Aylanish figuralari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

449.5 KB

Скачать

Aylanish figuralari Reja: 1. Silindr 2. Konus 3. Kesik konus 4. Shar 5. Sfera

Aylanish figuralariga oid misol va masalalarni yechish uchun asosiy aylanish figuralari va ularning xossalarini yodda tutish lozim : 1. Silindr ( to ` g ` ri doiraviy silindr ) deb to ` g ` ri to ` rtburchakning ixtiyoriy tomonini o` q sifatida olib , uning atrofida aylanishdan hosil qilingan figuraga aytiladi . Aylanish o`q iga qo`shni tomonlar hosil qilgan doiralar silindrning asoslari deyiladi. Aylanish o`qiga qo`shni bo`lmagan tomon hosil qilgan sirt silindrning yon sirti deyiladi. silindrning balandligi deb asoslarining umumiy perpendikulyariga aytiladi, qachonki uning oxirlari silindr asoslarining markazlarida yotadi. Silindrning hajmi quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi: V = πR 2 H , Silindrning yon sirti va to`la sirti ushbu formula lar yordamida hisoblanadi: S yon = 2 πRH , S t. sirt = 2 πRH +2 πR 2 , bu yerda R - asosining radiusi; N – silindrning balandligi. 2. Konus ( to`g`ri doiraviy konus) deb, to`g`ri burchakli uchburchakni biror katetini o`q sifatida olib uning atrofida aylantirishdan hosil qilingan figuraga aytiladi. Bunda to`g`ri burchakli uchburchak gipotenuzasi hosil qilgan sirt konusning yon sirti, ikkinchi katet hosil qilgan doira konusning asosi, katet konusning o`qi, gipotenuza konusning yasovchisi deyiladi. Konusining hajmi ushbu formula yordamida hisoblanadi: V = 3 1 πR 2 H , Konusning yon sirti ushbu formula buyicha hisoblanadi: RL Syon  bu yerda R - asosining radiusi ; Н – balandligii ; L - konusning yasovchisi . 3. Kesik konus deb konusning asosi va unga parallel tekislik bilan hosil qilingan kesimi orasidagi qismiga aytiladi . Kesik konusni teng yonli trapetsiyani simmetriya o ` qi atrofida aylantirishdan hosil qilingan figura sifatida qarash

mumkin . Trapetsiyani yon tomoni kesik konusning yasovchisi ; trapetsiyani asoslari hosil qilgan doiralar kesik konusning asoslari deyiladi . Kesik konusning hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi: V = 3 1 πH (R 1 2 + R 1 R 2 + R 2 2 ), bu yerda Н – balandligi; R 1 va R 2 – katta va kichik asoslari radiuslari. Kesik konusning yon sirti quyidagi formula bilan hisoblanadi: S yon = π( R 1 + R 2 ) L, bu yerda L – kesik konusning yasovchisi. 4. Shar deb belgilangan O nuqtadan berilgan masofadan uzoqda bo`lmagan fazoning nuqtalari to`plamiga aytiladi. Sharni yarim doiraning diametri atrofida aylantirishdan hosil qilingan figura deb qarash mumkin. Sfera deb berilgan O nuqtadan R masofadagi fazoning barcha nuqtalari to`plamiga aytiladi. Berilgan O nuqta sferani markazi deyiladi. Sferani yarim aylanani diametri atrofida aylantirishdan hosil qilingan figura deb qarash mumkin. Radiusi R ga teng bo`lgan shar hajmi quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi: V = 3 4 πR 3 . R radiusli sferaning yuzi (shar sirti) ushbu formula bo`yicha hisoblanadi: S = 4 πR 2 Shar segmenti deb sharning tekislik bilan kesimida hosil qilingan qismiga aytiladi. Shar segmenti hajmi ushbu formula bo`yicha hisoblanadi: V = πh 2 (R – 3 1 h), bu yerda R - shar radiusi; h – segmentni balandligi. SHar segmenti sirtining yuzi ushbu formula bo`yicha hisoblanadi: S = 2 πRh Shar kamari deb uni kesib o`tuvchi ikkita parallel tekisliklari orasidagi qismiga aytiladi. Shar kamarining hajmi quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi:

