logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Алгебра
  4. Ellinizm mamlakatlari va Rim saltanati davrida matematika

Ellinizm mamlakatlari va Rim saltanati davrida matematika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1851 KB
Скачать
Ellinizm mamlakatlari va Rim saltanati davrida matematika REJA: Konus kesimlari Rim saltanati davrida Aleksandriya matematika maktabi Trigonometriyaning vujudga kelishi Rim saltanati davrida algebra va sonlar nazariyasi Eramizdan oldingi III asrga kelib Yunonistonda juda ko&#39;p matematik faktlar to&#39;planib qoldi. Bu ma&#39;lumotlarning ko&#39;pchiligi abstrakt tushunchalar edi. Yunonlar matematikaga isbotlash metodini kiritishdi. Endi ana shu yig&#39;ilgan ma&#39;lumotlarni sistemaga solib bayon etish lozim edi. Bu ishni ular amalga oshirishdi va bunday sistemali matematik asarlarga «Negizlar» deb nom qo&#39;yishdi. Shunday asar yozgan birinchi matematik xioslik Gippokrat edi. «Negizlar» nomli asar yozgan Yunonistonlik ko’plab matematiklarning nomi ma&#39;lum, ammo Yevklidning «Negizlar» nomli asari vujulga kelgach, oldingi asarlar yo&#39;qolib ketgan. Har bir matematik fanni ilmiy asosda tuzishda yoki bayon etishda maksimal ketma-ketlik, mantiqiy bog&#39;liqlik va aniqlik talab etiladi. Shu sababli, aksioma, ta&#39;rif va teorema deb ataluvchi barcha ma&#39;lumotlarni aniq ifodalangan jumlalarga ajratish lozim bo&#39;ladi. Ana shu jumlalarning roli va ahamiyatini geometriya misolida ko&#39;rsataylik. Geometrik tushunchalarining xossalari va munosabatlari biror jumla ko&#39;rinishida ifodalanadi, uning to&#39;g&#39;riligi esa isbot yordamida o&#39;rnatiladi. Isbotning mohiyati shundaki, biz qarayotgan jumlaning to&#39;g&#39;riligini mantiq qonunlariga asosan tuzilgan muhokamalar yordamida o&#39;rnatamiz. Boshqacha aytganda, biz isbotlash lozim bo&#39;lgan jumlaning to&#39;g&#39;riligini oldin o&#39;rnatilgan boshqa jumlalardan ularning mantiqiy xulosasi sifatida keltirib chiqaramiz. Ma&#39;lumki, biz tayangan bu jumlalar ulardan oldingi jumlalarning mantiqiy xulosasidir. Bu ketma-ketlikni esa cheksiz davom ettirib bo&#39;lmaydi. Qandaydir jumlalarni mantiqiy asoslashning asosi uchun qabul qilishga to&#39;g&#39;ri keladi. Asos sifatida isbotsiz qabul qilinadigan matematik jumlalar aksiomalar yoki postulatlar deyiladi, aksiomalarga asosan isbotlanadigan barcha qolgan jumlalar teoremalar deyiladi. Matematikani deduktiv tuzishda ta&#39;riflarning roli qanday? Ma&#39;lumki, biz matematikani o&#39;rganish davomida bir qancha matematik tushunchalarga duch kelamiz. Ularni esa kundalik hayot va tajriba o&#39;rtaga olib chiqdi. Aytaylik, aylana va o&#39;xshashlikning kundalik hayotimiz uchun qanchalik zarur ekanini hammaga bayon etish lozim. Shu sababli bir nechta tushunchadan iborat tushunchani bitta maxsus termin bilan atashga harakat qilinadi. Masalan, aylananing markazi orqali o&#39;tuvchi vatar diametri deyiladi. Bunda «diametr» bir nechta tushunchalar guruhidan iborat: «aylana», «markaz», «orqali o&#39;tadi», «vatar». Demak, yangi matematik terminning ma&#39;nosini o&#39;rnatuvchi, yangi tushunchaning ma&#39;nosini oldin ma&#39;lum bo&#39;lgan tushunchalar yordamida ochib beruvchi jumla ta&#39;rif deyi ladi. Shunday qilib, ta&#39;rif yordamida yangi tushuncha oldin ma&#39;lum bo&#39;lgan sodda yoki murakkab tushunchalarga keltiriladi. Ular ham o&#39;z navbatida oldingi tushunchalarga keltiriladi va hokazo. Ammo, geometriyaning barcha tushunchalarini ana shunday xatosiz ta&#39;riflab bo&#39;lmaydi, qandaydir tushunchalarni ta&#39;rifsiz asos uchun qabul qilish- ga to&#39;g&#39;ri keladi. Bayon etishning boshida ta&#39;rifsiz qabul qilinadigan tushunchalar asosiy yoki dastlabki tushunchalar deyiladi. Qolgan barcha tushunchalar albatta, asosiy tushunchalar va oldin ta&#39;riflangan tushunchalar yordamida ta&#39;riflanishi shart. Ana shunday tushunchalar hosilaviy tushunchalar deyiladi. Shunday qilib, geometriyaning barcha jumlalari - aksiomalar va teoremalar, tushunchalari - asosiy va hosilaviy tushunchalarga bo&#39;linadi. Geometriyaning qat&#39;iy ilmiy asosda tuzish quyidagicha: geometrik tushunchalar haqidagi har qanday muhokama yo aksiomalar qatoriga kiritilishi, yoki aksiomalar va oldin isbotlangan teoremalar yordamida isbotlanishi, har qanday tushuncha esa yo asosiy tushunchalar qatoriga kiritilishi yoki asosiy tushunchalar va oldin ta&#39;riflangan tushunchalar yordamida ta&#39;riflanishi zarur. Matematikani ana shu prinsipga asosan bayon etish uni deduktiv yoki aksiomatik bayon etish deyiladi, chunki u butun bir ilmiy nazariyaning mazmunini deduksiya yordamida, ya&#39;ni kam sondagi aksiomalar va boshlang&#39;ich tushunchalar yordamida mantiqiy keltirib chiqarishga asoslangan. Shunday qilib, matematikani deduktiv bayon etish sxemasi quyidagicha: 1) asosiy tushunchalar ro&#39;yxati beriladi, 2) barcha aksiomalar bayon etiladi, 1) teoremalar ifodalanadi, 4) har bir teoremaning isboti keltiriladi, 5) yangi kiritilgan barcha tushunchalarning ta&#39;rifi beriladi. Yevklid o&#39;zining «Negizlar»ini yozishda yuqorida biz sanab o&#39;tgan prinsipga amal qilgan. Yevklidning hayoti haqidagi bizgacha juda kam ma&#39;lumot yetib kelgan. U bizning eradan oldingi 300 yillarda yashagan. Uning ijodi ellinistik madaniyat va fanning Aleksandriya davriga to&#39;g&#39;ri keladi. Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) vafotidan so&#39;ng, uning g&#39;oyat katta imperiyasi bo&#39;linib ketgandan keyin iqtisodiy, siyosiy va madaniy mohiyatga ko&#39;ra Misrning yangi poytaxti Aleksandriya shahri birinchi o&#39;ringa chiqib oldi. Yevklid mana shu davrdagi eng ko&#39;zga ko&#39;ringan matematik hisoblanadi. U shoh Ptolemey davrida Aleksandriyada matematika o&#39;qitadi va Ptolemey asos solgan muzeyda matematika bo&#39;limini tashkil qiladi. Yevklid haqida ba&#39;zi bir afsonalar ham saqlanib qolgan. Ulardan biri quyidagicha: kunlardan bir kun shoh Ptolemey Yevklidga «Geometriyani o&#39;rganishning «Negizlar» da bayon etilganidan qisqaroq yo&#39;l yo&#39;qmi?» - deb so&#39;ragan. Yevklid esa: «Geometriyada maxsus shohona yo&#39;l yo&#39;q» -deya javob bergan. Yevklidning «Negizlar» dan tashqari «Ma&#39;lumotlar», «Figuralarni bo&#39;laklarga ajratish», «Optika» va bitta astronomik risolasi bizgacha yetib kelgan. Uning anchagina asarlari bizgacha yetib kelmagan. Shunday asarlaridan biri «Konus kesimlari» deb atalgan. «Negizlar» 13 ta kitobdan iborat. Ba&#39;zan bu kitoblarga boshqa mualliflar yozgan, ammo mazmuniga ko&#39;ra Yevklidning oxirgi kitoblariga o&#39;xshab ketadigan 14 nchi va 15 nchi kitoblar ham qo&#39;shiladi. «Negizlar» ning I-VI kitoblari planimetriyaga bag&#39;ishlangan, VII-IX arifmetika, X umumiy o&#39;lchovsiz miqdorlar, XI-XIII stereometriya. BIRINCHI KITOB kesmalar, uchburchakning tomonlari haqida, uchburchaklarni yasash, perpendikular va parallel to&#39;g&#39;ri chiziqlar, parallelogrammlar, uchburchaklar va parallelogrammlarning yuzlari, Pifagor teoremasi haqida. IKKINCHI KITOB ning mazmuni butunlay birinchi kitobning natijalariga asoslanadi va geometrik algebra masalalariga bag&#39;ishlangan. Masalan, unda oldin uchratgan algebraik ayniyat     a b b b     2 2 2 2   geometrik usulda yechish namunasi bilan tugaydi. UCHINCHI KITOB aylana va doira haqida, aylanaga o&#39;tkazilgan urinma va kesuvchi, ular hosil qiladigan burchaklar haqida. TO&#39;RTINCHI KITOB ichki va tashqi chizilgan ko&#39;pburchaklar haqida, muntazam to&#39;rtburchak, beshburchak, oltiburchak va o&#39;n besh burchak yasash haqida. BESHINCHI KITOB Yevdoksning nisbatlar nazariyasiga bag&#39;ishlangan. Bu nazariya geometriyaga umumiy o&#39;lchovsiz kesmalarni yoqlash uchun kiritilgan. OLTINCHI KITOB nisbatlar nazariyasining o&#39;xshashliklariga tatbiqi. Bu kitobda ana shu tatbiq geometrik algebraning sohasini biroz kengaytiradi. «Negizlar» ning keyingi uch kitobi -VII, VIII va IX arifmetikaga bag&#39;ishlangan. YETTINCHI KITOB to&#39;rtta guruhga bo&#39;lingan: birinchi guruh ikki va uchta sonning eng katta umumiy bo&#39;luvchisini topish, Yevklid algoritmi deb ataluvchi qoida mana shu guruhda. Ikkinchi guruh proporsiyalar nazariyasi va proporsiyaning ba&#39;zi teoremalari haqida. Masalan, 31-jumlasi quyidagicha: «Har qanday murakkab son biror boshlang&#39;ich son bilan o&#39;lchanadi». Bu jumlani Yevklid mana bunday isbotlaydi: agar A murakkab son bo&#39;lsa, u holda A ning bo&#39;luvchisi bo&#39;lgan V son mavjud. Agar V tub son bo&#39;lsa, teorema isbot bo&#39;ladi. Agar V ham murakkab son bo&#39;lsa, u holda V ning bo&#39;luvchisi bo&#39;lgan S son mavjud. Agar S tub son bo&#39;lsa, teorema isbot bo&#39;ldi. Agar S ham murakkab bo&#39;lsa, yuqoridagi jarayonni davom ettiramiz va A, V, S, . . . , sonlar ketma-ketligini hosil qilamiz, ular A >V >S . . . tartibda joylashadi. Ammo, ma&#39;lum qadamdan so&#39;ng, biz tub son bo&#39;lgan R bo&#39;luvchiga kelamiz va teorema isbot bo&#39;ladi. SAKKIZINCHI KITOB da 27 jumla bo&#39;lib, u «uzluksiz proporsiyalar» deb ataladi, boshqacha aytganda, geometrik progressiyalarga bag&#39;ishlangan. TO&#39;QQIZINCHI KITOB da 36 ta jumla bor. 14-20 jumlalar tub sonlar nazariyasiga bag&#39;ishlangan. Tub sonlarning asosiy teoremasi: har qanday murakkab sonni faqat bir xildagi tub ko&#39;paytuvchilarga ajratish mumkinligi ham mana shu kitobda berilgan. Tub sonlar to&#39;plamining cheksizligi haqidagi 20 jumla quyidagicha: «Birinchi sonlar» * taklif qilingan har qanday miqdordagi birinchi sonlardan ko&#39;proq mavjud». Bu jumlaning isbotini Yevklid teskarisini faraz qilish bilan ko&#39;rsatgan. Agar A, В, S sonlari tub bo&#39;lsa, ularinng ko&#39;pytmasi bir birlikka orttirilsa (AVSI), u yo tub son, yoki murakkab son bo&#39;ladi. Agar ko&#39;paytma va I tub son bo&#39;lsa, teorema isbot bo&#39;ldi, ya&#39;ni tub sonlar soni oldindan beriilgan tub sonlar miqdoridan ko&#39;p ekan. Agar murakkab son bo&#39;lsa, u holda ko&#39;paytma va I biror N * Birinchi sonlar – tub sonlar . soniga bo&#39;linishi kerak. Ammo N oldin berilgan tub sonlar bilan bir xil bo&#39;la olmaydi. Aytaylik, agar u A bilan bir xil bo&#39;lsa, u AVS I sonning bo&#39;luvchisi, ham uning AVS ko&#39;paytmasining bo&#39;luvchisi bo&#39;lib qoladi. Bu bema&#39;nilik. Binobarin, A, V, S lardan tashqari yana N tub son bor ekan. O&#39;NINCHI KITOBDA 115 ta jumla bor. «Negizlar» ning orasida anchagina yaxshi o&#39;rganilgan kitob mana shu o&#39;ninchisi. Ratsional koeffitsyentli kvadrat tenglamalarni va kvadrat tenglamalarga keltiriladigan bikvadrat tenglamalarni yechishda hosil bo&#39;ladigan irratsionalliklarni sinflarga ajratadi. U 13 xil irratsionallikni keltiradi. Ularning hammasi    c b c x a x   2 2 yoki    0 2 4 2 2 4    c b c x a x tenglamalarning musbat ildizlari bo&#39;ladi, bunda s -ratsional kesma, a va b lar koeffitsiyentlar. Kvadrat tenglamalarga va bikvadrat teglamalarga keltiriladigan masalalarning yechimini ratsional sonlar va berilgan kesmalarda ifodalash mumkin emas. Shu sababli ham Yevklid irratsionalliklarni sinflashtirishga urindi. Ammo uning irratsionallik sinflari barcha irratsionalliklarni o&#39;z ichiga ola olmas edi. Chunki barcha irratsionalliklarni chizg&#39;ich va sirkul bilan yasab bo&#39;lmaydi. «Negizlar» ning IX, XII va XIII kitoblari stereometriyaga bag&#39;ishlangan. Unda 28 ta&#39;rif bor. Eng avval jism ta&#39;riflanadi: «uzunlik, kenglik (en) va chuqurlikka ega narsa». Sirtni esa jismning chegarasi deb ta&#39;riflaydi. Keyin esa streometriya uchun zarur bo&#39;lgan to&#39;g&#39;ri chiziqning tekislikka perpendikularligi, ikki tekislikning perpendikularligi va hokazolar ta&#39;riflanadi. so&#39;ngra geometrik jismlar -piramida, prizma, sfera, konus, silindr, qub, oktaedr, ikosaedr va dodekaedralar ta&#39;riflanadi va hokazo. O&#39;N BIRINCHI KITOB 39 ta jumladan iborat. Odatdagi stereometriya darsliklari kabi to&#39;g&#39;ri chiziqlar va tekisliklarning perpendikularligi, parallelligi, tekisliklar va ular hosil qiladigan burchaklar bilan boshlanadi. So&#39;ngra parallelepiped va prizma o&#39;rganiladi. O&#39;N IKKINCHI KITOB da 18 ta jumla bor. Unda piramida, konus, silindr kabi jismlar hajmlarining nisbatini o&#39;rganishga qamrash metodi tatbiq qilingan. Qizig&#39;i shundaki, Yevklid hech yerda doira yuzini yoki shar hajmini hisoblashni keltirmaydi. Bundan Yevklid ularni hisoblashni bilmagan degan xulosa chiqmaydi. Bu ishlar geometriyaga emas, balki amaliy geodeziyaga taalluqli bo&#39;lgan. O&#39;N UCHINCHI KITOB da 18 ta jumla bor. Bunda biroz IX kitob materiallari- muntazam ko&#39;pburchaklarni doriaga ichki chizishga qaytadi, chunki bu materiallar unga muntazam ko&#39;pyoqlilarni tushuntirish uchun zarur bo&#39;ladi. Yevklid beshta muntazam ko&#39;pyoqlilarni sferaga ichki chizilgan kabi qaraydi. Xulosa sifatida shularni aytish kerakki, «Negizlar» ning mazmuni bu asar qadimgi matematika asoslari sistemasidan iborat, u elementar geometriya, ratsional sonlar nazariyasi asoslari, miqdorlar nisbatan umumiy nazariyasi asoslari va unga asoslanuvchi kvadrat va bikvadrat irratsionalliklar, geometrik algebra va qamrash metodlaridan iborat. «Negizlar» ning xarakterli tomonlaridan biri hozirgi zamon matematik nazariyasini aksiomatik tuzishning qadimgi usuli bilan tanishtirishdir. «Negizlar» ning mantiqiy tuzilishi matematik nazariyalarning eng soddadan (masalan, geometrik alebradan) juda murakkabgacha (masalan, nisbatan nazariyasi, qamrash metodi, irratsionalliklarni sinflarga ajratish) shakllanib borishni aks ettiradi. Yevklidning bu asari ikki ming yildan ortiq davr ichida matematikani qat&#39;iy ilmiy tuzishning namunasi bo&#39;lib kelgan bo&#39;lsada, uning kamchiliklari mavjud edi. Birinchi kachilik uning ta&#39;riflariga taalluqli. Ta&#39;riflarini keltiraylik: 1. Nuqta -kesmalarga ega emas narsa. 2. Chiziq - eni yo&#39;q uzunlik. 3. Chiziqning chegarasi nuqtadir. 4. To&#39;g&#39;ri chiziq o&#39;zining nuqtalariga nisbatan bir xilda joylashgan chiziqdir. 5. Sirt faqat uzunlik va kenglikka (enga) ega narsadir. 6. Sirtning chegarasi chiziqdir. 7. Tekislik -o&#39;zida yotgan hamma to&#39;g&#39;ri chiziqlarga nisbatan bir xilda joylashgan sirtdir. 8. Burchak - bir tekislikda yotib, ammo bitta to&#39;g&#39;ri chiziqda yotmasdan uchrashuvchi ikki chiziqning o&#39;zaro og&#39;ishishidir va hokazo. Yevklid ta&#39;riflaridagi kamchiliklarni ko&#39;rishimiz uchun, avvalo, ta&#39;rflarga qo&#39;yiladigan talablarni bilishimiz kerak. Birinchidan, geometrik tushunchalar ikki guruhga -asosiy va hosilaviy tushunchalarga bo&#39;linishi lozim. Ikkinchidan, ta&#39;rif ta&#39;riflanadigan tushunchaning ma&#39;nosini ochib berish bilan ta&#39;riflanadigan tushunchaning boshqa hamma xossalarini mantiqiy chiqarish uchun tayanch bo&#39;lishi kerak. Masalan, aylana diametrining ta&#39;rifi diametr aylanani teng ikkiga bo&#39;lishni isbotlash yoki diametriga tiralgan burchak to&#39;g&#39;ri burchakligini isbotlash imkonini beradi. Uchinchidan, har bir ta&#39;rif yangi tushunchani tanish tushunchaga keltirish bilan ma&#39;lum mantiqiy prinsip, jins va turni ko&#39;rsatish orqali tuziladi. Masalan, diametrning ta&#39;rifi uni umumiyroq tushuncha vatarga keltiradi. To&#39;rtinchidan, ta&#39;rif ortiqcha belgilarga ega bo&#39;lmasligi lozim. Masalan, burchak bissektrisasi nuqtalari burchak tomonlaridan barobar uzoqlikda yotuvchi, burchakni teng ikiga bo&#39;luvchi to&#39;g&#39;ri chiziq deb ta&#39;riflash ortiqcha belgilarga ega. Beshinchidan, ayni bir tushunchaga ikki xil ta&#39;rif berilsa, ularning teng kuchli ekanini isbotlash lozim. Ana endi Yevklidning kamchiliklariga to&#39;xtaylik: u asosiy tushunchalar ro&#39;yxatini bermagan. Biz ta&#39;riflanmaydigan tushunchalar - nuqta, to&#39;g&#39;ri chiziq, tekislik va sirtga ta&#39;rif bergan. Yevklid hamma geometrik tushunchalarni ta&#39;riflashga uringan. Buning esa iloji yo&#39;q, albatta. Masalan, u nuqta, to&#39;g&#39;ri chiziq, sirtni «qism», «uzluksiz», «kenglik» tushunchalari orqali ta&#39;riflaydi. Boshqa joyda esa, chiziq va nuqtani «chegara» tushunchasi orqali ta&#39;riflaydi. Ba&#39;zi ta&#39;riflari tushunarsiz. Masalan, to&#39;g&#39;ri chiziqning ta&#39;rifini oling. Yevklidda hosilaviy tushunchalarning ta&#39;riflari yaxshi, ammo ular ham ortiqchalikka ega. Masalan, «Doiraning diametri markaz orqali o&#39;tuvchi ikki tomonidan doira aylanasi bilan chegaralangan to&#39;g&#39;ri chiziqdir, u doirani teng ikkiga bo&#39;ladi». Ta&#39;rifning ikkinchi qismi ortiqcha, uni teorema sifatida isbotlash mumkin. Endi Yevklidning postulatlari va aksiomalarini qaraylik. Aksiomalar. 1. Alohida-alohida uchinchi (narsa) ga teng (narsa) lar o&#39;zaro teng. 2. Va agar teng (narsalar) ga teng (narsalar) qo&#39;shilsa, teng (narsa) lar hosil bo&#39;ladi. 3. Va agar teng (narsalar) dan teng (narsa) lar ayirilsa, teng (narsalar) lar hosil bo&#39;ladi. 4. Va agar teng emas (narsalar) ga teng (narsalar) ni qo&#39;shsak, teng emas (narsa) lar hosil bo&#39;ladi. 5. Va agar teng emas (narsalar) dan teng (narsa) larni ayirsak, teng emas (narsa) lar hosil bo&#39;ladi. 6. Va agar teng (narsa) ni ikki hissaga orttirsak, teng (narsa) hosil bo&#39;ladi. 7. Va teng (narsalar) ning yarimlari ham o&#39;zaro teng. 8. Va ustma-ust tushadigan obrazlar o&#39;zaro teng. 9. Va butun o&#39;z qismidan katta. 10. Va ikki to&#39;g&#39;ri chiziq fazo hosil qila olmaydi. POSTULATLAR. 1. Har bir nuqtadan har qanday ikkinchi nuqtagacha to&#39;g&#39;ri chiziq o&#39;tkazish mumkingligi talab qilinadi. 2. Va har bir chegaralangan to&#39;g&#39;ri chiziqni cheksiz davom ettirish mumkinligi talab qilinadi. 