radiusiga teng. Konus yasovchilari bilan sharning urinish nuqtalari to‘plami aylanadan iborat bo‘lib, u konus asosiga parallel tekislik bilan konus yon sirtining kesimidan iborat. Shar konusga tashqi chizilgan deyiladi (konus esa sharga ichki chizilgan), agar konusning uchi va asos aylanasi shar sirtida yotsa. Istalgan konusga tashqi shar chizish mumkin. Tashqi chizilgan shar markazi konus o‘q kesimiga tashqi chizilgan aylana markazi bilan ustma-ust tushib, radiusi shu aylana radiusiga teng bo‘ladi. Shar silindrga ichki chizilgan deyiladi (silindr esa sharga tashqi chizilgan), agar shar silindrning harichki asosiga va barcha yasovchilariga o‘rinsa. Teorema. silindrga ichki shar chizish mumkin faqat va faqat silindr balandligi asos diametriga teng bo‘lsa. Ichki chizilgan shar markazi, silindr asoslari markazlarini tutashtiruvchi kesma o‘rtasida bo‘ladi.

Shar silindrga tashqi chizilgan deyiladi (silindr sharga ichki chizilgan), agar silindr asoslari aylanalari shar sirtida yotsa. Istalgan silindrga tashqi shar chizish mumkin. Tashqi chizilgan shar markazi silindr o‘q kesimiga tashqi chizilgan aylana markazi bilan ustma-ust tushib, radiusi shu aylana radiusiga teng bo‘ladi. Silindr konusga ichki chizilgan deyiladi, agar silindrning bitta asosi konus asosida yotib, ikkinchi asosi aylanasi konus yon sirtida yotsa. 1 - masala. Balandligi asosining radiusiga teng konusga shar ichki chizilgan. SHar hajmining konus hajmiga nisbatini toping. Yechilishi: Chizmada konusning o‘q kesimi tasvir- langan. Bu yerda konus ∆ABC uchburchak, shar unga ichki chizilgan aylana shaklida tasvir- langan. OD=OK= R shar radiusi. AD = r , C D = H deb belgilaymiz. U holda V sh =3 4 π R 3 , V k = 3 1 π r 2 H = 3 1 π r 3 . ∆COK uchburchakdan R =( H – R ) sih 45 0 = 2 R H  . Bu yerdan R = 2 1 r )1 2 (4 4 4 )1 2 ( 3 3 3      r R V V k ш 3 Javob: )1 2 (4  3 . 2 – masala. Asosining radiusi 6 sm, balandligi 9 sm bo‘lgan konusga tashqi chizilgan shar hajmi va sirtini toping. Yechilishi: Chizmada konusni o‘q kesimi tasvir- langan. Bu yerda ∆ABC uchburchakka tashqi chizilgan aylana radiusi, mos ravishda konusga tashqi chizilgan shar radiusiga teng. Ya’ni OC= R .Shartga ko‘ra CD= Н =9 sm, AD = r = 6 c m. Bundan AC=BC= 2 2 CD AD  = 117 . ∆ABC uchburchakka tashqi chizilgan aylana radiusi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: R = 2 13 2 2 4 4 2              СД AC СД АВ АВ ВС АС S АВ ВС АС S с в а ( c m). u holda V sh = 3 4 π R 3 = 6 2197 c m 3 , S sh = 4 π r 2 = 169 π sm 2 .