V = 6 1 πh (h 2 + 3R 1 2 + 3R 2 2 ), bu ye rda R 1 , R 2 - shar sirtining yuzi ushbu formula yordamida hisoblanadi : S = 2π Rh, bu yerda R - shar radiusi; h - shar kamari balandligi. Shar sektori deb shar segmenti va uni hosil qiluvchi konusdan iborat figuraga aytiladi. Agar shar segmenti yarimidan kichik bo`lsa, u uchi shar markazida asosi segment bo`lgan konus bilan to`ldiriladi. Agar segment yarimidan katta bo`lsa, u holda aytib o`tilgan konus undan olib tashalanadi. Shar sektori hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi: V = 3 2 π R 2 h, bu ye rda R - shar radiusi ; h- segment balandligi ; r- segment asosi radiusi . 1- masala. Konusning yasovchisi asos tekisligi bilan 60 0 li burchak tashkil qiladi. Konus yon sirtini uning asosi yuziga nisbatini toping. Yechilishi: Ma`lumki, ОВ SВ R L R RL S S asos yon    2   = cos 60 0 = 0,5. Javob: 0,5. 2 – masala. Shar radiusi 32 sm bo`lib, yon sirti asosidan 3 marta katta bo`lgan konusga tengdosh. Konus balandligini toping. Yechilishi: Shar radiusini R bilan, ya`ni R = 32 sm; r , H , L larni mos ravishda konusning asosini radiusi, balandligi va konusning yasovchisi deb belgilaylik. U holda masala shartiga ko`ra, ya`ni

3 1 πr 2 H = 3 4 π R 3 , πrL = 3 π r 2 . Quyidagi tenglamalar sistemasini tuzamiz: r 2 h = 8 L = 3r L 2 = r 2 + H 2 bu yerdan Н = 4 sm ekanligini topamiz. Javob: 4 sm. 3 – masala. Tomonlari 10, 17, 21 sm bo`lgan uchburchakni katta tomoni atrofida aylantirildi. Hosil qilingan aylanish figurasini hajmi va sirtini hisoblang. Yechilishi: ∆ABC uchburchakni AC tomoni atrofida aylantirishdan hosil qilin- gan figurani hajmi va sirti, BAB 1 va BCB 1 ikki konus hajmlari va sirtlari yig`indisiga mos ravishda teng, ya`ni V ABCB , = V BAB , + V BCB , S ABCB , = S yonBAB + S yonBCB , yoki V ABCB = 3 1 π BO 2 AO + 3 1 π *BO 2 *OC = 3 1 π BO 2 AC, S ABCB ,= π *BO*AB + π *BO*BC = π *BO*(AB +BC). Ko`rinib turibdiki, hosil qilingan aylanish figuraning hajmi va sirtini aniqlash uchun ABC uchburchakni BO balandligini topish kerak bo`ladi. Geron

formulasidan S ∆ ABC = =) )( )( ( с р в p a p p    = 84 c m 2 . Ikkinchi tomondan, S ∆ ABC = 2 1 AC *BO. Bundan BO = 8 sm ekanligi kelib chiqadi. U holda V ∆ BCB э = 448 π sm 3 , S ABCB э = 216 π sm 2 , Javob: 448 π sm 3 , 216 π sm 2 . 4 – masala. Konus asosining radiusi r , yon sirti, asosining yuzi va o`q kesimi yuzlari yig`indisiga teng. Konus hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko`ra S yon sirt = S asos + S ∆ABS . Ikkinchi tomondan, S yon = π rL , S ∆ ABS = 2 1 AB*CO = rH, S asos = π r 2 . bu yerda L = AC, Н =CO, ∆AOC uch- burchakdan L = AC = H r 2 2 ekanligini topamiz. Н = С O balandlikni π r 2 2 H r  = π r 2 + rH. tenglamadan aniqlaymiz. YA`ni Н = 1 2 2  r . Bundan, V = )1 (3 2 2 3 2    r . Javob: 3 2 · )1 ( 2 3 2    r . 5 – masala. Konus asosining vatari α yoyga tiralgan. Uning balandligi yasovchisi bilan β burchak tashkil etadi. Konus hajmini toping.