3. Va har qanday nuqtani markaz qilib, ixtiyoriy radiusli aylana chizish mumkinligi talab qilinadi. 4. Va hamma to’g&#39;ri burchaklar o&#39;zaro teng bo&#39;lishi talab qilinadi. 5. Va har doim to&#39;g&#39;ri chiziq ikki to&#39;g&#39;ri chiziqni kesganda hosil bo’lgan ichki bir tomonli burchaklarining yig&#39;indisi qaysi tomonda ikki to&#39;g&#39;ri burchakdan kichik bo&#39;lsa, ularning usha tomonda kesishishi talab qilinadi. Aksiomalar bilan postulotlarning farqi bormi? Ba&#39;zi matematiklarning fikriga qaraganda postulotlarda geometrik yasashlar qatnashadi. Lekin hozirgi zamon matematikasi nuqtai-nazaridan qaraganda aksiomalar bilan postulotlarning farqi yo&#39;q, ularni aksiomalar deb atasa ham bo&#39;ladi. Yevklid aksiomalar sistemasining eng muxim kamchiligi ularning to&#39;liq emasligidir. Shu sababli ham u birinchi teoremalarini isbotlashdayoq «O&#39;z-o&#39;zidan ravshan»tasdiqlardan foydalaniladi. Ular esa aksiomalar ro&#39;yxatida yo&#39;q. Bu esa matematikani tuzishdagi qattiylik printsipiga xilof. Bundan tashqari, Yevklidda aksiomalar sistemasi to&#39;liq emas. Unda xarakat aksiomasi, uzluksizlik va tartib aksiomalari yetishmaydi. Shu aytilganlardan, Yevklid birinchi bo&#39;lib matematikani aksiomatik tuzishga uringanini va ma&#39;lum muvafaqqiyatlarga erishganini ko&#39;ramiz. Matematikaning o&#39;sib borayotgan talablariga javob beruvchi aksiomalar sistemasiga XIX asrning oxirlaridagina erishildi. Uni Pash (1882 yil), Peano (1889 yil) va Piyeri (1899 yil) o&#39;z asarlarida e&#39;lon qilishdi. Hozirgi kunda keng tarqalgan va ko&#39;pchilik tan oladigan aksiomalar sistemasi D. Gilbert ga (1862- 1943) taalluqli. Uning aksiomalar sistemasi 1899 yilda nashr etilgan «Osnovaniya geometrii» (« Основания геометрии ») asariga kiritilgan. Keyinchalik Gilbert o&#39;z aksiomalariga qo&#39;shimchalar kiritgan, mukammalashtirgan. Hozirgi kunda beshta aksiomalar sistemasi bilan ish ko&#39;riladi. BIRINCHI GURUH AKSIOMALAR . Bog&#39;lanishlilik va tegishlilik aksiomalari (ular 8 ta). IKKINCHI GURUH AKSIOMALAR . Tartib aksiomalari (ular 4 ta). UCHINCHI GURUH AKSIOMALAR . Kongruentlik yoki harakat aksiomalari (ular 5 ta). TO&#39;RTINCHI GURUH AKSIOMALAR . Parallellik aksiomasi (u 1ta) BESHINCHI GURUH AKSIOMALAR . Uzluksizlik aksiomasi (u 1ta). Mana shu guruh aksiomalar geometriyaning asosiy obyektlari – nuqta, to&#39;g&#39;ri chiziq, tekislikni hamda bu obyektlar orasidagi tegishli, orasida va kongruent so&#39;zlari bilan ifodalanuvchi munosabatlarni kiritadi. Hozir matematikada izomorfizm g&#39;oyasi keng qo&#39;llaniladi, aksiomatik geometriya o&#39;zi o&#39;rganayotgan obyektning sifatiy hususiyatlarini qaramaydi, balki ular orasida mavjud bo&#39;lgan mantiqiy bog&#39;lanishlarni tekshiradi. Bunda nuqta, to&#39;g&#39;ri chiziq va tekislik deb ularga o&#39;xshamaydigan narsalar va obyektlarnigina emas, butunlay nogeometrik narsalarni ham atash mumkin. Yevklidning «Negizlari» 2000 yil davomida geometriyadan namunaviy darslik vazifasini o&#39;tab keldi. «Negizlarda» geometriyaning algebra, trigonometriya va limitlar nazariyasi tatbiq etilmaydigan bo&#39;limlari juda yaxshi rivojlantirilgan. Yevklidning bundan ortiq imkoniyati yo&#39;q edi. Ellinizm davrining buyuk matematik va mexaniklaridan yana biri Arximed (tax. E.o. 287-212). Biz endi Arximedning ijodi haqida to&#39;xtaymiz. U Sitsiliya orolining Sirakuzi shahrida tug&#39;ilgan. Tarixdagi ma&#39;lumotlarga qaraganda, Arximed o&#39;sha davrda Sirakuzini boshqargan shoh Giyeronga qarindosh bo&#39;lsa ham qashshoqlikda yashagan. Arximedning otasi Fidey astronom va matematik bo&#39;lgan. Dastlabki ma&#39;lumotni u o&#39;z otasidan olgan. Keyin Aleksandriyaga safar qilib, Yevklidning o&#39;quvchilari bilan tanishgan, vataniga qaytganidan so&#39;ng ham ular bilan yozishib turgan. Arximed olgan bilimlarini Sitsiliyaning iqtisodini ko&#39;tarishga va o&#39;z ona shahri Sirakuzini tashqi dushmanlardan mudofaa qilishga tatbiq qilgan. U dalalarni sug&#39;orish uchun suv ko&#39;taruvchi mashina (Arximed vinti) kashf qilgan. U kashf etgan, hozir «Arximed qonuni» deb ataluvchi gidrostatikaning asosiy qonunini ochishi haqidagi afsona diqqatiga sazovor. Aytishlaricha, Sirakuzining boshqaruvchisi Giyeron zargarlarga oltin toj buyuradi va unga yarasha oltin ham beradi. Ammo, tojni olgach, uning sof oltindan ekaniga shubha qiladi va Arximedni chaqirib, «tojning sof oltindanmi yoki unga kumush aralashganmi», aniqlab berishini so&#39;raydi. Arximed tojning sof oltinmi, yoki oltin emas ekanini qanday aniqlash haqida ko&#39;p o&#39;ylab yuradi, ammo topa olmaydi. Kunlardan bir kun u yuvinish uchun suv to&#39;latilgan vannaga o&#39;tiradi va vannadagi suvning bir qismining to&#39;kilib ketganini ko&#39;radi. Sevinchidan «Evrika!», «Evrika!» deb qichqirib ko&#39;chaga chiqib ketadi. Gidrostatikaning bu qonuniga ko&#39;ra suyuqlikka botirilgan jismga yuqoriga yo&#39;nalgan va jism siqib chiqargan suyuqlikning og&#39;irligiga teng kuch ta&#39;sir etadi. Shundan so&#39;ng, Arximed tojning og&#39;irligini topib, uning sof oltindan ekanini aniqlaydi. Arximed og&#39;ir yuklarni ko&#39;tarish uchun pushanglar, bloklar, polispaslar va vintlardan, ularning sistemalaridan foydalanadi. Ikkinchi Punich urushi davrida Arximed demokratik partiya tomonidan turib rimliklardan Sirakuzini himoya qilishga boshchilik qiladi. Rim askarboshisi Martsyel ikki yilgacha Sirakuzini ishg&#39;ol qila olmaydi. Uning hiyla ishlatib quruqlik orqali qilgan hujumi eramizdan oldingi 212 yili g&#39;alaba keltiradi. Rimliklar Sirakuziga bostirib kirganda Arximed qumga qandaydir geometrik figuralar chizib o&#39;tirgan ekan. Rim askari unga yaqinlashib qilich ko&#39;targanda, u «Mening doiralarimga tegma» – degan. Arximedning qabrini keyinchalik qidirib topgan Sisyeron uning qabr toshida shar va unga tashqi chizilgan silindr tasvirlanganini yozadi. Arximed ana shu jismlar hajmlari va sirtlarining nisbati butun sonlarda ifodalanishini topgan. Arximed juda buyuk kashfiyotchi hisoblanadi. Aytishlaricha, «Agar tayanch nuqtasini ko&#39;rsatsangiz, yerni ham o&#39;z o&#39;rnidan qo&#39;zg&#39;ata olaman», – degan da&#39;vo ham Arximedniki ekan. Haqiqatan, u quruqlikda og&#39;ir yuk bilan turgan kemani pushanglar yordamida bir o&#39;zi suvga tushirib yuborgan deyishadi. U tekislikdagi egri chiziq bilan chegaralangan figuralarning yuzlarini, egri sirt bilan chegaralangan jismlarning hajmlarini hisoblash usulini topgan, bu integral hisobning boshlanishi edi. Arximedning metodini 2000 yildan so&#39;ng Kepler (1571- 1630), Kavalyeri (1598-1647), Ferma (1601-1665), Leybnis (1646-1716) va Nyuton (1642-1727) lar anchagina takomillashtirishdi. Arximedning quyidagi asarlari ma&#39;lum: 1. Tekisliklarning muvozanati haqida (2 ta kitob). 2. Parabolani kvadratlash. 3. Geometrik masalalarni mexanika metodi bilan yechish haqida Eratosfenga (e.o. 276-194) xat. 4. Shar va silindr haqida kitob (2 ta ). 5. Spirallar haqida. 6. Konoidalar va sferaoida haqida. 7. Suzuvchi jismlar haqida (2 ta kitob). 8. Doirani o&#39;lchash. 9. Qum donalarini hisoblash («Psammit»). Arximed egri chiziqli figuralarning yuzlarini hisoblashda quyidagi bosqichlarni e&#39;tiborga olgan: 1) Arximed B figurani (24-rasm) kvadraturalash zarur bo&#39;lsa, B ga ichki A 1 , A 2 , ... A n , ... figuralar ketma-ketligi chiziladi. Bu figuralarning yuzlari monoton o&#39;sib boradi va ularni hisoblash mumkin; 2) A k figura V–A k ayirma istalgancha kichik bo&#39;ladigan qilib tanlanadi; B A 1 A 2 24-расм 3) Tashqi chizilgan figuralarning mavjudligini va yasalishi faktidan ichki chizilgan «qamrovchi» figuralar ketma-ketligining yuqoridan chegaralanganligi haqida hukm chiqariladi; 4) Oshkormas holda, boshqa muhokamalar yordamida, ichki chizilgan figuralar ketma-ketligining limiti A izlanadi; 5) Har qanday masala uchun A B, ya&#39;ni ichki chizilgan figuralar ketma- ketligining limiti berilgan figuraning yuziga tengligi isbotlanadi; Isbot teskarisini faraz qilish metodi bilan olib boriladi. Faraz qilaylik, B A  , u holda yo B >A , yoki B <A . Agar B > A desak, shunday A n topamizki, B -A n < B-A bo&#39;ladi, bu har qanday belgilangan B -A ayirma uchun mumkin. U holda A n >A bo&#39;lishi lozim. Buning esa bo&#39;lishi mumkin emas, chunki haqiqatan, har qanday n uchun A>A n . Shu bilan teorema isbot bo&#39;ldi. B A  deganimiz noto&#39;g&#39;ri, A  B. Qamrash metodi limitining yagona ekanini isbotlaydi, ammo u limitning mavjudligini ko&#39;rsatib bera olmaydi. Arximed qamrash metodini tatbiq etgan ushbu masalani qaraylik: AD vatar bilan hosil bo&#39;ladigan ABD qiyshiq parabolik segmentning yuzini topish talab qilinadi. BO diametrining B nuqtasiga o&#39;tkazilgan urinma AD vatarga qo&#39;shma va parallel, ya&#39;ni CBN||AD (25-rasm). M D B K E Q F A G C 25 -rasm «Qamrovchi» figuralar ketma-ketligidagi birinchi figura A 1 , bu ABC , ikkinchi figura A 2 ABC ga ADB va BCE uchburchaklarni qo&#39;shish bilan hosil bo&#39;ladi. Bu figurani hosil qilish uchun AC vatar 4 ga teng bo&#39;lakka ajratiladi va bo&#39;linish nuqtalaridan DF||OB va EG||OB o&#39;tkaziladi. A 3 , A 4 , . . . A n , . . . figuralar ham ana shu kabi yasaladi. Parabolaning xossasidan:   BEC ADB ABC     4 Haqiqatan, agar biz hozirgi qiyshiq burchakli koordinatalarni tatbiq etsak va OB ni x lar o&#39;qi, MN ni y lar o&#39;qi desak,     2 y, E nuqtaning koordinatalari       m 2 y 2 shartni qanoatlantiradi, bundan OB 4 3 x 4 3 m y 4 3 m 4 y m y -x GE ; m 4 y 2 2 2 2             Lekin OB2 1 GK  bo&#39;lgani uchun OB 4 1 KE   va KE 2 GK   . Endi uchburchaklarning yuzlarini solishtiramiz: BCE 4 GKC 4 OBC ; 2          BCE KCE CKG Shunga o&#39;xshash mulohazalar bilan ABD AOB    4 ekanini topamiz. Shu bilan parabolaning yuqorida aytilgan xossasi isbotlandi. Shunday qilib, agar  1A , u holda 1 2 2 3 2 4 ... 