Geometrik figuralarning tekislikda tasvirlanishiga oid teorema va aksiomalar hamda ularning tadbiqlari - Алгебра - Рефераты

Geometrik figuralarning tekislikda tasvirlanishiga oid teorema va aksiomalar hamda ularning tadbiqlari

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

269.5 KB

Geometrik figuralarning tekislikda tasvirlanishiga oid teorema va aksiomalar hamda ularning tadbiqlari Reja: 1. Geometrik figuralarning tekislikda tasvirlanishiga oid teorema va aksiomalar hamda ularning tadbiqlari 2. Piramida va uning yassi kesimlarini yasash. 3. Parallelepiped va uning kesimini yasash.

Geometrik masalalarning hal qilinishiga doir o‘quvchilarda qobiliyat, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish, rivojlanib borayotgan mustaqil davlatimiz xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida, yangi texnologiyaning yaratilishi va joriy qilinishida, zamonaviy ishlab chiqarish, fan, texnika taraqqiyotini jadallashtirishda hamda inson amaliy faoliyatida muhim o‘rin tutadi. Geometriyaning stereometriya bo ‘limiga doir tasvirlash masalalarining yechimi talabalarning talaba va texnikani ko‘rgazmali idrok etishga, figuralarning tuzilishini, fazoviy ma ’ lumotlarni chuqurroq bilishga, ko‘z ko‘rib bo‘lmaydigan jarayonlar hodisalarni sinchiklab o‘rganishga yordam beradi. Geometriya kursida geometrik tasvirlash masalalarning ko‘rib o‘tishidan ko‘zlangan asosiy maqsad geometrik yasashlarni bajarish orqali talabalarning fazoviy tasavvurini va mantiqiy tafakkurini, texnikaviy ijod, bunyodkorlik, loyihalash kabi sifatlarni rivojlantirishni taqozo qiladi. Tekislikda fazoviy figuralarni geometric tasvirlashda barcha ko‘nikmalarni hosil qilish jarayoni quyidagi vazifalarni o ‘ z ichiga oladi: 1. Oldindan mavjud bo ‘ lgan bilimlariga tayangan holda biron-bir muammoni mufassal hal etish malaka va ko ‘ nikmalarini shakllantirish jarayonida mantiqiy fikrlash qobiliyati darajasini oshirish. 2. Bilim, o ‘ quv malakalarini to ‘ la qiymati o ‘ zlashtirishga ularni o ‘ rganuvchi shroitlarda mustaqil qo ‘ llanish natijasidagina erishish mumkinligi g ‘ oyasini singdirish. 3. Planimetriyadan stereometriyaga o ‘ tish jarayonida ( ikki o ‘ lchovli tekislikdan uch o ‘ lchovli fazoga) tasvirlash orqali talabalarda kuzatish, taqqoslash, solishtirilayotgan hodisalarga o‘xshashlik va farq qiladigan belgilarni ajratish, tahlil, sintez qilish, umumlashtirish, fazoviy jismlarni to‘la tasavvur qilish, qobiliyatlarini o‘stirish. 4. Umuman olganda o‘quvchilarning aqliy tafakkurini rivojlantirishdan iborat. O‘quvchilarning dunyoqarash tafakkurini rivojlantirish dars davomida va darsdan tashqari jarayonlarda amalgam oshiriladi. Bu muammolarni hal etishda geometriya darslarida tasvirlashga doir masalalarni yechish ayniqsa katta ahmiyat kasb etadi. Chunki bu o ‘quv mazmuni, metodlari va o‘quv qurollaridan to‘g‘ri foydalanish, ularning matematik qobiliyatini va bilimini hisobga olib o‘qitish sistemasining ratsional usullarini topishni talab etadi. Stereometriyadagi yasashga doir