Javob: 6 2197 sm 3 , 169 π sm 2 . 3 – masala. Kesik konusga radiusi R bo‘lgan shar ichki chizilgan. Shar markazidan katta diametr α burchak ostida ko‘rinadi. Kesik konus hajmini toping. Yechilishi: Chizmada kesik konusni o‘q kesimi tasvirlangan. Bu yerda kesik konusga ichki chizilgan shar, ABCD teng yonli trapetsiyaga ichki chizilgan aylana shaklida ko‘rsatilgan. Bu aylana radiusi ON = OM ichki chizilgan shar radiusi R ga teng. Ma’lumki kesik konus balandligi MN = H =2 R . r 1 pastki asosining radiusi desak, ∆AMO uchburchakdan: r 1 = OM tg 2  = Rtg 2  . Yuqoridagi asosining radiusi r 2 = D N ni quyidagi faktdan, ya’ni teng yonli trapetsiyaga aylana ichki chizilganligidan foydalanimiz. Ma’lumki, AD+BC=AB+DC  AD = r 1 + r 2 . Ikkinchi tomondan ∆ADK uchburchakda AD 2 = AK 2 +DK 2 =( r 1 – r 2 ) 2 + N 2 . Ma’lumki, ( r 1 + r 2 ) 2 = =( r 1 – r 2 ) 2 + N 2 , bu yerdan r 2 = r R2 = Rctg 2  . U holda kesik konusning hajmi: V = 3 1 πH (r 1 2 + r 1 r 2 + r 2 2 ) = 3 2 R 3 (tg 2 2  + ctg 2 2  +1). Javob : 3 2 R 3 (tg 2 2  + ctg 2 2  +1). 4 – masala. Muntazam piramidaga konus ichki chizilgan. Agar piramidaning qirrasi ℓ va ikki yon qo‘shni qirralari orasidagi burchak α bo‘lsa, konus hajmini toping. Yechilishi: ∆ADM uchburchakdan AM =ℓ · sin 2  . ∆MOA uchburchakdan DM = r = AM · tg 30 0 = =ℓ · sin 2  . 3 1 va AO = R = 30 cos АМ = 3 2 sin 2  l . ∆AOD uchburchakdan OA= Н = 2 sin4 3 3 222      i R i ekanligini topamiz. Konus hajmini V = 3 1 πr 2 · H formula bilan topamiz. Javob: = 2 3 3 sin 2 3    l · 2 4 3 sin 2  .

5 – masala. uchburchakli to‘g‘ri prizma R radiusli sharga ichki chizilgan. Prizmaning asoslari to‘g‘ri burchakli uchburchak bo‘lib, o‘tkir burchagi α va eng katta yon yog‘i kvadratdan iborat. Prizma hajmini toping. Yechilishi: Ma’lumki prizmaning asoslari shar sirti bilan aylana bo‘yicha kesishadi. To‘g‘ri burchakli ABC va A 1 B 1 C 1 uchburchaklar bu aylanalarga ichki chizilgan. Demak, to‘g‘ri burchakli uchburchakning to‘g‘ri burchagi aylana diametriga tiralgan. Ko‘rinadiki, AB va A 1 B 1 gipotenuza- lar aylanalarni diametrlarini ifodalaydi. ABB 1 A 1 tekislik shar markazi orqali o‘tadi. Shartda ABB 1 A 1 kvadrat edi. Bundan Н =AA 1 = R2 va AB = R 2 u holda prizma hajmi V = S acoc · H = 2 2 sin3  R . Javob: 2 2 sin3  R . 6 –masala. o‘q kesimi teng tomonli uchburchakdan iborat konus teskari qo‘yilib suv tuldirilgan va R radiusli shar qo‘yildi. Suv sathi sharga o‘rindi. Shar olingandan keyingi suv sathi balandligini toping. Yechilishi: Chizmada konus shaklidagi idishning o‘q kesimi tasvirlangan ADB – suv sathini ifodalaydi. ∆ABC uchburchak teng tomonli, DKE doira unga ichki chizilgan. AD= r bo‘lsin, u holda r = OD · tg 60 0 = R 3 va Н =CD =3 R . Suvning idishdagi hajmi ABC konus hajmidan shar hajmini ayirmasiga teng, ya’ni V = 3 1 π (r 2 H – 4R 3 ) = 3 5 πr 3 . Shar olingandan keyin suv sathi MN ga tushib M NC konusni to‘ldiradi . CL =ℓ bo‘lsin. U holda , ML = CL · tg 30 0 = 3 h , bundan V = 3  ML 2 · CL = 9 1 π h 3 . 9 3 h  = 3 5 πR 3 tenglamani hosil qilamiz. Bundan h = R 315 . Javob: R 315 .

