logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Алгебра
  4. Islom mamlakatlarida matematika

Islom mamlakatlarida matematika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

5619.5 KB
Скачать
Islom mamlakatlarida matematika REJA: O&#39;nli (vaziyatli tizim) pozision sistema Abjad Hisobi Xorazmiyning algebrasi Xorazmiyning «al-jabr va-l-muqobala» asaridagi meros taqsimlashga doir masalalar Xorazmiy geometriyasi Sonlar nazariyasiga oid masalalar Ildiz chiqarish va Nyuton binomi Trigonometriyaning rivojlanishi Ibn Iroq Abul Vafo Buzjoniy Beruniyning hayoti va ilmiy faoliyati Beruniyning matematikaga doir eng muhim asarlari Sferik uchburchaklar uchun tangenslar teoremasi Trigonometrik jadvallar haqida Ulug&#39;bek va uning akademiyasi Ulugbek ziji Ulug&#39;bekning Samarqand akademiyasi * Ulug&#39;bek kutubxonasi va uning keyingi taqdiri Ulug&#39;bek akademiyasi ishining davom etttiruvchilari G&#39;iyosiddin Jamshid Al-Koshiy Bir daraja sinusini hisoblash * VII asrda Arabistonning beqiyos rivojlanib ketishidan butun dunyo hayratda qoldi. VI-VII asrlarda Araviya siyosiy va iqtisodiy tanglikni boshidan kechirar edi. 622 yili Muhammad payg&#39;ambarimiz o&#39;zining siyosiy muxoliflaridan qochib, Makkadan Yasrib (Madina)ga o&#39;tdi va Yasribda islom(yakka xudolik) dinini yaratdi. O&#39;sha shaharda islomni qabul qilganlarning ittifoqini tuzdi. Ittifoq a&#39;zolari Muhammadni payg&#39;ambar deb tan olishdi. O&#39;sha 622 yil musulmon kalendarining, ya&#39;ni hijriy yil hisobining boshi uchun qabul qilindi, 630 yili Muhammad Makkaga qaytib keldi va o&#39;z muxoliflari ustidan g&#39;alaba qozondi. U 632 yili esa vafot etdi. Uning o&#39;rinbosarlari-xaliflar dinsizlarga islom dinini qabul qildirish shiori ostida Sharq va G&#39;arb mamlakatlariga bir necha harbiy yurishlar uyushtirishdi. Ular salkam yuz yil ichida dunyoning juda ko&#39;p qismini bosib olishdi. Ular 711 yili Afrika bo&#39;g&#39;ozi orqali Yevropaga hujum qildi. 712 yili Xorazm va Panjobni zabt etdi. VIII asrning o&#39;rtalarida arablar Afrikaning O&#39;rta Yer dengizi sohillaridagi mamlakatlarida, Yaqin Sharqda, Kichik Osiyoda, Kavkazda, O&#39;rta Osiyoda va Inda vodiysining bir qismida hukmronlik qilar edi. Omoiydlar davrida (635 yil) xalifalikning markazi Damashqda edi. Abbosiylar davrida(732 yil) al-Mansur poytaxtni Bag&#39;dodga ko&#39;chirdi. Arab xalifaligida arab tili fan va davlat tili edi. Arablar bosib olgan yurtlarda ular o&#39;zlarining madaniyatidan yuqoriroq madaniyatga duch kelishdi. Ular avval o&#39;sha xalqlarning fani va madaniyatini o&#39;rgandi, o&#39;zlashtirdi, keyin esa yerli xalqlar bilan birgalikda o&#39;ziga xos yangi madaniyat kashf etishdi. Ko&#39;pgina hollarda yerli xalqning madaniyatini butunlay yo&#39;qotib yuborishdi. Ikkinchi xalifa Umar(634- 644) Eronni bosib olgach, u yerdagi kitoblarni yo&#39;qotib yuborganligi haqida ma&#39;lumotlar bor. U «agar bu kitoblarda haqiqatga eltuvchi biror narsa bo&#39;lsa, biz haqiqatga yanada yaxshi eltadigan(ko&#39;rsatmalar) ni Ollohdan olamiz, agar ularda yolg&#39;on narsalar bo&#39;lsa, ular bizga kerak emas» * ,-deydi. * Abu