masalalarni yechishdan oldin stereometriyadagi asosiy tushunchalar, aksiomalar, teoremalar va ulardan kelib chiqadigan natijalarni o‘rganish lozimdir. Shundagina berilayotgan ta’lim samarali bo‘ladi, o‘quvchilarning bilimini sistemaga soladi va mustahkamlaydi. Stereometriyada geometric yasash masalalarni yechish malakasini o‘quvchilarda shakllantirishning ilk bosqichi fazoning asosiy figuralari nuqta, to‘g‘ri chiziq va tekislik haqida tushuncha berishdan iborat. Planimetriyada barcha figuralar joylashadigan bitta tekislikka ega edik, stereometriyada esa tekisliklar cheksiz ko‘pdir. Yangi geometric obyekt, ya’ni tekislikning kiritilishi mavjud, aksiomalar sistemasini kengaytirishga olib keladi. Fazoda nuqta, to‘g‘ri chiziq va tekisliklararo qanday vaziyatda joylashishlari mumkinligi to‘g‘risida o‘quvchilarga bilim berishda quyidagi uchta aksioma muhim o‘rin tutadi. C 1. Tekislik qanday bo’lmasin, shu tekislikka tegishli nuqtalar va unga tegishli bo’lmagan nuqtalar mavjud. C 2. Agar ikkita turli tekislik umumiy nuqtaga ega bo’lsa, ular shu nuqtadan o’tuvchi to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. C 3 Agar ikkita turli tekislik umumiy nuqtaga ega bo’lsa, ular orqali bitta va faqat bitta tekislik o’tkazish mumkin. Fazoda geometrik tasvirlashga doir murakkab masalalarni yechishdan (yasashdan) oldin, o’quvchilarning tafakkuri va dunyoqarashini shakllantirish maqsadida ba’zi bir teoremalarning isbotini berish maqsadga muvofiq. 1-teorema: Fazoda to’g’ri chiziq va unda yotmaydigan nuqta orqali bitta va faqat bitta tekislik o’tkazish mumkin [6]. I sboti. AB - berilgan to’g’ri chiziq, C nuqta esa unda yotmaydigan nuqta bo’lsin. A va C nuqtalar orqali I- aksiomaga asosan to’g’ri chiziq o’tkazamiz AB va AC to’g’ri chiziqlar har xil, chunki C nuqta AB to’g’ri chiziqda yotmaydi. AB va AC to’g’ri chiziqlar orqali III-aksiomaga asosan tekislik o’tkazamiz. Bu tekislik AB to’g’ri chiziq bilan va C nuqta orqali o’tadi. Endi  tekislikning yagonaligini isbotlaymiz. Faraz qulaylik, AB to’g’ri chiziq va C nuqtadan o’tuvchi boshqa  tekislik mavjud bo’lsin. II-aksiomaga asosan  va  tekisliklar to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. Bu to’g’ri 1- chizma

chiziqda A,B,C nuqtalar yotishi kerak. Biroq ular bir to’g’ri chiziqda yotmaydi. Biz ziddiyatga keldik. Teorema isbotlandi. 2- teorema. To’g’ri chiziqning ikkita nuqtasi tekislikka tegishli bo’lsa, u holda to’g’ri chiziqning o’zi ham tekislikka tegishli bo’ladi. Isboti. a -berilgan to’g’ri chiziq va  berilgan tekislik bo’lsin. I-aksiomaga ko’ra a to’g’ri chiziqda yotmaydigan A nuqta mavjud. A nuqta va a to’g’ri chiziq orqali  tekislikni o’tkazamiz. Agar tekislik  tekislik bilan ustma- ust tushsa, u holda  tekislik a to’g’ri chiziqni o’z ichiga oladi. Lekin  tekislik  tekislikdan farq qilsa, bu tekisliklar a to’g’ri chiziqning ikkita nuqtasi o’z ichiga olgan a to’gri chiziq bo’yicha kesishadi. 1-aksiomaga ko’ra /a to’g’ri chiziq va a to’g’ri chiziq ustma-ust tushadi, demak a to’g’ri chiziq  tekislikda yotadi. Teorema isbotlandi. 3-teopema. Bitta to’g’ri chiziqda yotmaydigan uchta nuqtadan bitta va faqat bitta tekislik o’tkazish mumkin. Isboti. Bitta to’g’ri chiziqda yotmagan A,B,C nuqtalar berilgan bo’lsin. AB va AC to’g’ri chiziqlarni o’tkazamiz, ular turli, chunki bir to’g’ri chiziqda yotmaydi. III- aksiomaga ko’ra AB va AC to’g’ri chiziqlar orqali  tekislik o’tkazish mumkin. Bu tekislik A,B,C nuqtalarni o’z ichiga oladi. Endi  tekislikning yagonaligini isbotlaymiz. II-teoremaga ko’ra A,B,C nuqtalardan o’tuvchi tekislik AB va AC to’g’ri chiziqlarni o’z ichiga oladi. III-aksiomaga ko’ra bunday tekislik yagonadir. Yuqorida bayon etilgan nazariy manbalar va o’quvchilarning chizmachilik darslarida egallagan bilimlariga tayangan holda quyidagi elementar masalalarni ko’rib o’tamiz. 1-masala. Fazoviy figuralarni tekislikda tasvirlanishi: a) AB to’g’ri chiziqning  tekislik bilan kesishgan nuqtasini yasang. 3-chizma 2 - chizma