4 4 ;...; 4 4 A ;4            n nA A Endi figuralarning ketma-ketligi haqiqatan ham parabolik segmentni «qamrab» olishni, ya&#39;ni   nA S ekanini ko&#39;rsatish kerak, bunda  n n Isbotlash uchun ABC segmentga tashqi AMNC parallelogramm chizamiz. Unda AMNCS A   2 1 1 , ammo AMNCS S  ; demak, S S A AMNC 2 1 A-S вa 2 1 1 1   A1 figura S yuzning yarmisidan ortig&#39;ini qamraydi. Keyingi figuralar ham qolgan izlarning yarmisidan ko&#39;pini qamraydi. Shunday qilib, qamrash metodining asosiy lemmasi qanoatlantiriladi. Lemma quyidagicha: agar berilgan miqdordan uning yarmisidan ortig&#39;i ayrilsa, qolgan miqdordan shu qolgan miqdorning yarmisidan kattasi ayrilsa va hokazo davom ettirilsa, u holda qoldiqni istalgancha kichik qilish mumkin. Mantiqan qaraganda hamma mualliflar ham yuqoridagi ishlardan so&#39;ng ichki chizilgan figuralar ketma-ketligining limitini topishni ko&#39;rsatishlari lozim edi. Ammo ko&#39;pchilik mualliflar bunday qilishmaydi. Faqat Arximed yuqoridagi misolda limitni topishni tushuntiradi:         n 1 K 1n K n 4 3 1 3 4 4 A ayriluvchini istagancha kichik qilib olish mumkin bo&#39;lsa, u   3 4 S deydi. Bunday xulosa chiqarish uchun u ushbu teoremani isbotlaydi: Faraz qilaylik, 1:4 E:D D:C C:B B:A вa          E D C B A S kabi bo&#39;lsin. U holda E3 1 A3 4 S   bo&#39;ladi. Isboti:     E3 1 A3 4 S ёки E3 1 S3 1 A3 4 S3 4 ;E3 1 E D C B A 3 1 A3 4 E D C B A 3 4 S3 4                   Bu teoremani istalgan sondagi qo&#39;shiluvchilarga tatbiq qilish mumkin. Bu metodni matematikada boshqacha infinitizimal metod deyishadi. Bu metod Arximedning boshqa asarlarida ham uchraydi. Ariximed «Konoida va sferoidalar haqida» nomli asarida aylanish ellipsoidining hajmini hisoblaydi. Hisoblashni bajarish uchun u aylanish jismiga ichki va tashqi jismlar chizadi. Ma&#39;lumki, bunda tashqi chizilgan jismlar hajmlarining yig&#39;indisi ichki chizilgan jismlar hajmlarining yig&#39;indisidan katta bo&#39;ladi. Endi Arximed ana shu ayirmaning istalgancha kichik qilish mumkinligini ko&#39;rsatadi. Buning uchun ellipsoidga ichki va tashqi chizilgan silindrchalarni oladi. Avval ushbu lemma qaraladi: Agar o&#39;qqa perpendikular tekislik bilan kesilgan konoida yoki o&#39;sha usulda kesilgan sferoid berilgan bo&#39;lsa, ularga tashqi chizilgan figura ichki chizilgan figuradan har qanday jismoniy miqdordan kichik bo&#39;ladigan qilib figura chizish mumkin. Faraz qilaylik, ABC aylanish jimi va 0 jismoniy miqdor berilgan bo&#39;lsin (26-rasm). b=nh A O C B 2a 26 -rasm Arximed B O ni n ta teng bo&#39;lakka bo&#39;ladi va ichki va tashqi chizilgan silindrlar yasaydi. Tashqi silindrlar hajmining yig&#39;indisini TV bilan, ichki chizilgan silindrlar hajmlarining yig&#39;indisini и V bilan belgilaydi. Ularning ayirmasi 1AA silindrchaning hajmiga teng, ya&#39;ni n b a2  . Ma&#39;lumki, n ni istalgancha katta qilib olib, bu hajmni istagancha kichik qilish mumkin. Endi 26-rasmda aylanish ellipsoidi tasvirlangan va uning hajmini hisoblash talab qilinadi deyish mumkin. U holda             1n 0 K 2K 21n 22 21 2 T a x; x h hx ... hx hx ha  Masala sonlar kvadratlarning yig&#39;indisini topishga keltirildi. So&#39;ngra Arximed quyidagicha analitik almashtirishlarga mos keluvchi geometrik almashtirishlar o&#39;tkazadi: 1 b y a x 2 2 2 2   bo&#39;lganidan  2 2 2 2 2 y b b a x   bo&#39;ladi. U holda har bir kesim uchun            2 2 2 2 21n 2 2 2 2 22 2 2 2 2 21 h1 n b b a x . .......... .......... .......... . .......... .......... .......... ; h2 b b a x ; h b b a x         bo&#39;ladi, bundan VT k n    0 1 h x a h b nb h k n     2 2 2 2 2 2 11           , bunda  - ketma - ket natural sonlar. Arximed ketma - ket natural sonlar kvadratlarining yig&#39;indisini topish uchun quyidagi ko&#39;rinishdagi geometrik baholashdan foydalangan    n h h n h n 3 2 1 1 2 3 2 3 1 3         ( ) Bu baholash metodi uning  Spirallar haqida  degan asaridan olingan. Aslida esa u n h h h n h n 3 3 2 3 3 1 3 1 3     ( ) ( )   geometrik baholashni keltirgan, bundan nh b bo&#39;lgani uchun b h h b b n b n b n n 3 2 3 3 3 2 3 3 1 3 3 3       ( )  bu esa x d x a b 2  ni baholashga ekvivalent. Mana shu baholashdan b a b a h n nb h b a VT 2 2 2 3 2 2 2 3 2 )3 1 1( 3            hosil bo&#39;ladi. Xuddi shu singari b a Vи 2 3 2  hosil qilinadi. Ichki va tashqi chizilgan jismlar hajmlari haqidagi lemmaga ko&#39;ra   и T V V , u holda V a b  2 3 2  ya&#39;ni asosi va balandligi segmentning asosi va balandligi bilan bir xil bo&#39;lgan konus hajmining ikki hissasiga teng. Bu limitning yagonaligi hamma hollardagi singari teskarisini faraz qilish bilan isbotlanadi. Keltirilgan misoldan qadimgi matematikada aniq integralning Darbu (1842- 1917) integral yig&#39;indisiga o&#39;xshash yuqori va pastki integrallar yig&#39;indisi vujudga kelganini ko&#39;ramiz. Ellinizm davrining (Yevklid va Arximeddan so&#39;ng) uchinchi yirik matematigi Kichik Osiyoning Pergi shahrilik Appoloniydir. U taxminan e. o. 262 yilda tug&#39;ilib, tax. 200 yilda vafot etgan. Appoloniy asosan Aleksandriyada yashagan va o&#39;sha yerda Yevklid ishining davom ettiruvchilaridan ta&#39;lim olgan. Appoloniy o&#39;sha davrdagi yunon madaniyatining markazi - Kichik Osiyoning shimoliy- g&#39;arbidagi Pergam shahriga safar qilib, u yerda Yevdem (e.o.  asr) bilan tanishgan. Appoloniyning eng muhim asarlaridan biri  Konus kesimlari  . U haqida keyinroq to&#39;xtaymiz. Ikkinchi asari  Nisbatlarda bo&#39;lish haqida  . Bu asar arab tiliga qilingan tarjimasida saqlangan. Uning ikki tomdan iborat  Aniq bo&#39;lishlar haqida  deb ataluvchi asari ham bo&#39;lgan. Undan ayrim parchalar saqlangan. Mana bu masala o&#39;sha kitoblarga tegishli bo&#39;lgan  bir to&#39;g&#39;ri chiziqda yotuvchi to&#39;rtta A,B,C va D nuqta berilgan, shu to&#39;g&#39;ri chiziqda yotuvchi shunday R nuqta topingki, AR  CR  BR  DR berilgan qiymatga ega bo&#39;lsin. Yuqoridagi asarida Appoloniy masalaning yechilish sharti va yechimlar sonini tekshirgan. Appoloniyning  Urinishlar haqida  deb atalgan asari haqida Papp (  asr) quyidagilarni yozadi   Har biri bitta to&#39;g&#39;ri chiziqning nuqtalari yoki doiralari bo&#39;la oladigan uchta predmet berilgan  berilgan nuqtalarning har biridan o&#39;tib, berilgan to&#39;g&#39;ri chiziqlar va doiralarga urinuvchi doira yasang  . Bunda o&#39;nta turli hol mavjud. Appoloniy ana shu o&#39;nta holning birini qaraydi va masalani chizg&#39;ich hamda sirkul yordamida yechadi. U  Yassi o&#39;rinlar  nomli ikki tomli asarida  yassi o&#39;rinlar  - to&#39;g&#39;ri chiziq bilan aylananing tasnifini beradi. Pappning aytishicha, Appoloniy bu asarida birinchi bo&#39;lib yassi o&#39;rinlarning yassi o&#39;rinlarga o&#39;tkazuvchi geometrik almashtirishlar - inversiya va gomotetiyani qaraydi. Appoloniy  Qo&#39;yishlar  nomli asarida (u ikkita kitobdan iborat)quyidagi xossali kesmani yasash nazariyasini o&#39;rganadi  kesma yotgan to&#39;g&#39;ri chiziq berilgan nuqtadan o&#39;tsin va kesmaning uchlari berilgan ikki to&#39;g&#39;ri chiziqda yotsin. Pappning aytishiga qaraganda Appoloniy geometriyaga tatbiq etish qulay bo&#39;lgan hamda chizg&#39;ich va sirkul yordamida yechiladigan uchta masalani qarash bilan chegaralangan. Konus kesimlari Prokl (410-485)ning fikriga qaraganda konus kesimlari haqidagi ma&#39;lumotlar Menexm (tax. e.o. 350 y.) ga ma&#39;lum bo&#39;lgan. U konus kesimlaridan kubning hajmini ikki hissalash masalasini yechishda foydalangan. Undan so&#39;ng konus kesimlari haqida Aristey (e.o.  V asr) va Yevklid (e.o. III asr) maxsus asarlar yozgan, ammo ularning asarlari bizgacha saqlanib qolmagan. Shu mavzudagi saqlanib qolgan birinchi asar Appoloniyning  Konus kesimlari  (yunonchada  Konika  ) dir.  