Rayhon Beruniy(973-1048) o&#39;zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli asarida Xorazmning qadimiy madaniyatini arablar qanday qilib yo&#39;q qilib yuborishgani haqida afsuslanib yozadi: «Qutayba Xorazm yozuvini, ularning ijodini yaxshi biladiganlarni, xorazmliklarda mavjud bo&#39;lgan bilimlarga o&#39;rgatadiganlarni yo&#39;q qilib yubordi va turli qiynoqlarga soldi, natijada bu ijodlar shunchalik maxfiylashdiki, endilikda islom qabul qilingandan keyin ham nimalar ro&#39;y berganligini aniq o&#39;rnatish mumkin emas» * * . Haqiqatan ham Bag&#39;doddagi «Hikmatlar uyi» ning juda ko&#39;p olimlari Xorazmdan chiqqanligiga qaramay, biz Xorazmning qadimgi fani, yozuvi, urf- odati haqida hech ma&#39;lumotga ega emasmiz. O&#39;sha davrlarda ilm almashishning muhim vositasi savdo-sotiq edi. Arablar esa Hindiston, Xitoy, Vizantiya, Rossiya, Markaziy Afrika davlatlari, hatto Madagaskar bilan savdo-sotiq ishlarini olib borar edi. Xalifalikning birinchi yirik shahri va markazi Bag&#39;dod edi.VII-IX asrlarda Bag&#39;dodga turli yurtlardan juda ko&#39;p olimlar, tarjimonlar to&#39;plandi. Qadimgi yunon olimlarining asarlari suriya tiliga tarjima qilindi. Xalif al-Mansur (754-775), Xorun ar-Rashid (776-809) lar tabiiy fanlarni, jumladan matematikaning rivojlanishiga katta ahamiyat berdi. Xalif al-Ma&#39;mun (813-833) olimlarni birlashtirib, Bag&#39;dodda «Hikmatlar uyi» («Bayt al-hikmat») ni ochdi. Bu o&#39;sha davrning o&#39;ziga xos Fanlar Akademiyasi edi. «Hikmatlar uyi» ning qoshida yaxshi jihozlangan rasadxona (observatoriya) va kutubxona bor edi. Turli davrlarda bu yerda O&#39;rta Osiyodan chiqqan olimlar-Muhammad Muso al-Xorazmiy (783-850), Abul Vafo al-Buzjoniy (940-998) va boshqalar ishlashdi. Dastlab «Hikmatlar uyi»ning olimlari astronomiya va geografiya bilan shug&#39;ullanishdi. Al-Mansur zamonida ishlagan birinchi uchta astronomning nomi ma&#39;lum. Ular Abu Isoq Ibrohim al-Fazoriy (tax.777 yili vafot etgan), u asturlob (astrolabiya) yasash bilan shug&#39;ullangan, uning o&#39;g&#39;li Muhammad (800 yili vafot * * Abu Rayxon al - Beruniy , O &#39; tmish halqlaridan qolgan yodgorliklar . T . O &#39; zSSR Fanlar Akademiyasi nashriyti , 19. etgan) va sferik trigonometriya kashfiyotchisi hamda bir necha jadvallar muallifi Yaqub ibn Tariq (tax.796 yili vafot etgan)dir. Bag&#39;dod matematika maktabi 200 yilga yaqin ishladi. Bu yerda qadimgi yunon olimlari-Yevklid, Arximed, Apolloniy, Menelay va Geronlarning asarlari arab tiliga tarjima qilindi va sharhlandi. Arablar qo&#39;l ostidagi mamlakatlarda matematikaning rivojllanishiga Hindiston, Xorazm, Fors davlatlari, Movaraunnahrlardan olingan ma&#39;lumotlar katta ta&#39;sir ko&#39;rsatdi. «Hikmatlar uyi»ning matematiklari ko&#39;proq astronomiya, kalendar, savdo arifmetikasi, figuralarning yuzlarini o&#39;lchash, trigonometriya, algebra, ilmiy asboblar-astrolabiya va suv soati yasash bilan shug&#39;ullanishdi. Bundan tashqari, linzalarni o&#39;rganish uchun ham matematika kerak edi. Ular dastlab o&#39;zlarining matematik bilimlaridan yuqoriroq bilimlarni o&#39;zlashtirgan bo&#39;lsa, IX