Bu masalani yechishda avvalo yasash jarayonida kerak bo’lgan qalam va chizg’ichni tayyorlaymiz. So’ngra chizmachilik va geometriya darslarida o’tilgan proeksiyalash materiallarini qo’llab, talab qilingan nuqtani yasaymiz. 1-usul. Berilgan  tekislikni kesib o’tuvchi ixtiyoriy a to’g’ri chiziq o’tkazamiz. Bu to’g’ri chiziqqa AB to’g’ri chiziqning ixtiyoriy X nuqtadan parallel to’g’ri chiziq o’tkazamiz. Bu to’g’ri chiziqning  tekislik bilan kesishgan nuqtasini X 1 bilan belgilaymiz. X 1 nuqta X nuqtaning tekislikdagi tasviri bo’ladi. Shu tariqa AB to’g’ri chiziqning har bir nuqtasining tasvirini shu tarzda yasab, AB to’g’ri chiziqning tasvirini, ya’ni proeksiyasini hosil qilamiz. AB to’g’ri chiziq bilan uning A 1 B 1 proeksiyasining kesishgan O nuqtasi izlangan nuqta bo’ladi.[7]. 2-usul. To’g’ri chiziqning va tekislikning kesishgan nuqtasini quyidagicha yasaymiz: Berilgan AB to’g’ri chiziq orqali Q tekislik bilan kesishuvchi T tekislik o’tkazamiz. Q  T = CD to’g’ri chiziqni yasaymiz. AB to’gri chiziqni davom ettiramiz, u CD to’g’ri chiziq bilan qandaydir K nuqtada kesishadi. K nuqta izlangan nuqta bo’ladi (8-rasm). b) ABC tekislikning  tekislik bilan kesishgan chiziqni ( ABC tekislikning  tekislikdagi izi) yasang. 1-usul. Bu masalani yechishda 1.a) usuldan foydalanamiz. AB  A 1 B 1 =O 1 va AC  A 1 C 1 =O 2 nuqtalarni yasaymiz. O 1 O 2 to’g’ri chiziq o’tkazamiz, bu to’g’ri chiziq izlangan to’g’ri chiziq bo’ladi (5- rasm) [7]. 2-usul. Bu usulda yasashni bajarish uchun berilgan ikkita tekislikni kesib o’tuvchi tekislik o’tkazamiz. Kesishishdan hosi l bo’lgan to’g’ri chiziqning umumiy nuqtasini topamiz. P va Q tekisliklarni kesib o’tuvchi S tekislik P tekislik bilan AB, Q 4 - chizma 5 - chizma 6 - chizma