Konus kesimlari  sakkizta kitobdan iborat, uning to&#39;rttasi original tili - yunonchada, keyingi uchtasi yunonchadan arab tiliga Sobit ibn Qurro (836-901) qilgan tarjimada yetib kelgan. Oxirgi sakkizinchi kitob yo&#39;qolgan. O&#39;sha sakkizinchi kitobning mazmunini tiklash bilan arab matematigi Ibn al-Xaysam (965-1039) shug&#39;ullangan. XVIII asrning boshida esa E. Galiley (1812-1910) bu kitobning o&#39;zi yozgan variantini tavsiya qilgan. Geometriyaga birinchi bo&#39;lib parabola (yunoncha- 0 -tirkab qo&#39;yish, 27 - rasm), ellips (yunoncha-    i i - yetishmaslik, 28 - rasm) S 27 -rasm α 28-rasm 29-rasm va giperbola (yunoncha-x 0 - ortiqchalik, 29 - rasm) terminlari Appoloniyning  Konus kesimlari  asari orqali kirgan. BIRINCHI KITOB . Og&#39;ma doiraviy konus va uning ta&#39;rifi. Appoloniyning konusni uning uchidan har ikki tomonda qaraydi. Konus kesimlari nazariyasining asosiy tushunchalari - konusning uchi, diametri, qo&#39;shma diametri va o&#39;qining ta&#39;rifi beriladi. O&#39;sha ta&#39;riflardan ba&#39;zilarini keltiramiz:  Men konus deb, doira va uch hamda doira aylanasi orasida joylashgan konik sirt bilan chegaralangan figurani; konusning uchi deb, uning sirtining uchi bo&#39;lgan nuqtani; konusning o&#39;qi deb, konusning uchidan doira markaziga o&#39;tkazilgan to&#39;g&#39;ri chiziqni; asos deb, doirani atayman. Ikkinchi tomondan, men konuslar orasida o&#39;qlari asoslariga perpendikularlarini to&#39;g&#39;ri deb, asoslariga perpendikular emaslarini og&#39;ma deb atayman. Men tekislikda joylashgan har qanday egri chiziqning diametri deb, egri chiziqda biror berilgan to&#39;g&#39;ri chiziqqa parallel qilib o&#39;tkazilgan barcha to&#39;g&#39;ri chiziqlarni teng ikkiga bo&#39;ladigan to&#39;g&#39;ri chiziqni; chiziqni uchi deb, bu to&#39;g&#39;ri chiziqning egri chiziqdagi uchini ataymani va nihoyat, diametrga tartibi bilan o&#39;tkazilgan to&#39;g&#39;ri chiziq deb, har bir parallelni atayman. ... Men egri chiziqning va ikki egri chiziqning qo&#39;shma diametri deb, har biri diametr bo&#39;lgan holda ikkinchisiga parallel to&#39;g&#39;ri chiziqlarni teng ikkiga bo&#39;luvchi ikki to&#39;g&#39;ri chiziqni atayman  . To&#39;g&#39;ri doiraviy konusni yasovchisiga perpendikular tekislik bilan kesilsa, parabola hosil bo&#39;ladi. O&#39;tkir burchakli to&#39;g&#39;ri konusni yasovchisiga perpendikular tekislik bilan kesilsa, ellips hosil bo&#39;ladi. O&#39;tmas burchakli konusni xuddi shunday kesishdan giperbola hosil bo&#39;ladi. Bu uchchala egri chiziqning xossalarini Appoloniy qiyshiq burchakli koordinatalardan foydalanib topadi  ixtiyoriy RR&#39; diametr va unga qo&#39;shma QQ’ vatar koordinata o&#39;qlari uchun qabul qilinadi (30-rasm), koordinatalar boshi R egri chiziqda yotadi. Hozirgi belgilashlarda u quyidagicha bo&#39;ladi y px p ax 2 2 2  bunda minus ishora ellipsga, plus ishora giperbolaga to&#39;g&#39;ri keladi; parabola bo&#39;lganda o&#39;ng tomondagi ifodaning bitta hadi nolga teng; R esa egri chiziqning parametri. Bunda ; QV y x PV  ;2a PP  &#39;;2P PL  . Appoloniy bu egri chiziqlarning xossasini geometrik algebra orqali bergan. Birinchi kitobning anchagina qismi konus kesimlarining xossalari diametrning tanlab olinishiga bog&#39;liq emasligiga bag&#39;ishlangan. IKKINCHI KITOB . Giperbolaning asimptotalari, qo&#39;shma giperbolalar, konus kesimlariga o&#39;tkazilgan urinmalarning xossalari haqida. Shuningdek, turli shartlarda urinmalarni yasashga doir masalalar qaralgan. UCHINCHI KITOB. Kitobning birinchi qismi konus kesimlariga o&#39;tkazilgan urinmalar va kesuvchilardan tuzilgan to&#39;g&#39;ri chiziqli figuralar yuzlarining tengligi haqidagi jumlalardan iborat. Qutb va polyaralarning garmonik xossasi haqidagi jumla har bir hol uchun alohida-alohida isbotlanadi. Ellips va giperbolaning fokusi va fokusning xossasi haqidagi jumlalar ham mana shu kitobda. Fokus tushunchasidan so&#39;ng normal haqida tushuncha kiritiladi, ammo kitobda direktrisa haqida ma&#39;lumot yo&#39;q. TO&#39;RTINCHI KITOB . Konus kesimlarining aylana bilan kesishish nuqtalari, o&#39;zaro kesishish nuqtalari va ikki konus kesimining urinishi masalalari qaralgan. Ma&#39;lumki, ularning o&#39;zaro kesishish nuqtalari yunonlar uchun qadimgi masalalar-burchak triseksiyasi va kubning hajmini ikki hissaga orttirish uchun zarur bo&#39;lgan. BESHINCHI KITOB . Bu kitobda Appoloniy turli nuqtalardan konus kesimlariga o&#39;tkazilgan normalni qaraydi. Kitobning kirish qismida Appoloniy ungacha ekstremal masofalar bilan shug&#39;ullangan geometrlar diorizm tufayli-u yoki bu masalaning yechilishi shartini aniqlash uchun shug&#39;ullanganini, u ham bo&#39;lsa, unchalik to&#39;liq emasligini aytadi. Shu kitobning oxirida egri chiziqning yaqin qismiga hamma vaqt normal o&#39;tkazish mumkin bo&#39;lgan nuqta (egrilik markazi)larni, bu nuqtalar o&#39;rinlarining o&#39;zgarishi (konus kesimlarining evolyutalari) va egri chiziqni teng yonli giperbola bilan kesish yordamida ixtiyoriy nuqtadan egri chiziqqa normal o&#39;tkazishni qaraydi. OLTINCHI KITOB . Ikkita o&#39;xshash to&#39;g&#39;ri konusning kongruent va o&#39;xshash kesimlari qaraladi. Shu kitobda berilgan kesimga kongruent kesim yasash L LQ &#39;Q V P R &#39; P &#39; R &#39; 30-расм masalasi, shuningdek, berilgan konusga o&#39;xshash va berilgan kesimga ega bo&#39;lgan kesimli to&#39;g&#39;ri doiraviy konus yasash masalasi qaraladi. YETTINCHI KITOB . Bu kitobda bizgacha yetib kelmagan sakkizinchi kitobni yozishga tayyorgarlik ko&#39;riladi. Unda qo&#39;shma diametrlarga parallel vatarlar va qo&#39;shma diametrlar kvadratlarining yig&#39;indisi hamda ularga yasalgan parallelogrammlar yuzlarining o&#39;zgarmasligi haqida teorema kiritilgan.  Konus kesimlari  da Appoloniy 387 teorema va bir nechta masalalar qaragan. U qo&#39;llagan metodlar analitik geometriya metodlaridan ustun turadi. Ammo Appoloniyda koordinatalar yo&#39;q edi, shunga qaramasdan unda koordinata chizig&#39;i, koordinata burchagi tushunchalari bor. Yo&#39;qolgan sakkizinchi kitob masalasiga kelsak, ba&#39;zi matematika tarixchilari u oldingi yettita kitobda uchragan nazariy bilimlarni tadbiq etishga mo&#39;ljallangan masalalar to&#39;plamidan iborat bo&#39;lgan, degan fikrni olg&#39;a surishadi. Darhaqiqat, sakkizinchi kitobni tiklashga uringan arab matematigi Ibn al- Xaysam (  I asr) ham, angliyalik astronom Edmund Galle (XVIII asr) ham sakkizinchi kitobni tiklashda yuqoridagi fikrni asos qilib olgan. Eng qizig&#39;i shundaki, ikkala olim yashagan davr orasi 700 yil bo&#39;lishiga qaramay ular tiklagan kitoblar bir-biridan deyarli farq qilmaydi. Appoloniyning yo&#39;qolgan 8-kitobining Ibn al-Xaysam tomonidan tiklangan nusxasini Turkiya olimi Nozim Terzi o&#39;g&#39;li Istanbulda arab tilida nashr etgan. Matematika tarixchisi A. Abdukabirov E. Galle va Ibn al-Xaysam larning asarlarini o&#39;rganib, bir-biri bilan taqqoslab yuqoridagi xulosaga kelgan. Rim saltanati davrida Aleksandriya matematika maktabi Dastlab butun O&#39;rta Yer dengizi rimliklarning qo&#39;l ostida edi. Keyin ular ellinizm davri davlatlari-Yunoniston, Ptolemey va Selevkid podshohliklarini bosib oldi. Ular Misrning Ptolemey podshohligiga qaraydigan qismini e.o. 30-yili bosib oldi, ammo Aleksandriya Rim saltanati davrida ham o&#39;zining ilmiy markazlik mavqeini saqlab qoldi. Yunon tili o&#39;sha davrda ham xalqaro ilmiy til bo&#39;lib qoldi. Keyinchalik lotin tili katolik dini uchun asosiy tilga aylangandan so&#39;ng xalqaro ilmiy til darajasiga ko&#39;tarildi. Shuni ham eslatish joizki, Rim saltanati davridagi Aleksandriya matematika maktabi ellinizm davridagi Aleksandriya matematika maktabidan tubdan farq qiladi. Buning asosiy sababi Aleksandriya maktabi tomonidan Bobil matematiklari astronomlari an’analarining qabul qilinishida. Ma&#39;lumki, an’analarni o&#39;zlashtirish juda uzoq davrni o&#39;z ichiga oladi, ammo Rim urushi vaqtidagi Misr va Bobilning o&#39;zaro hamkorligi bu jarayonni tezlashtirib yubordi. Natijada Aleksandriyada matematikani, ayniqsa, hisoblash matematikasini amaliyotga tatbiq etish kengaydi. Jumladan, matematika (trigonometriya) astronomik hisoblashlarga qo&#39;llanila boshlandi. Rim saltanati davrida Aleksandriyada yashab ijod etgan olimlardan biri Gipparx (e.o. II asrning 2-yarmi). U ko&#39;proq astronomiya bilan shug&#39;ullangan. Shunday olimlardan ikkinchisi Posidoniy (tax. e.o.150-50 yillar). U Yerning kattaligini, Quyoshning diametrini hisoblash bilan shug&#39;ullangan. Proklning aytishicha, Posidoniy geometriya bilan ham qiziqqan. U parallel to&#39;g&#39;ri chiziqlarni bir-biridan bir xil masofada yotuvchi chiziqlar deb qaraydi. (Bu Yevklidning V postulatiga ekvivalent jumlalardan biri). Posidoniyning ta&#39;rifi quyidagicha:  Parallel to&#39;g&#39;ri chiziqlar deb, shunday to&#39;g&#39;ri chiziqlarga aytiladiki, ular bir tekislikda yotib, bir-birlariga yaqinlashmaydi ham, bir-biridan uzoqlashmaydi ham, ularning birining nuqtalaridan ikkinchisiga o&#39;tkazilgan perpendikularlar o&#39;zaro teng  .  