asrga kelib matematikadan o&#39;zlarining mahsulotlarini bera boshlashdi. X-XV asrlarda matematik kashfiyotlar juda ham kuchaydi, ayrim arab mamlakatlarida astronomiya va matematika sohasida kashfiyotlar butun dunyoga yoyildi. Masalan, Ulug&#39;bek (1394-1449) ning Samarqand fanlar akademiyasidagi ilmiy ishlar natijalari shular jumlasidandir. Bag&#39;dod arab xalifaligidagi yagona ilmiy markaz emas edi. Shu kabi ilmiy markazlar Damashq va boshqa shaharlarda ham mavjud bo&#39;lgan. Yefratdagi Raka shahri rasadxonasida al-Battoniy (tax.850-929), Reyda xo&#39;jandlik Hamid ibn Xidr al-Ho&#39;jandiy (tax.1000 yili vafot etgan) ilmiy ishlar olib borishgan. Boshqa feodal davlatlari singari arab xalifaligi ham siyosiy jihatdan mustahkam emas edi. Shu sababli VIII asrning oxiridayoq, Ispaniya va Afrika, keyinroq esa Shimoliy Afrika undan ajralib ketdi. IX asrda Misr, Eron, Tojikiston va Kavkaz ajraldi. Hozirgi Eron, Tojikiston va Afg&#39;oniston territoriyasida mustaqil davlat-Somoniylar (875-999) davlati vujudga keldi. Uning poytaxti Buxoro shahri edi. Keyinroq Afg&#39;oniston va Panjob territoriyasida G&#39;aznaviylar (962-1186) davlati vujudga keldi. Uning poytaxti Afg&#39;onistonning G&#39;azna shahri edi. Turkmanlarning saljuqiylar qabilasi O&#39;rta Osiyoning janubiy qismi, Eron, Iroq, Kichik Osiyoning bir qismi va Kavkaz ortidan iborat saljuqiylar (1038-1157) davlatini tuzdi. 1055 yili ular Bag&#39;dodni ham bosib olishdi. Saljuqiylar davrida Rey, Marv va Isfaxon shaharlarida fan va madaniyat rivojlandi. Turli davrlarda bu hududda turli yirik shaharlar ilmiy markaz vazifasini o&#39;tab kelgan. Masalan, Buxoro, Ko&#39;na Urganch, G&#39;azna, Rey va boshqalar. Ko&#39;na Urganch va G&#39;aznada uzoq yillar Beruniy, Buxoro va Isfaxonda Xayyom, Marog&#39;oda (bu shahar Tabrizdan janubroqda bo&#39;lgan) Nasriddin Tusiy (1201-1274) ishlagan. Olimlarga ko&#39;proq Ulug&#39;bek (1394-1449) homiylik qilgan. U Samarqandga juda ko&#39;p olimlarni yig&#39;ib o&#39;zining «Astronomiya maktabi»ni tashkil qildi. Bu maktabda mashhur matematiklar G&#39;iyosiddin Jamshid al-Koshiy (XIV-XV asrlar), Qozizoda ar-Rumiy(XIV-XV asrlar), Aloviddin Qushchi(tax.1575 yili vafot etgan) va boshqalar ishlashgan. Ulug&#39;bek sultongina bo&#39;lib qolmay, yirik astronom ham bo&#39;lgan. Uning «Ziji- jadidi Kuragoniy» asari bunga dalildir. Arab xalifaligining boshqa o&#39;lka va yurtlarida ham bir qancha olimlar ishlashgan. 900 yillar atrofida Qohirada algebrachi Abu Komil (tax.850-930) ishlagan. X asrning oxirida Qohirada Misr Fanlar Akademiyasi ish boshlagan. Unda astronom Ibn Yunis (950-1009), fizik va astronom hamda matematik Abdurahmon al-Xaziniy (XII asr) ijod qilgan. O&#39;nli (vaziyatli tizim) pozision sistema O&#39;nli pozision (vaziyatli tizim) sistema haqida gap ketganda eng avvalo Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning «Hind hisobi» («Hisob al-Hind») kitobi tilga olinadi. Xorazmiyning ota-onasi haqida, datlabki ma&#39;lumotni qayerda, kimdan olgani haqida ma&#39;lumot yo&#39;q. Ammo, ba&#39;zi fan tarixchilarining ma&#39;lumotlariga qaraganda u yoshligidan juda