Yechilishi: ∆AOBE uchburchakdan OA = R =2 sin2  АВ = 2 sin2  a . ∆OBD uchburchakdan Н = R ctg β ga egamiz. U holda V = 3 1 π R 2 H = 2 24 sin 3 3    ctg a . Javob: 2 sin 24 3 3    ctg a . 6 – masala. Kesik konusning yasovchisi L ga teng bo`lib, asosi bilan α burchak tashkil qiladi. Shu bilan birga yuqori uchidan o`tib qarama-qarshi tomondagi yasovchining pastki uchini tutashtiruvchi to`g`ri chiziqqa perpendikulyar. Kesik konusning yon sirtini toping. Yechilishi: ∆AA 1 C uchburchakdan AC = Lcosα ga egamiz. Shartga ko`ra < AA 1 B = 90 0 . ∆AA 1 B uchburchakdan AB = 2 R =  cos L . Bundan AO = R =  cos2 L . Demak, A 1 O 1 = r = AO – AC = L (  cos2 1 – cosα ). U holda S yon sirt = πL ( R + r ) = πL 2 (  cos 1 – cosα ). Javob: πL 2 (  cos 1 – cosα ).

7 – masala. Radiusi R ga teng bo`lgan shardan o`q kesimida α burchak tashkil qiluvchi shar sektorining hajmi va to`la sirtini toping. Yechilishi: Shar radiusini R bilan, segment balandligini DC = h va AD kesmani r bilan belgilaylik. Sektor hajmi V =3 2 πR 2 h ga teng. ∆ACD uchburchakda  ACD = 4  , bundan h = rtg 4  . ∆AD O uchburchakdan r = R sin 2  . Ma`lumki, V = 3 2 πR 2 h = 3 4 R 3 sin 2 4  . Sektorning to`la sirti ABC segment yuzi 2 πRh va AOB konus yon sirti πRr lardan tashkil topadi. Demak, S = 2πRh + πRr = πR 2 sin 2  (2tg 4  +1). Javob : V = 3 4 R 3 sin 2 4  ; S =πR 2 sin 2  (2tg 4  +1). 8 – masala. Silindrning balandligi 5 ga, uning asosiga ichki chizilgan muntazam uchburchakning tomoni 3 3 ga teng. Silindrning hajmini toping. Yechilishi: Ma`lumki silindr hajmi V = S asos * H = πR 2 H formula bilan hisoblanadi. Bu yerda Н =5 shartda berilgan. R radiusni ABC muntazam uchburchakdan foydalanib topamiz. Ya`ni R = OC = 3 2СД = 3 2 · 2 3 АС = 3 3 АС . ekanligidan R =3 . Demak, V = 45 π . Javob: 45 π .

9 – masala. silindrning yon sirti yoyilganda uning diagonali asos tekisligi bilan 45 0 burchak tashkil qiladi. silindrning yon sirti 144 π 2 ga teng. silindr asosining radiusini toping. Yechilishi: Masala shartidan S yon = 144 π 2 ekanligi g a ko`ra, AB · BS = 144 π 2  AB =BC =12 π . Silindr asosi aylanasi uzunligi AB ga teng ekanligidan, 2 π R =AB, 2 π R = 12 π demak R =6. Javob: 6 10 – masala. Radiusi 5 ga teng bo`lgan sharga ichki chizilgan konusning balandligi 4 ga teng. Konusning hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko`ra CO 1 =4  O 1 O =1 chunki R =5. To`g`ri burchakli ∆O 1 OB uchbur- chakdan O 1 B =2 1 2 O O OB  = 24 . Konus asosining yuzi: S acoc = π *O 1 B 2 = 24 π . Demak konusni hajmi: V = 3 1 π *O 1 B 2 π * C O 1 = 32 π . Javob: 32 π . 11 – masala. Sharning radiusi  8 ga teng. Radiusning oxiridan u bilan 60 0 li burchak tashkil etadigan kesuvchi tekislik o`tkazilgan. Kesimning yuzini toping. Yechilishi:

Masala shartiga ko`ra OB =OA = 8 , <OBA =60 0 . Bundan ∆ABO ni teng tomonli uchburchak ekanligini aytish mumkin. O 1 A = 2 АВ =  4 . Demak, S kesim = 2 1 * A O  =16 . Javob: 16 12 - masala. Ko`rsatilgan uchburchakning to`g`ri chiziq atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. Yechilishi: Masala shartida keltirilgan aylanish figurasining hajmi ABB 1 A 1 silindr hajmidan BSB 1 konus hajmi- ni ayirmasiga teng. YA`ni V f = V s – V k . V s = π *AC 2 *OC = 36 π , V k = 3 1 π OB 2 *OC = 12 π Demak, V f = 24 π Javob: 24 π . 13 – masala. Konusning balandligi 3, unga tashqi chizilgan sharning radisi 2 bo`lsa, konus sirtining shar sirtiga nisbatini toping. Yechilishi: Masala shartiga e`tibor bersak, BO=2, BD =3 ekanligi ∆ABC ni teng tomonli ekanligini bildiradi. Ma`- lumki shar sirti S sh = 4 π R 2 = 16 π , konus sirti S = π · AD · AB + π · AD 2 AD masofa to`g`ri burchakli ∆ADO dan

topiladi: AD = 2 2 OD AO  = 3 , AB = 2AD = 2 3 demak, konus sirti S k = 9 π . Bundan, ш k S S = 16 9 . Javob: 16 9 . 14 – masala. Silindrning yasovchisiga tik bo`lgan kesimning yuzi Q ga, o`q kesimining yuzi esa S ga teng. Bu silindrning to`la sirtini va hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko`ra, S ABC D = S , S asos = Q Bundan quyidagi tengliklarni yozish mumkin: S = AB · AD = 2 AO · AD, Q = π · AO 2 . Bizga ma`lumki, silindr to`la sirti S t. c . = S yon +2 S asos . Yuqori dagi tengliklardan AO= / Q , AD = S /2 / Q . Bulardan, S t. c = 2 π · AO · AD + 2 π · A O 2 = πS + 2 Q . Ma`lumki silindr hajmi V = π · A O 2 · AD ekanligidan, V = 2 S Q S t.c = π S + 2Q. Javob: V == 2 S Q . 15 – masala. Konus yon sirtining yuzi asosining yuzidan ikki marta katta. Uning o`q kesimining yuzi Q ga teng. Konusning hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko`ra S yon = 2 · S aso c ,

$\ S ABC = Q . Ma`lumki S yon = πr ℓ= π · AO · A C , S aso c = πr 2 = π · AO 2 , S ABC = A O · OC . formulalar yordamida hisoblanadi. Yuqo- ridagilarni e`tiborga olsak, ℓ= 2 r ya`ni AC = 2AO, shu bilan birga Q = AO · 2 2 4 AO AO  = A O 2 · 3 . ekanligini topish mumkin. Bundan AO = 3 Q Konus hajmi V = 3 1 π · 3 Q · 3 Q · 3 = 43 3 Q Q .$ Adabiyot: 1. Ha k imov A . 2. Xolikov Q .S 3. Ungarov B.X. 4. Abjalilov S . X . 5. www.ziyonet.uz 6. www.NUR.uz

Aylanish figuralari

20.09.2019

0

449.5 KB

Похожие