tekislik bilan CD to’g’ri chiziq bo’yicha kesishadi. AB va CD to’g’ri chiziq kesishgan nuqtasi K 1 izlangan birinchi umumiy nuqta bo’ladi. Bu P va Q tekisliklarning kesishgan to’ri chizig’ining nuqtasi bo’ladi. To’g’ri chiziqni yasash uchun uning ikkita nuqtasini topish etarlidir. Ikkinchi umumiy nuqta ham shu tarzda topiladi.[4] . c) ABC tekislik bilan MW to’g’ri chiziqning kesishish nuqtasini уasang. Mavjud tushunchalarga tayangan holda quyidagi nuqtalarni yasaymiz. X 1 Y 1 –nuqtalar mos ravishda AB , AC to’g’ri chiziqlarda yotuvchi X,Y nuqtalarning asoslari MW va XY to’g’ri chiziqlar MM 1 , WW 1 to’g’ri chiziqlar orqali o’tuvchi tekislikda yotadi, ular izlangan O nuqtada kesishadi. Uning asosi O 1 nuqta M 1 W 1 t’g’ri chiziqda yotadi (6- chizma ). 2-masala. Geometrik figuralarning kesimlarini yasang. a) Prizmaning tasviri va uning kesimini yasash. Parallel proeksiyalash qoidalariga muvofiq prizmani tasvirlashdan avval asoslaridan biri yassi ko’pburchak chiziladi. Keyin ko’pburchakning uchlaridan bir xil uzunlikdagi parallel kesmalar ko’rinishida prizmaning yon qirralari o’tkaziladi. Bu kesmaning uchlari ketma-ket tutashtiriladi va prizmaning ikkinchi asosi hisil bo’ladi. Prizmaning yon qirralariga parallel tekisliklar bilan kesimlari parallelogrammlar bo’ladi. Diagonal kesimlar ham paralle-logrammlardan iborat. Prizmaning boshqa hollardagi kesimini yasash uchun kesuvchi tekislikning prizma yoqlari иш bilan kesishish kesmalarini yasash yetarli.[7] 7 - chizma 8-chizma

1-hol. Prizma sirtiga kesimga tegishli bo’lgan biror A nuqta orqali o’tuvchi kesimni yasang. A nuqta yon yoqqa tegishli bo’lsin. Dastlab D nuqta yasaladi, bu nuqtaga yon tekisligi asos tkisligida yotuvchi S to’g’ri chiziqni kesib o’tadi. Keyin A va D nuqtalar orqali to’g’ri chiziq o’tkaziladi. Qaralayotgan yoqdagi AD to’g’ri chiziqning BC kesmasi bu yoqning kesuvchi tekislik bilan kesishishidir. A nuqta yon qirralarining biriga tegishli bo’lsin. Bu masala ham oldingi masalaga keltirilib yechiladi. D 1 ,D 2 ,D 3 ,D 4 nuqtalar yasalgandan so’ng kesimni hosil qilamiz. 2-hol. Prizma qirralarida yotuvchi A,B,C nuqtalarorqali o’tuvchi tekislik kesimini yasang. Kesimni yasash uchun ABC tekislik bilan prizma ikki qirrasining kesishgan X,Y nuqtalarini topish kifoya. Bu nuqtalarning asoslari X 1 ,Y 1 nuqtalarni yasaymiz. A 1 ,C 1 va B 1 X 1 to’g’ri chiziqlar K 1 nuqtada kesishadi. K 1 nuqtadan to’g’ri chiziq o’tkazamiz, u ABC takislikni K nuqtada kesadi. BK to’g’ri chiziq prizma qirrasi bilan izlangan X nuqtada kesishadi. Shu usul bilan W nuqtani yasaymiz. XW to’g’ri chiziq prizma qirrasini izlangan Y nuqtada kesadi. Istalgan kesim beshburchakdir. b) Piramida va uning yassi kesimlarini yasash. Piramida ham parallel proeksiyalash qoidalari asosida yasaladi. Avval asosi yasaladi. Bu asos ko’pburchakdan iborat bo’ladi. Keyin piramidaning uchi belgilanib, u yon qirralar yordamida asos uchlari bilan birlashtiriladi. Piramidaning uchi orqali o’quvchi tekisliklar uchburchaklardan iborat. Diagonal kesimlar ham uchburchak bo’ladi. Bunday kesimlar piramidaning ikkita qo’shni bo’lmagan yon qirralari orqali o’tuvchi tekisliklar hosil qilinadi. 9 - chizma 1 0 - chizma 12 - chizma 1 1 - chizma