iste&#39;dodli bo&#39;lgan, tabiiy fanlardan tashqari anchagina xorijiy tillarni ham bilgan. Xorazmiyning yoshlik davri arablar zabt etgan, Xorazmning fan va madaniyatida tushkunliu ro&#39;y bergandavrga to&#39;g&#39;ri keladi. Shu tufayli ham ilm-fanga chanqoq Xorazmiy o&#39;z davrining ilg&#39;or fanlari markazi Bag&#39;dodga keladi. Bu paytda Bag&#39;dodda al-Ma&#39;munning «Hikmatlar uyi» («Bayt al-hikmat») tashkil qilingan edi. Xorazmiy bu yerda avval qadimgi Misr va Yunon olilarining ishlari bilan tanishadi, so&#39;ngra esa o&#39;zi matematika, astronomiya, geografiya, tarix va tibbiyot ilmi bo&#39;yicha butun O&#39;rta Sharqda mashhur bo&#39;lib ketadi. U «Hikmatlar uyi» dagi kutubxonaga, rasadxonaga va barcha ilmiy tekshirish ishlariga rahbarlik qiladi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning arifmetika va algebra sohasida qilgan ishlari matematikaning rivojlanishiga katta hissa qo&#39;shdi. Uning «Hind hisobi» nomli arifmetik risolasida arab tilida birinchi marta o&#39;nli pozitsion (vaziyatli) sistema va unga asoslangan amallar qoidasi bayon etilgan. Xorazmiyning bu asari bizga XII asrda lotin tiliga qilingan tarjimada yetib kelgan. Mana shu tarjimaning XIV asr o&#39;rtalariga to&#39;g&#39;ri keladigan bitta qo&#39;lyozmasi Kembrij (Angliya) universitetining kutubxonasida saqlanadi. Kitobning boshida Xorazmiy to&#39;qqizta raqam va bitta «kichkina doiraga o&#39;xshash harf 0» yordamida Hindlarning hisoblash usulini ko&#39;rsatmoqchi ekanini, bu usul bilan har qanday son oson va qisqacha belgilanishini, uning yordamida har qanday arifmetik amallarni bajarish juda yengil ekanini aytadi. Keyin esa o&#39;nli pozitsion sistemada sonlarni Hind belgilari orqali yozish usulini ko&#39;rsatadi. Bunda asosiy e&#39;tibor raqamlarni to&#39;g&#39;ri yozish, sonlarni to&#39;g&#39;ri o&#39;qish, «kichkina doirachaga o&#39;xshash harf 0»ni ishlatishga qaratiladi. Ba&#39;zan bu doiracha o&#39;rniga nuqta ishlatiladi. Sonlarni to&#39;g&#39;ri o&#39;qishga misol qilib quyidagi sonni keltiradi: 1 180 703 051 492 863. Bu sonni Xorazmiy bergan usuli ancha noqulay: «Ming ming ming ming ming besh marta va yuz ming ming ming ming to&#39;rt marta va sakson ming ming ming ming to&#39;rtta va keyin yetti yuz ming ming ming uch marta va uch ming ming ming uch marta va ellik bir ming ming ikki marta va to&#39;rt yuz ming va to&#39;qson ikki ming va sakkiz yuz oltmish uch» * . Sonlarning o&#39;qilishidan keyin arifmetik amallarni bajarishning hindcha usuli bayon etiladi. Xorazmiy usulida amallarni bajarish yuqori xona birligidan * A . Abduraxmonov . Al - Xorazmiy – buyuk matematik , T . « O &#39; qituvchm » , 1983, 21- bet (112). boshlanadi. Xorazmiy so&#39;zi bilan aytganda, amallarni bunday bajarish «ham qulay, ham foydali». Natija noto&#39;g&#39;ri chiqib qolmasligi uchun, nolni yozishni unutmaslik kerak. Xorazmiy asarida oltita amal-qo&#39;shish, ayirish, ko&#39;paytirish, bo&#39;lish, darajaga ko&#39;tarish va kvadrat ildiz chiqarish bor. U ikki marta orttirish va ikkiga bo&#39;lishlarni alohida amallar deb qaraydi. Ayirish amalini kamayuvchining yuqori