To&#39;g&#39;ri chiziqdan baravar uzoqlikda yotgan nuqtalarning geometrik o&#39;rni to&#39;g&#39;ri chiziqdir  deyilgan jumla, Yevklidning V postulatiga teng kuchli, demak, Posidoniy Yevklidning bu postulati bilan shug&#39;ullangan, ya&#39;ni unga qiziqqan. Shu davrning matematiklaridan yana biri-Menelay (1 asr) dir. U mashhur  Sferika  asarining muallifi. Menelayning bu asari bizga faqat arab tilida yetib kelgan. Uning  Geometriya elementlari  va  Uchburchaklar haqida  deb nomlangan ikki asari ham faqat arab tilida saqlanib qolgan. Menelayning  Sferika  si uchta kitobdan iborat. Unda sferik geometriyaning dastlabki asosiy tushunchalariga ta&#39;rif beriladi. Jumladan, sferik uchburchakka (31-rasm) sfera uchta katta doiralarining kesishishidan hosil bo&#39;lgan ABC figura deb ta&#39;rif berilgan.  Sferika  ning anchagina qismi sferik uchburchaklarning xossalariga bag&#39;ishlangan. Demak, Menelay sferik trigonometriya asoslarini yaratuvchilaridan hisoblanadi. A B C 31 -rasm Trigonometriya tarixida  Menelay teoremasi  deb ataluvchi teorema (  kitob, birinchi teorema) muhim rol o&#39;ynaydi. Bu teorema tekis uchburchaklar uchun quyidagicha  o&#39;zaro juft-jufti bilan kesishib ACGB shakl hosil qiluvchi AB, AC, BE, va CD to&#39;g&#39;ri chiziqlar berilgan bo&#39;lsin (32-rasm)  32-rasm u holda quyidagi munosabatlar o&#39;rinli bo&#39;ladi  C E A E C G D G D B A B  ; C A A E C D D G G B B E Sfera ustida hosil bo&#39;lgan shunday figura qaralsa, yunon matematikasida ikki hissa orttirilgan yoyga mos vatar qaraladi. Agar sfera katta doiralari yoylarining kesishishidan hosil bo&#39;lgan ACGB (33-rasm) A G E C B D 33 -rasm figura berilgan bo&#39;lsa, ushbu munosabatlar o&#39;rinli bo&#39;ladi  вата СЕ вата АЕ вата СG вата DG вата DВ вата АВ р р р р р р 2 2 2 2 2 2  вата АС вата АЕ вата СD вата DG вата GB вата BE р р р р р р 2 2 2 2 2 2  Menelay o&#39;z asarida sferik trigonometriyaning keyingi rivojlanishiga katta ta&#39;sir ko&#39;rsatgan ko&#39;pgina teoremalarni isbotlagan.  To&#39;rtta miqdor qoidasi  deb ataluvchi teorema ana shunday teoremalar jumlasiga kiradi  agar ikkita ABC va DEG sferik uchburchak berilgan bo&#39;lib (34-rasm), 34-rasm ularning A va D, C va G burchaklari teng (yoki birgalikda 180 0 tashkil qilsa), u holda DG ватар DE ватар BC ватар АB ватар 2 2 2 2   Sferika  ning  kitobidagi  Tangenslar qoidasi  deb ataluvchi jumla quyidagicha  agar ikkita to&#39;g&#39;ri burchakli ABC va DEG sferik uchburchaklar berilgan bo&#39;lib (35-rasm) va ularda  A   D  90 0 ,  C    90 0 bo&#39;lsa va N hamda T nuqtalar AC va DG katta doiralarning qutblari (ya&#39;ni AN  DT   0 ) bo&#39;lsa, u holda DT AH DG ED АC АB 2 ватар 2 ватар 2 ватар 2 ватар 2 ватар 2 ватар  Mana shu davrning buyuk matematiklaridan biri - Klavdiy Ptolemey (  asr) dir. Ptolemey matematik, astronom, geograf va fizik (optik) edi. U 127 yildan 151 yilgacha Aleksandriyada astronomik kuzatishlar olib borgani va 168 yili vafot etgani haqida ma&#39;lumotlar bor. Ptolemey o&#39;z kuzatishlari asosida  O&#39;n uch kitobdan iborat matematik to&#39;plam  deb atalgan asar yozgan. Arabchada u  Almagest  (to&#39;g&#39;rirog&#39;i  Almajistiy  ) deb ataladi. Ptolemeyning bu asari o&#39;sha davrdagi barcha astronomik ma&#39;lumotlarni o&#39;z ichiga oladi. Ptolemey  Almagest  dan tashqari, astronomiyaga doir  Analemma  (  Yordamchi figura  ) hamda  Planisfera  degan asarlar yozgan. U oxirgi asariga matematikani keng qo&#39;llagan, chunki  Planisfera  da osmon sferasi o&#39;zaro perpendikular uchta tekislikka – meridian tekisligi, gorizont va birinchi vertikal doira tekisligiga proyektsiyalanadi. Mana shu proyeksiya yordamida astronomiyaning juda ko&#39;p masalalari hal etiladi. Masalan, ma&#39;lum geografik kenglik uchun tayin kun va soatda Quyoshning gorizontdan balandligi topiladi. Ptolemeyning bu asari arabchadan lotin tiliga tarjima qilingan. U asarda osmon sferasining stereografik proyeksiyasi ham bor. Stereografik proyeksiyada osmon shimoliy yarim sharining ekvator tekisligiga janubiy qutbga joylashtirilgan nuqtadan proyeksiyalash bayon etilgan (36-rasm). N D E T G A B C 35- rasm 36-rasm Stereografik proyeksiyada doiralar yana doiralarga almashadi, ammo Ptolomey ining isbotini bermaydi. Stereografik proyeksiyaning muhim xossalaridan biri-burchaklarning o&#39;z kattaligini saqlashi haqida ham Ptolemeyda hech gap yo&#39;q. Trigonometriyaning vujudga kelishi E.o. II asrda astronomiyadan anchagina ma&#39;lumot to&#39;planib qoldi. Unga matematik ma&#39;no berish zarur edi. Ularga ishlov beradigan olimlar ham bor edi. Trigonometriya astronomiyaning ehtiyoji tufayli vujudga keldi. Bu yerda shuni ham qayd qilish kerakki, trigonometriyaning  sferik trigonometriya  deb ataluvchi bo&#39;limi tekislikdagi trigonometriyaga nisbatan oldin vujudga keldi. Ma&#39;lumki, trigonometriya uchburchaklarni yechish bilan shug&#39;ullanadi. O&#39;z vazifasiga ko&#39;ra geometriya tarkibida bo&#39;lishi kerak. Ammo yunonlar geometriyani aralashtirishni xohlamas edi. Shu sababli trigonometriya astronomiya tarkibida qoldi. U uzoq obyektlarni o&#39;lchaydigan astronomiyaga bilvosita xizmat qilishi, ya&#39;ni o&#39;lchangan narsaga mos ammo to&#39;g&#39;ridan to&#39;g&#39;ri o&#39;lchab bo&#39;lmaydigan kattaliklarni o&#39;lchashi lozim edi. Keyingi o&#39;lchashlarni birinchisi bilan funkional bog&#39;lash lozim edi. Demak, uzoqlik, to&#39;g&#39;ri chiziq, burchak biror figuralarning elementi bo&#39;lishi, trigonometriya esa shu figuraning xossalari va bu xossalar orasidagi bog&#39;lanishni o&#39;rganishi kerak edi. Masalan, qandaydir uchta burchak bitta uchburchakka tegishli bo&#39;lsa, u holda ularning yig&#39;indisi 180 0 bo&#39;ladi. Shu sababli ulardan ixtiyoriy ikkitasini o&#39;lchab uchinchisini topish mumkin. Bundan tashqari, ixtiyoriy to&#39;g&#39;ri chiziqli figurani uchburchaklarga ajratish mumkin. Demak, u kabi figurani o&#39;rganish uchun ham uchburchaklar elementlari orasidagi bog&#39;lanishlarni bilish kifoya. Shuningdek, ixtiyoriy uchburchakni ikkita to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchakka ajratish mumkin. Mana shu to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchaklarni yechish trigonometriyaning eng birinchi masalalaridan hisoblanadi. Agar to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchakning AB gipotenuzasi va A o&#39;tkir burchagi berilgan bo&#39;lsa, uni to&#39;la aniqlash mumkin, ya&#39;ni shu elementlar bo&#39;yicha uni yasash, boshqacha esa yechish mumkin, chunki  180 0  C, A  ma&#39;lum bo&#39;lsa, BC AB ni qarshisidagi katetning gipotenuzaga nisbatini topamiz va xokazo (37-rasm)  ED AE FD AD BC AB   Lekin burchakning qiymati o&#39;zgarsa, nisbatning qiymati ham o&#39;zgaradi. Masalan, B C AB BC AC &#39; &#39; &#39; , chunki A CA B     va BA AB   . Shunday qilib, qarshidagi katetning gipotenuzaga nisbati o&#39;sha burchakning funksiyasi ekan. Hozir biz bu funksiyani sinus deb ataymiz. Qadimgilar mana shu sinusni hisoblashning aniqlik darajasini geo metriya yordamida topishgan. A F E B B&#39; C&#39; C D G L 30 0 α 37-rasm Masalan,   30 0 (37-rasm) bo&#39;lsa, A ni markaz qilib AB radiusli aylana chizgan. BC kesma davom ettirilsa, u aylana bilan G nuqtada kesishgan. AC  BC ekanidan CG  BC,  L   LG,  G  L  30 0 . Binobarin, BG vatar aylanaga ichki chizilgan muntazam oltiburchakning tomoni, uning radiusga nisbati bir; bundan BC AB  1 2 30 0 sin Shunday qilib, sinuslarni aniqlash Yevklid  Asoslari  ning teoremalari bilan bog&#39;liq, ya&#39;ni muntazam ko&#39;pburchaklarning tomonlari unga tashqi chizilgan aylanalarning radiuslari orqali ifodalanadi. Mana shu masalalarni hisoblashni qadimda, ya&#39;ni e.o.  asrda Gipparx kiritgan. Trigonometriyaning keyingi rivojlanishi Ptolemey (  asr) ning  Almagest  (arabchada  Almajistiy  ) asari bilan bog&#39;liq. U  Almagest  ning birinchi kitobida yunonlarning vatarlar bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan trigonometriyasini to&#39;liq bayon etib berdi. U faqat bitta trigonometrik funksiyaning, ya&#39;ni biror yoyni tortib turuvchi vatarni qaradi. Ptolemeyning ikki hissali burchaklar vatarlarining jadvali hozirgi bizning sinuslar jadvalimiz bilan bir xil, chunki  markaziy burchakli r radiusli doira vatarining uzunligi 2rsin  2 ga teng (38-rasm). O B C A D r r  38-rasm Uni quyidagicha yozamiz: вата r р sin    2 2 Biroq, vatarlar trigonometriyasini amaliyotga tatbiq etish hozirgi trigonometriyadan anchagina noqulay. Ptolemey trigonometriyaning hamma teoremalarini ham geometriyaga asosan isbotlagan. U hozirgidek, doirani 360 ta teng bo&#39;laklarga ajratgan, diametrini esa 120 ta teng bo&#39;laklarga bo&#39;lgan. U holda