1-hol. Piramidaning asos tekisligidagi berilgan ych izli tekislik bilan kesimini yasash uchun uning yon yoqlarini kesuvchi tekislik bilan kesishmasini yasash etarli. Agar q izga parallel bo’lmagan yoqda kesimga tegishli bo’lgan A nuqta ma’lum bo’lsa, avval kesuvchi tekislikdagi q izning shu yoqning tekisligi bilan kesishmasi D nuqta yasaladi. D nuqta to’g’ri chiziqdagi A nuqta bilan tutashtiriladi. U holda bu to’g’ri chiziqning yoqqa tegishli bo’lgan kesmasi bu yoqning kesuvchi tekislik bilan kesishmasidan iborat bo’ladi. Agar A nuqta q izga parallel yoqda yotsa, u holda kesuvchi tekislik bu yoqni q to’g’ri chiziqqa parallel kesma bo’yicha kesib o’tadi. Qo’shni yon yoqqa o’tib uning kesuvchi tekislik bilan kesishmasi yasaladi va hokazo. Natijada piramidaning talab etilayotgan kesimi yasaladi. 2-hol. To’rtburchakli asos tomonidan va uning yon qirralaridan birida yotgan A nuqtadan o’tuvchi tekislik kesimini yasang. Bu yasashni bajarishda birinchi navbayda D nuqta yuqoridagi holat kabi usulda yechiladi. Keyin berilgan asos tomonini davom ettirib, D nuqtagacha chiziladi. Izlangan kesim hosil bo’ladi. Bu kesim tekisligi to’g’ri chiziq va unda yotmagan nuqta orqali yasaladi. c)Parallelepiped va uning kesimini yasash. Parallelepiped tasviri ham xuddi prizma kabi yasaladi. Parallel proeksiyalash qoidalariga muvofiq uning tasvirini quyidagi tarzda yasaladi. Asoslaridan biri bo’lgan parallelogramm yasalib, parallelogramm uchlaridan bir xil uzunlikdagi parallel kesmalar ko’rinishida parallelepipedning yon qirralari o’tkaziladi. Bu kesmalarning uchlari tutashtiriladi va parallelepipedning ikkinchi asosi hosil 13 - chizma 14 - chizma 15 - chizma 1 3 - chizma

bo’ladi. Parallelepipedning asos tekisligiga parallel tekisliklar bilan kesimi parallelogramm bo’ladi. Asos tekisligida berilgan to’g’ri chiziq orqali o’tuvchi tekislik bilan kesimi xuddi prizma va piramida singari yasaladi. Yon qirralariga parallel tekisliklar bilan kesimi to’g’ri to’rtburchakdan iborat bo’ladi. Endi yoqorida bayon etilgan tushunchalar va yasash usullariga tayangan holda fazoda tekislik va to’g’ri chiziqlarning o’zaro joylashuvuga oid murakkabroq yasash masalalarini ko’rib o’tamiz. Bu uchun stereometriyaning ba’zi bir bo’limlarini va ulardagi tushunchalar asosida yechiluvchi masalalarni bata

Adabiyotlar 1.O’zbekiston Respublikasi Davlat ta’lim standarti. 5140100-Matematika va informatika yo’nalishi. TDPU. Toshkent 2003 2. I.Israilov, Z,Pashaev “Geometriyadan masalalar to’plami.” “Yqituvchi” T.2001 3. ”Talim taraqqiyoti”, “Sharq” nashriyoti. 4- maxsus son. T. 1998. 4. A.V. Pogorelov. “Geometriya”. 7-11 sinf darsligai. T. 1992. 5. A.V. Pogorelov. “Geometriya”. “ Наука ” M. 1983. 6. A.A. Chekmayarov. “Н a чертательная геометрия ”. “Наука” 1984. 7. N . Dadajanov . R. Yunusmetov, T. Abdullayev “Geometriya”. “Yqituvchi” T. 1988. 8. J. Teshayev “Yasashga doir masalalarni yechish jarayonida auquvchilarning aqliy tasavvurlarini Shakillantirish” Buxoro.1991. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Stereometriya aksiomalari va uning sodda natijalari to’g’ri chiziqlar mavzularini o’qitish metodikasi

Ellinizm mamlakatlari va Rim saltanati davrida matematika

Grafning geometrik ifodalanishi

Tekislikda koordinatalar metodi

Aniq integralning tadbiqlari