xona birligidan ayriluvchining yuqori xona birligini ayirish bilan boshlaydi. Ko&#39;paytirishda ham ko&#39;payuvchining yuqori xona birligi ko&#39;paytuvchiga ko&#39;paytiriladi va hokazo. Xorazmiy sonlardan kvadrat ildiz chiqarishni ikki had yig&#39;indisini kvadratga ko&#39;tarib yoyish asosida ko&#39;rsatgan. Misol uchun 1296 sonidan kvadrat ildiz chiqarish lozim bo&#39;lsin. U holda Xorazmiyning usuliga ko&#39;ra bu sonning ildizi (bizning belgilashlarimizda) 10x+u ko&#39;rinishdagi ikki xonali son bo&#39;ladi. Demak,1296  10x  u (1) 1296  (10x  u) 2 bundan 1296  (10x) 2  2(10x)u  u 2 (2) 1296  (10.3) 2  2(10.3)u  u 2 1296-900  2(30)u  u 2 396  (2.30  u)u (3) Mana shu (3) tenglikdagi u topiladi. Bundan ildizdan chiqadigan sonning birliklar xonasi aniqlanadi. Ma&#39;lumki, u 6 ga teng. Demak, 1296  36 Xorazmiy to&#39;liq kvadratdan iborat bo&#39;lmagan sonlardan kvadrat ildiz chiqarishning quyidagi formulasini tavsiya etadi: N a b a b a     2 2 bunda N-kvadrat ildiz chiqarish lozim bo&#39;lgan son, a-o&#39;sha sonning to&#39;liq kvadrat bo&#39;ladigan qismi, b-o&#39;sha sonning to&#39;liq kvadratdan qolgan qismi. Xorazmiy ishlatgan raqamlarning shakli quyidagicha: ١ ٢ ٣ ٤ ٥ ٦ ٧ ٨ ٩ Arablar qo&#39;l ostidagi mamlakatlarda hozirda «arab raqamlari» deb ataluvchi, aslida esa hind raqamlari bo&#39;lgan biz yuqorida keltirgan raqamlar va sanoq sistemasidan tashqari IX asr boshlarida o&#39;zlarining harfiy raqamlariga ham ega bo&#39;lgan. Uni bizda «abjad hisobi» deb atashadi. Abjad Hisobi O&#39;rta Osiyodan chiqqan yana bitta buyuk matematik Abu Rayhon al-Beruniy (973-1048) «Astronomiya ilmidan boshlang&#39;ich ma&#39;lumot beruvchi kitob» («Kitob at-tafhim lil-avail sina&#39; at-tanjim») nomli asarida abjad hisobi haqida to&#39;xtalib mana bunday savol qo&#39;yadi va o&#39;zi unga javob beradi: «Sonlar arab harflari yordamida qanday yoziladi?». Javob: «Bu ular(sonlar)ning shartli tartibdagi vaziyatidir. Alifbo harflarining odatdagi tartibi ا (alif), ب (be), ت (te), ث (se) ... lardan ham foydalanish mumkin edi. Bunda to&#39;qqiz birlik, to&#39;qqiz o&#39;nlik, to&#39;qqiz yuzlik va to&#39;qqiz minglik (bor) deb hisoblash lozim edi, chunki ularning hammasi yigirma sakkizta. Lekin bu harflar tartibiga «jummal» harflarining tartibi olingan, chunki bu tartib arablardan oldin kitob ahliga * ma&#39;lum bo&#39;lgan. Harflarning son xossalari 2-jadval 6-ustunda ko&#39;rsatilgan. Beruniy «Kitob at-tafhim»ning keyingi savollarida bu harflarni ishlatishdan ko&#39;zda tutilgan maqsad, ular orasidagi farq va bu harflar yordamida sonlarni yozish qoidalarini tushuntiradi: «Agar son birliklar, o&#39;nliklar yuzliklar xonasi birlashtiriladigan bo&#39;lsa, (avval) eng kattasi, ya&#39;ni yuzlik, so&#39;ngra o&#39;nlik, undan so&#39;ng birlik qo&#39;yiladi. Misol: (bir) yuz o&#39;n besh ( ﻪﻴﻗ ) kabi ustida chiziqcha bilan yoziladi, chiziqcha uning so&#39;z emas, son ekanini ko&#39;rsatadi.». O&#39;rta asrlarda zijlar (astronomiya va trigonometriyaga oid jadvallar)da ham abjad hisobidan va arab raqamlaridan foydalanilgan. * «Kitob ahli» - Tavrot, Qur&#39;on, Injil singari muqaddas