radius 60 qism (60r) ga bo&#39;linadi, har bir qism 60 minut (60’)ga, har bir minut 60 sekund (60’’)ga, har bir sekund 60 tersiya (60’’’)ga, har bir tersiya 60 kvarta (60 IV )ga bo&#39;linadi va hokazo. Bu oltmishli sanoq sistemasida hisoblashlarni bajarish trigonometriyadan foydalanishni osonlashtiradi. Ptolemeyni turli burchaklar vatarlarining son qiymati qiziqtiradi, shu sababli u ichki chizilgan muntazam 3, 4, 5, 6 va 10 burchaklarning tomonlarini yoki 120 0 , 90 0 , 72 0 , 60 0 , 36 0 li burchaklar vatarlarining son qiymatlarinin hisoblaydigan bir nechta geometrik jumla qaraydi. So&#39;ngra u sin cos 2 2 1     munosabatga teng kuchli (vatar  ) 2   vatar (180  )  2  d 2 munosabatni topadi. Bu munosabat yordamida u to&#39;ldiruvchi burchakning vatarini hisoblaydi. Masalan, u 36 0 li burchakning ma&#39;lum vatari bo&#39;yicha 144 0 li burchakning vatarini topadi. Keyinchalik Ptolemey uning nomini olgan o&#39;z lemmasi yordamida ikki burchak ayirmasining sinusi formulasiga teng kuchli munosabatni hosil qiladi. U quyidagi teoremadan iborat: Faraz qilaylik, doiraga ABCD to&#39;rtburchak ichki chizilgan bo&#39;lsin. Lemma. AC va BD dioganallardan hosil bo&#39;lgan to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchakning yuzi berilgan to&#39;rtburchak qarama - qarshi tomonlaridan hosil bo&#39;lgan to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchaklar yuzlarining yig&#39;indisiga teng deydi, ya&#39;ni AC  BD   CD   D  BC Bu lemmani AD tomoni doiraning diametridan iborat bo&#39;lgan ichki chizilgan ABCD to&#39;rtburchakka tadbiq etamiz (39-rasm). A B C D O . 39 - rasm BC  AC BD AB CD AD    Agar   AOC 2,   AOB 2 va r   desak, yuqoridagi munosabat ushbu ko&#39;rinishda bo&#39;ladi  sin( ) sin cos cos sin          Masalan, yuqoridagi munosabatdan bizga ma&#39;lum 72 0 va 60 0 li vatarlardan 12 0 li vatarni topish mumkin. So&#39;ngra Ptolemey berilgan yoy yarmisiga teng yoy vatarini topadi, boshqacha sin cos 2 2 1 2     formulaga teng kuchli munosabatni aniqlaydi. Bu munosabat yordamida oldin hisoblangan vatarlarning qiymatlaridan foydalanib, juda ko&#39;p vatarlar qiymatlarini hisoblash mumkin. Masalan, 12 0 li vatar ma&#39;lum bo&#39;lsa, 6 0 , 3 0 , 1,5 0 va hokazo vatarlar qiymati topiladi. Bu hisoblashlar  Ptolemeyga nega kerak edi  - degan savol tug&#39;ilishi mumkin. Uning maqsadi 1 2 0     dan oralatib vatarlar jadvalini tuzish edi. Uni tuzish uchun 1 2 0     li vatarning qiymatini bilish kerak.  Uni qanday bajarish kerak  Masalan, u uchun 11 2 0     burchakni teng uch qismga ajratish kerak. Ptolemey bu masala kubik tenglamaga olib kelinishini bilar edi. Shu sababli ham u boshqa yo&#39;llardan bordi. Vatar 5143 1 2 11 0        p va vatar ``` ` 8 47 0 45 0 p   ekanidan foydalanib, vatar 1 0 ning taqribiy qiymatini topdi va yuqoridagi yarim burchak vatari munosabatidan foydalanib, 1 2 0     vatarning taqribiy qiymatini hisobladi. O&#39;z hisoblashlarida u quyidagi teoremadan foydalandi  agar AB va BC lar ixtiyoriy yoylar (40-rasm) va AB BC    bo&#39;lsa, u holda BC AB BC AB : :    bo&#39;ladi. o A B C 40 -rasm Agar AB BC       3 4 1 0 0 , desak, BC AB: :,  43 ya&#39;ni BC AB  4 3:, bundan vatar 1 4 30 47 8 1 2 50 2 3 0 0   p &#39;&#39;&#39; &#39;( &#39;&#39;) . Agar AB   0 , BC     11 2 0 bo&#39;lsa, u holda AB BC  2 3 , binobarin, vatar 1 2 31 34 15 1 250 0  P P &#39; &#39;&#39; &#39; &#39;&#39; Shunday qilib, vatar 1 0 ning taqribiy qiymati 1 250 P &#39; &#39;&#39; topildi. Demak, vatar 1 2 0     ning taqribiy qiymati 0 31 25 P &#39; &#39;&#39; aniqlandi. Mana shunga asosan Ptolemey doiradagi vatarlarning 1 2 0     dan 180 0 gacha qiymatlarini 1 2 0     dan oralatib hisobladi. Bu 1 4 0     dan oralatib hisoblangan 1 4 0     dan 90 0 gacha sinuslar jadvalining o&#39;zi edi. Ptolemey jadvali hozirgi sinuslar jadvali bilan taqqoslansa, o&#39;nli kasrlardagi verguldan so&#39;nggi beshinchi raqami ham yaroqli ekani ko&#39;rinadi. Yuqorida bayon etilganlardan qadimgi yunonlar tekislikdagi trigonometriyani boshlab bergan bo&#39;lsalar-da, unga katta ahamiyat berilmaydi, chunki uni sferik trigonometriya ko&#39;proq tatbiq etiladigan astronomiyaga qo&#39;llab bo&#39;lmas edi. Faqat vatarlar jadvali va boshqa trigonometrik ma&#39;lumotlar sferadagi trigonometrik hisoblashlar uchun qo&#39;shimcha vosita bo&#39;lib qoladi.  Algamest  birinchi kitobining  bobi sferik trigonometriyaga bag&#39;ishlangan. U avval sharga taalluqli teoremalarni isbotlashda qo&#39;l keladigan bir nechta jumlani qaraydi. Ular orasida tekislikdagi va sferadagi to&#39;la to&#39;rt tomonlikka doir Menelay teoremasi ham bor. Shuningdek, agar 180 0 dan kichik ikki yoy vatarlarining nisbati yoki shu vatarlarning yig&#39;indisi yoki ayirmasi berilsa, yoylarni ham topish mumkinligi ko&#39;rsatilgan. Mana shu ma&#39;lumotlardan foydalanib, Ptolemey sfera katta doiralarining yoylaridan hosil bo&#39;lgan figuraning ba&#39;zi ma&#39;lum elementlariga ko&#39;ra noma&#39;lum elementlarini topish bilan shug&#39;ullanadi. Bu figura ko&#39;proq to&#39;g&#39;ri burchakli sferik uchburchakdan iborat. Agar uchburchak o&#39;tmas burchakli bo&#39;lsa, u ikkita to&#39;ri burchakli uchburchakka keltiriladi. Agar Ptolemeyning aytganlarini hozirgi matematik belgilar tiliga o&#39;tkazsak, ular quyidagicha bo&#39;ladi  faraz qilaylik, ABC sferik uchburchak berilgan bo&#39;lsin (41-rasm), uning tomonlari a, b, c yoylar, C burchagi to&#39;g&#39;ri , u holda  1) sin sin sin a C A  2) tga btgA sin 3) cos cos cos c a b  4) tgb tgc A  cos 41-rasm Ptolemey quyidagi ikki munosabatni bilmagan, chunki ularni Menelay teoremasidan hosil qilib bo&#39;lmaydi  cos cos sin cos A a B c ctgBctgA   Sferik uchburchak bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan masalalar hozir uchburchakning tomonlari bilan burchaklari orasidagi bog&#39;lanishni ifodalaydigan teoremalar yordamida yechiladi. Ptolemey uni yechishda to&#39;la to&#39;rt tomonli figuradan foydalangan. Lekin, u sferik uchburchaklarning deyarli hamma holini yechgan, faqat uchta tomoni berilgan holgina qolgan. Shunday qilib, Ptolemey trigonometriya sohasida o&#39;z o&#39;tmishdoshlaridan ancha o&#39;zib ketgan. Eng asosiy xizmati u trigonometriyani astronomiyani turli masalalarini yechishga muvaffaqiyatli tatbiq etgan. Rim saltanati davrida algebra va sonlar nazariyasi Rim saltanatida fan asosan Yuliy Sezar (e.o.104-44) davrida Aleksandriya matematika maktabi ta&#39;sirida rivojlandi. E.o. I asrda rimliklarning quldorlik davlati mislsiz rivojlanib ketdi. Jamiyat rivojlanishi harbiy texnikani, geografiyani, gidrotexnikani, arxitek turani va matematikani rivojlantirdi. Yuliy Sezar  Yulduzlar haqida  degan asar yozdi. Kalendar (taqvim)ni isloh qildi, u e.o. 45 yili amalga oshirildi. Endi bir yil 3651 4 sutka deb olindi, har to&#39;rt yilda bir sutka qo&#39;shib qo&#39;yiladigan bo&#39;ldi. Oldingi kalendarda bir yil 355 sutka edi. Sezar Rim saltanati davlatining hamma yerini o&#39;lchab chiqishni buyurdi. Bu ish Sezar vafotidan so&#39;ng Avgust (e.o.63 yildan bizning eraning 14 yiligacha) zamonida amalga oshirildi. Mana shu topshiriq natijasida rimliklar aleksandriyaliklarning yer o&#39;lchash bo&#39;yicha ishlari bilan, geodeziyasi bilan hamda Geronning geometriyasiga doir ishlari bilan tanishdi. Shunday qilib, Yuliy Sezardan Trayangacha bo&#39;lgan davrda (tax. 150 yil) rimliklar aleksandriyaliklarning arifmetikasi va algebraik metodlari bi lan tanishishdi. Natijada ular yunonlarning hatto lotin tiliga tarjima qilingan asarlarini ham unutib yuborishdi. Ular arifmetik masalalarning mavqei haqida meros taqsimlashga doir ushbu masala tasavvur beradi. Bir kishi vafoti oldidan quyidagicha vasiyatnoma qoldirdi.  Agar xomilador xotinim o&#39;g&#39;il tug&#39;sa, o&#39;g&#39;limga hamma boyligimning 2 3 qismini, xotinimga esa 1 3 qismini vasiyat qilaman  agar qiz tug&#39;sa, qizim boyligimning 1 3 qismini, xotinim esa 2 3 qismini olsin  . Ammo uning xotini egizak-bir o&#39;g&#39;il va bir qiz tug&#39;di. Endi u kishining boyligini uch kishi orasida qanday taqsimlash lozim  Rim saltanati davrida yashagan buyuk matematiklardan Geron (  asr), Papp (  asr) va Diofant (tax. 250 yillar) larni eslash lozim. Geron o&#39;zining o&#39;lchashlarga doir  Metrika  asari bilan mashhur. Diofant Aleksandriyada yashagan. Yunon antologiyasida uning qancha umr ko&#39;rganini ifodalovchi she&#39;r bo&#39;lib, uning mazmuni quyidagicha  yoshligi uning butun umrining 1 6 qismini tashkil qiladi, umrining yana 1 12 qismidan so&#39;ng soqol qo&#39;yadi, yana 1 7 qismidan keyin uylanadi, besh yildan keyin o&#39;g&#39;il ko&#39;rishadi, o&#39;g&#39;il otasining yarim yoshiga kiradi, undan to&#39;rt yil o&#39;tgach, otasi vafot etadi. Bu aytilganlardan Diofantning yoshini topish mumkin bo&#39;lgan quyidagi tenglama hosil bo&#39;ladi  1 6 x  1 12 x  1 7 x  5  1 2 x  4  x Bu tenglamani yechsak, x  84. Demak, Diofant 84 yil umr ko&#39;rgan ekan. Bizgacha Diofant asarlaridan ikkitasi yetib kelgan. Ulardan biri  Arifmetika  , ikkinchisi  Ko&#39;pburchakli sonlar haqida  . Shuni aytish kerakki, bu asarlarning birortasi ham to&#39;liq emas.  