7 – masala. Sharga tashqi chizilgan teshik konusning yasovchilari o‘rtalaridan o‘tuvchi tekislik bilan shu kesik konus hosil qilgan kesimning yuzi 4 π ga teng. Kesik konusning yasovchisini toping. Yechilishi: Chizmada kesik konusning o‘q kesimi tasvirlangan. Yasovchilari o‘rtasidan o‘tuvchi kesim shar marka- zidan o‘tadi. Kesimdagi doira radiusi R desak, shartdan π r 2 = 4 π  R =2, ekanligi kelib chiqadi. Ma’lumki AD konus yasovchisi, ikkinchi tomondan trapetsiyaga ichki chizilgan aylana shartiga ko‘ra AD =2 DС АВ  = 2 R =4 Javob: 4. 8 – masala. Konusning o‘q kesimi teng tomonli uchburchakdan, silindrniki esa kvadratdan iborat. Agar ularning to‘la sirtlari tengdosh bo‘lsa, hajmlarning nisbatini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko‘ra S t.sirt.k = S t.sirt.s . konus asosining radiusini r , silindr asosi radiusini R desak, u holda konus balandligi N k = R 3 , silindr balandligi Н = 2 R . S t.sirt.k = π r 2 + π r ·2 r = 3 π r 2 , S t.sirt.s = 2 π R 2 + 2 π R ·2 R =6 π R 2 . Shartga ko‘ra 3 π r 2 = 6 π R 2  r = 2 R (1) Ularning hajmlari mos ravishda V k = 3 1 π r 2 · N k = 3 3 1 π r 3 , V s = π R 2 · N s =2 π R 3 . Bu yerda (1)ni e’tiborga olsak, 3 2 2 2 2 3 3 3 3   R R v v ц k   ; Javob: 3 2 .

9 – masala. muntazam oltiburchakli piramidaning apofemasi 5 ga, uning asosiga tashqi chizilgan doiraning yuzi 12  ga teng. SHu piramidaga ichki chizilgan sharning radiusini toping. Yechilishi: Chizmada piramidaning qarama-qarshi apofemalari orqali o‘tuvchi kesim tasvir- langan. Masala shartidan piramida asosi muntazam oltiburchakka tashqi chizilgan aylana radiusi R = 23 kelib chiqadi. Bunga ko‘ra ichki chizilgan aylana radiusi r = 3 ekanligini topish mumkin. AOS Misr uchburchagidan OS = 4 ga teng. Demak OO 1 = 16 12 2 2     АВ ВS AS S АВС = 1,5. Javob: 1,5. 10 – masala. Radiusi R bo‘lgan sharga to‘rt burchakli muntazam piramida ichki chizilgan bo‘lib, bunda piramidaning asosi unga perpendikulyar bo‘lgan radiusni teng ikkiga bo‘ladi. Piramidaga ichki chizilgan shar sirtini aniqlang. Yechilishi: Piramidaning asosi o‘ziga perpendikulyar bo‘lgan shar radiusi O´R ni teng ikikga bo‘ladi | O D| = 2 3 2)2(2 21 2 1 R R OO O O R     . | OM | = | O D| · 2 2 = 4 6 R | OS | = 2 3 R . | SM | = 2 2 OM OS  = 8 21 R . r = ∆ SMN ga ichki chizilgan aylana radiusi bo‘lsin, u ichki chizilgan sharning xam radiusi buladi: r =               R R R R R R SM OM OS OM P SSMN 7 1 1 2 3 42 2 6 2 6 3 ) 8 21 4 6 ( 2 4 3 6 | | | | | || | = R  4 1 7 S shar = 4 π r 2 = 4 π R · ( 4 1 7  ) 2 = π R 2 7 4 . Javob: π R 2 7 4 .

Похожие

Aylanish figuralari

Ko‘p o‘lchovli tasodifiy miqdorlar

Ko‘p o‘lchovli statistik tahlil usullari

Algebraik materiallarni o‘rganish metodikasi

Ko`pburchaklar