kitoblarga ega bo&#39;lgan xalqlardir. Jadvallar raqamlar bilan tuzilganda, sonlarning xona birliklari teskari tartibda, ya&#39;ni hozir biz sonlarni qaysi tartibda yozsak, o&#39;sha tartibda yozilgan. Bu esa ba&#39;zan tushunmovchilik va chalkashliklarga olib kelgan. «Kitob at-tafhim»da Beruniy ana shunday tushunmovchiliklar ro&#39;y bermasligi uchun abjad hisobidan foydalanish tartib va qoidalarini ham bayon etgan. KASRLAR. Xorazmiy «Hind hisobi» asarining anchagina qismi kasrlarga bag&#39;ishlangan. U eng avval «bosh kasr» lar deb ataladigan kasrlarga to&#39;xtaydi:1/ 2- nisf, 1 / 3-suls, 1 / 4-rub&#39;, 1 / 5-xums, 1 / 6-suds, 1 / 7-sub&#39;, 1 / 8-sumn, 1 / 9-tusa, 1 / 10-ushr. Bir taqsim ikkidan boshqa barcha kasrlar nomining o&#39;zagi arabcha butun sonlarning atalishidan olingan. Masalan, 1 / 3-suls, salasadan; 1 / 5-xums, xamsadan va hokazo. m / n - kasrning nomi hozirgi bizning atashimizdan farq qilgan; arabchada «beshdan uch» bo&#39;lgan, ammo «o&#39;n yettidan uch» demagan, uning o&#39;rniga «o&#39;n yettidan uch qism» deyilgan. Yoki «o&#39;n yetti qismdan uch» deyilgan. Keyin Xorazmiy oltmishli kasrlar va ular ustida amallarni bayon etgan. U birinchi o&#39;ringa ko&#39;paytirish amalini qo&#39;yadi. Kasrni kasrga yoki kasrni aralash kasrga ko&#39;paytirishda har bir ko&#39;paytuvchini uning quyi xona birligiga keltirib olishni, so&#39;ngra esa ko&#39;paytirishni bajarishni tavsiya etadi. Demak, bunda ko&#39;paytirish butun sonlarni ko&#39;paytirishga keltiriladi va natija oltmishli kasrga aylantiriladi. Bo&#39;lishda ham bo&#39;linuvchi va bo&#39;luvchi o&#39;zlarining quyi xona birliklarida ifodalab olinadi; agar bo&#39;linuvchining pastki xona birligi bo&#39;luvchining xona birligidan kam bo&#39;lsa, u yana quyi xona birligiga keltiriladi. Kitobda keyin qo&#39;shish, ayirish, oltmishli kasrlarni ikki hissa orttirish va ikki hissaga kamaytirish amallari keltirilgan. Kitobning oxirida oddiy kasrlar va ular ustida amallar bayon etilgan. Xorazmiy oddiy kasrlar ustida amallarga to&#39;xtab bu amallar ham oltmishli kasrlar ustidagi amallarga o&#39;xshash ekanini aytadi. Bu sxemada Xorazmiy zamonida ham oddiy kasrlar ustida amallar bajarish uchun ularni birlik qismlarining yig&#39;indisiga keltirib olinganligini ko&#39;rish mumkin. Bu usul ilgari Misr va Bobilda mavjud edi. Oddiy kasrlarni bo&#39;lishda har ikkala kasr umumiy maxrajga keltiriladi, so&#39;ngra amal bajariladi. Maxraji to&#39;liq kvadrat bo&#39;lmagan kasrdan kvadrat ildiz chiqarishda a b ab b  2 qoidadan foydalaniladi. Agar kasr m k 60 2 1 ko&#39;rinishda bo&#39;lsa, uning surat va maxraji 60 ga ko&#39;paytiriladi. Kasrlar haqidagi bilimlar Abul Vafo Buzjoniy (940-998) ning «Kotiblar, savdogarlar va boshqalar arifmetika ilmidan nimalarni bilishlari lozimligi haqida kitob» nomli asarida ancha mufassal bayon etilgan. Abul Vafo kasrlarni uch gruppaga bo&#39;ladi: 1) bosh kasrlar-1 / 2 dan 1 / 10 gacha olingan birning qismlari; 2) m / n ko&#39;rinishdagi murakkab kasrlar, m<n  10, ular orasida 2 / 3 muhim o&#39;rin tutadi. 