Arifmetika  ning so&#39;z boshida Diofant u 13 ta kitobdan iborat ekanini yozgan, bizga esa uning oltitaginasi ma&#39;lum.  Ko&#39;pburchakli sonlar haqida  asarining ham oxirgi qismi yo&#39;qolgan.  Arifmetika  da sonli to&#39;plamlar haqida gap borganda Diofant o&#39;zining  Porizm  nomli asarini eslaydi. Ammo,  Porizm  alohida kitobmi, yo&#39;qmi bu noma&#39;lum. Bizgacha esa Diofantning sonli to&#39;plamlar haqidagi birorta ham jumlasi yetib kelmagan.  Arifmetika  da Diofant geometrik algebraning klassik formasidan voz kechadi. Ammo u shartli ravishda  kvadrat  ,  tomonlar  va  yuzlar  haqida gapiradi. Endi Diofant yuzlarni geometrik miqdor deb emas, balki son deb qaraydi. Diofant geometrik belgilashlardan voz kechib, matematikaga harfiy belgilashlarni kiritadi. Bu bilan u matematikaga yangi til-harfiy hisoblashlarni kiritdi. Algebra noma&#39;lum kattaliklar bilan ma&#39;lum kattaliklar orasida bajariladigan amallardan boshlangan edi. Algebraik belgilashlar nimadan boshlandi  Demak, simvolika ham noma&#39;lumni belgilashdan boshlanadi. Diofant noma&#39;lumning birinchi oltita musbat va manfiy darajalari uchun belgilashlarni kiritdi. Noma&#39;lumning birinchi darajasini ag&#39;darilgan sigmaga o&#39;xshash  harf bilan, noma&#39;lumning kvadratini  bilan, kubini K v bilan, to&#39;rtinchi darajasini  v bilan, beshinchi darajasini K v bilan va oltinchi darajasini KK v bilan belgiladi. Bu belgilashlardan birinchi uchtasi alohida bo&#39;lib, keyingi uchtasi esa o&#39;zaro bog&#39;liq, ya&#39;ni to&#39;rtinchi daraja-  kvadratu-kvadrat  , beshinchi daraja-  kvadratu-kub  , oltinchi daraja-  kubu-qub  . U manfiy darajalarni surati birga teng o&#39;sha darajalar bilan belgilaydi. Diofant ozod hadni bir - 0 M ko&#39;rinishida tasvirladi. Bundan tashqari, unda ayirish belgisi va qisqartirish belgisi, tenglik belgisi i bor edi. Diofant asarida hozirgi bizning belgilashlarda x x x x 3 2 8 5 1     ( ) ko&#39;rinishda bo&#39;ladigan tenglama ham bor. Shuni qayd qilish lozimki, Diofantdan so&#39;ng qariyb 1200 yil davomida noma&#39;lumni, uning darajalarini, ular ustida amallarni belgilash va bu belgilashlarni takomillashtirish ustida ish olib borildi. Ixtiyoriy o&#39;zgarmas miqdorni belgilashni  VI asrda yashagan Viyet asarlarida ko&#39;ramiz. Diofant o&#39;z asarida ko&#39;phadlarni qo&#39;shish, ayirish va ko&#39;paytirish qoidalarini berdi. Ana shu yerda uning ishoralar qoidasi ham uchraydi:  ayriluvchiga ko&#39;paytirilgan ayriluvchi qo&#39;shiluvchini beradi  . Shundan so&#39;ng u tenglamalarni qaraydi va quyidagi ikki qoidani beradi  1) tenglamaning hadini tenglamaning bir qismidan ikkinchi qismiga teskari ishora bilan olib o&#39;tish qoidasi (bu qoidani keyinchalik al-Xorazmiy  al- jabr  termini bilan atadi)  2) tenglamaning o&#39;xshash hadlarini ixchamlash (uni al-Xorazmiy  al- muqobala  deb atagan). Diofantning  Arifmetika  sida o&#39;rtaga tashlangan asosiy masala noaniq tenglamalarni ratsional sonlarda yechish edi. Odatda Diofant yechimni bitta parametrli ratsional funksiya ko&#39;rinishida tasvirlaydi. U o&#39;zi topgan yechim tenglamaning hamma yechimlarini beradimi yo&#39;qmi, u bilan qiziqmaydi. Diofant asarida birinchi, ikkinchi, uchinchi va to&#39;rtinchi darajali aniqmas tenglamalar bor. Uning ba&#39;zi masalalarini hozirgi belgilashlarda keltiramiz  1) noma&#39;lumning a x bx c y 2 2 2    yoki ax bx c y 2 2 2    ifodani to&#39;liq kvadratga aylantiruvchi qiymatlarini toping. Birinchi holda y ax z   deb, ikkinchi holda esa y zx c   deb oladi. Ana shunda x noma&#39;lum z orqali ratsional ifodalanadi. Hozirgi kunda integral hisobida ana shunday o&#39;rniga qo&#39;yishdan foydalaniladi.  Arifmetika  ning ikkinchi kitobida Diofant ikkinchi darajali ikkita tenglamalar sistemasini tuzishga keladigan masalalar bilan shug&#39;ullanadi. 2) masalalarni yechishda Diofant ko&#39;pincha ) )( ( 2 2 y x y x y x     formuladan foydalanadi. Masalan,  Berilgan ikki songa ayni bitta shunday son qo&#39;shingki, ularning har biri kvadratga aylansin  , ya&#39;ni x a y x b z      22 sistemani yechish lozim. Diofant 2, 3 a b   deb oladi. So&#39;ngra (x  3)  (x  2)  1 ayirmani tuzadi va ko&#39;paytmasi mana shu ayirmaga teng bo&#39;ladigan ikki son (4 va 1 4 ) ni qidiradi. Keyin x         2 4 1 4 2 2 yoki x         3 4 1 4 2 2 deb olib, x 97 64 ekanini topadi. Bunda Diofant 2 2 y z a b    yoki b a z y z y uv      ( )( ) ekanidan foydalangan. Keyin esa ,y z u   y z v   undan ; 2 v u z   2 v u y   , ya&#39;ni 2 2 ; 2 2u v u v x a x b                   3) Ikkinchi kitobning sakkizinchi masalasi quyidagicha: «Berilgan kvadrat sonni ikkita son kvadratining yig&#39;indisiga yoying». Diofant berilgan son deb 16 ni oladi, izlangan kvadratlardan biri x2 bo&#39;lsin, u holda ikkinchi 2)4 2( x va 16 )4 2( 2 2    x x ; 16 16 16 5 2    x x ; 16 5 2 x x  .5| 16x Demak, kvadratlardan biri 256 / 25 , ikkinchi 144 / 25 . Keyinchalik mana shu masalaga Fermanning bergan izohi ma&#39;lum: «Aksincha, kubni kublar yig&#39;indisiga, bikvadratni bikvadratlar yig&#39;indisiga, umuman kvadratdan katta har qanday darajani shunday ikkita darajaning yig&#39;indisiga yoyish hech ham mumkin emas. Men unga haqiqatan ham ajoyib isbot topdim, ammo kitobning hoshiyasi bu uchun juda tor». Hozir Fermanning katta teoremasi deb ataluvchi mana shu teorema umumiy holda isbotlangan. 4) sonlar nazariyasi bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan yana bitta misol keltiramiz:  2 24 3 2 1 )4,3,2,1 ) (       i i x x x x Bu Diofant Arifmetikasi ikkinchi kitobning 22-masalasi. Diofant to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchak gipotenuzasining kvadratidan katetlar ko&#39;paytmasining ikki hissasi ayirilsa, yoki unga qo&#39;shilsa, u kvadratligicha qolishini topdi, ya&#39;ni . 2 2 2 2 2 2 в a ав в a aв c       Shu sababli, oldin u gipotenuzasi bir xil bo&#39;lgan to&#39;rtta uchburchak qidirdi. Bu masala ushbu masalaga ekvivalent: shunday kvadrat topish lozimki, uni to&#39;rt xil ko&#39;rinishda ikkita kvadratning yig&#39;indisi shaklida ifodalash mumkin bo&#39;lsin. Bu masalani yechish uchun Diofant avval tomonlari 3, 4, 5 va 5, 12, 13 butun sonlar bilan ifodalangan ikkita to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchak oladi. Birinchi uchburchakning hamma tomonini ikkinchi uchburchakning gipotenuzasiga uchburchakning hamma tomonini birinchi uchburchakning gipotenuzasiga ko&#39;paytirib, 39, 52, 65 va 25, 60, 65 sonlarini hosil qiladi. Gipotenuzasi bir xil bo&#39;lgan ikkita uchburchak topildi. Bunda 65 ni ikki xil ko&#39;rinishda ikkita kvadratning yig&#39;indisi sifatida tasvirlash mumkin: . 64 1 49 16 65     Diofantning bu yoyishi quyidagi ikki formaning kompozitsiyasidan tuziladi:    2 2 2 2 2 2 2 2 ) ( ) ( ) ( ) ( вc ad вd ac вc ad вd ac d c в а           Shu sababli ham Diofant gipotenuzalari ikki kvadratning yig&#39;indisidan iborat ikkita uchburchak oladi: 4 1 5   va 4 9 13   . Endi aniqmas tenglamalarni yechish formulalaridan foydalansak: ,2 2 2 z y x   2 2 2 2 , 2 , q p y pq x q p z      65 ni to&#39;rt xil ko&#39;rinishida ikki kvadratning yig&#39;indisi sifatida ifodalashning osonligini ko&#39;ramiz. Buning uchun 4p va 7q ham 1p va 8q deb olish yetarli. Ular quyidagilar: 39, 52, 65; 25, 60, 65; 33, 56, 65; 16, 63, 65. Bu masalaga Ferma quyidagicha izoh bergan: 1 4 п ko&#39;rinishidagi ixtiyoriy tub son, shuningdek, uning kvadrati yagona usulda ikki kvadratning yig&#39;indisi ko&#39;rinishida tasvirlanadi, 1 4 п tub sonning uchinchi va to&#39;rtinchi darajalari ikki xil usulda ikki kvadratning yig&#39;indisi ko&#39;rinishida tasvirlanadi, beshinchi va oltinchi darajasi uch xil usulda tasvirlanadi va hokazo. 1 4 п ko&#39;rinishdagi ikki tub sonning ko&#39;paytmasi ikki xil usulda ikkita kvadratning yig&#39;indisi sifatida tasvirlanadi. Diofantning bu asari matematika tarixida juda katta ahamiyatga ega. U o&#39;rta asr Sharq matematiklarining ishlarida algebraning rivojlanishiga, ular orqali XVI-XVII asr Yevropa matematiklari ishiga ham katta ta&#39;sir ko&#39;rsatdi. Diofantning «Arifmetika» si Ferma ijodiga o&#39;z ta&#39;sirini ko&#39;rsatadi. U o&#39;zining sonlar nazariyasiga doir kashfiyotlarini bevosita shu asar ta&#39;sirida qildi.

Похожие

Aniqlovchilar va ularning xossalari (matematika)
Matematika tarixi predmeti
Islom mamlakatlarida matematika
Matematika o`qitish jarayonining tuzilishi va mohiyati
Matematika darslarida bilishning turlari va xulosa chiqarish metodlari