3) birlashtirilgan kasrlar- 1 1 1 m n p   ko&#39;rinishdagi bosh kasrlarning ko&#39;paytmasi (eng bosh kasrlar bunga kirmaydi). Abul Vafo asosiy kasrlarni hamda asosiy kasrlarning yig&#39;indisi yoki ko&#39;paytmasi ko&#39;rinishida tasvirlanadigan kasrlarni «ifodalanadigan» va «ifodalanmaydigan» kasrlarga ajratadi. Ifodalanadigan kasrlarning maxraji 2,3,5,7 sonlaridan iborat ko&#39;paytuvchilarga ega; ifodalanmaydigan kasrlarning maxraji 7 dan katta. Asosiy kasrlar va asosiy kasrlarning yig&#39;indisi ko&#39;rinishida tasvirlash mumkin bo&#39;lgan kasrlarni Abul Vafo «ifodalanadigan», qolgan kasrlarni esa «ifodalanmaydigan» kasrlar deb ataydi. Ifodalanadigan kasrlarning maxraji 2, 3, 5, 7 ko&#39;paytuvchilariga ega bo&#39;ladi; «ifodalanmaydigan» kasrlarning maxraji 7 dan katta ko&#39;paytuvchiga ega bo&#39;ladi. 3 4 1 2 1 4 2 5 1 3 2 3 1 10 9 10 1 2 1 3 2 3 1 10          ; ;Abul Vafo bu yoyishlardan boshqa kasrlarni yoyish uchun foydalanadi. I. n / 60 nisbat, bunda n butun son va 60 dan kichik. Kasrlarni yoyish quyidagi qoidalar asosida olib boriladi: a) n  10k  5 uchun, bunda k  2,3,4,5 , suratda 15 ajratiladi, ya&#39;ni quyidagi almashtirish qo&#39;llaniladi n n 60 15 60 1 4    b) n  10k  2 va n  10k  7, bunda k  2,3,4,5 ,suratda 12 ajratiladi, ya&#39;ni ushbu almashtirishdan foydalaniladi n n 60 12 60 1 5    c) k  6,7,8,9 uchun, n  10k  1, n  10k  3, n  10k  6, n  10k  8 da suratda 6 ajratiladi, ya&#39;ni quyidagicha bo&#39;ladi n n 60 6 60 1 10    g) n  10k  4 va n  10k  9 uchun suratda 4 ajratiladi, ya&#39;ni n n 60 4 60 1 15    Misol, 49 / 60  45 / 60  4 / 60  30 / 60  12 / 60  6 / 60  1 / 2  1 / 4  2 / 3  (1 / 10) II. 60 n nisbat, bunda n<60 va  p / q ko&#39;rinishga ega, yoki p / q  1 / k, 1  p  q  k  10 III. Boshqa xil nisbatlar. Bunda yoyish 60 ga ko&#39;paytirish va ketma-ket oltmishga keltirish yo&#39;li bilan amalga oshiriladi. Misollarda Abul Vafo quyidagi almashtirishdan foydalanadi s t s t n         60 60 60 : ;  n<60,  <1 Maxrajda qisqarmaydigan tub ko&#39;paytuvchilar uchrab qolsa, Abul Vafo yoyishni birinchi qadamdayoq to&#39;xtatadi, masalan, 10 1 6 1 6 1 60 11 17 3 60 17 10 10 60: 17 180 17 3       Oddiy kasrlarni birning qismlari yig&#39;indisi yoki ko&#39;paytmasi ko&#39;rinishida tasvirlashni Abul Vafodan keyin yashagan ko&#39;pgina mualliflarning arifmetik qo&#39;llanmalarida ko&#39;ramiz: xaliflikning Sharqida-al-Karojiyda, G&#39;arbda-Abu Bakr Muhammad al-Xassar va al-Kalasadiyda. O&#39;rta Osiyo va Eron xalqlari orasida birlik qicmlarining juda ko&#39;p turi mavjud bo&#39;lgan. Masalan, dang, tasuj va ashair. Bu kasrlar haqida G&#39;iyosiddin al-Koshiy (XIV-XV) o&#39;zining «Arifmetika kaliti» nomli asarida batafsil to&#39;xtaydi. Dang, tasuj va ashairlar o&#39;rta asrlardagi og&#39;irlik va pul o&#39;lchovlari bo&#39;lib, ular quyidagilarga teng: 1 / 6; 1 / 24; 1 / 96. Ularning asosiy birliklari dinar, dirxam va boshqalar. Al-Koshiy avvalo oddiy kasrlarni danglar, tasujlar va ashairlarga va aksincha o&#39;tkazishni o&#39;rganadi. Kasrlarni danglar va boshqalarga o&#39;tkazishda 60 ko&#39;paytuvchi o&#39;rniga 6, 4 va 6 lar keladi. Misol, sh ту 7 4 49 96 7:4 24 1 6 4 24 7 8 7 4 6 7: 30 17 5         bu sistemada tasvirlangan kasrlarni ko&#39;paytirish va bo&#39;lish uchun elementar kasrlarni bir biriga ko&#39;paytirishdan hosil bo&#39;lgan maxsus jadvallardan foydalanishgan. Xorazmiyning algebrasi Algebra fanining mustaqil fan sifatida rivojlanishida Xorazmiyning roli juda katta. «Algebra» atamasining o&#39;zi Xorazmiyning «al-jabr va-l-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob» nomli asaridagi «al-jabr» so&#39;zining latincha yozilishidagi buzilgan shakli. Bu asar bizgacha 1342 yili ko&#39;chirilgan arabcha nusxada yetib kelgan. U Oksford (Angliya) universiteti kutubxonasida saqlanadi. Bu asar juda ko&#39;p Yevropa tillariga tarjima qilingan. Ulardan eng qadimgisi 1145 yili ingliz Robert Chester va 1160 yili italiyalik Gererdo qilgan lotincha tarjimalar hisoblanadi. 1486 yili Iogan Viddman birinchi marta Leypsig (Germaniya) universitetida algebra kursidan ma&#39;ruza o&#39;qiydi va algebradan darslik yozadi, Viddman darslikning ko&#39;p qismini Xorazmiyning yuqorida nomi tilga olingan risolasidan oladi. Shuni ham eslatib qo&#39;yish kerakki, o&#39;rta asrlarda yozilgan algebra qo&#39;llanmalarining ko&#39;pchiligida Xorazmiyning algebraga doir kitobidagi misol va masalalar uchraydi. Xorazmiyning bu asari rus tiliga ham, o&#39;zbek tiliga ham tarjima qilingan. Ruscha tarjimasini 1964 yili B.A.Rozenfeld o&#39;zbekcha tarjimasini 1983 yili Ashraf Ahmedov bajargan. Xorazmiy bu asarni nega yozganligini asarning bosh qismida quyidagicha izohlaydi: «Men arifmetikaning sodda va murakkab masalalarini o&#39;z ichiga oluvchi al-jabr va-l-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob yozdim, chunki u odamlarga meros taqsimlashda, vasiyatnoma yozishda, boyliklarni bo&#39;lishda va adliya ishlarida, savdo-sotiqda, turli xil munosabatlarda, kanal qazishda va geometrik hisoblashlarda juda ham zarur» * . Kitobning yozilishidan maqsad ma&#39;lum bo&#39;ldi, undagi «al-jabr», «va-l- muqobala» atamalari arabcha bo&#39;lib, quyidagi ikki amalni anglatadi: «al- jabr»-«to&#39;ldirish»-tenglamaning biror qismidagi ayriluvchi hadni uning ikkinchi qismiga qo&#39;shiluvchi qilib o&#39;tkazish. Masalan, 3x 2 -4x+2 2x 2  7 tenglamaga «al- jabr» amalini qo&#39;llasak, tenglama ushbu ko&#39;rinishga keladi: 3x 2  2  2x 2  4x  7 «Al-muqobala»-«qarama-qarshi qo&#39;yish»-tenglamaning har ikkala qismidagi teng qo&#39;shiluvchilarni o&#39;zaro yeyishtirish. Masalan, yuqoridagi oxirgi tenglamaga «al-muqobala» amalini ishlatsak, u quyidagi ko&#39;rinishni oladi: x 2  4x  5 Xorazmiy bu kitobda «ildiz», «kvadrat», «sodda son» kabi atamalarni (albatta, arab tilida, chunki Xorazmiy zamonida fan tili arab tili bo&#39;lgan) ishlatadi. «Ildiz»- noma&#39;lum biz uni x orqali belgilaymiz. «Kvadrat»-«ildiz»ning kvadrati, ya&#39;ni 2 x , * A.Abduraxmonov Al-Xorazmiy – buyuk matematik. T. «O&#39;qituvchi» 1983, 32-bet (112bet). «sodda son»-natural son. Xorazmiy bu munosabatlar orasida quyidagi oltita munosabat borligini aytadi: 1) kvadratlar ildizlarga teng: ax 2 bx 2) kvadratlar songa teng: ax 2  c 3) ildizlar songa teng: bx  c 4) kvadratlar va ildizlar songa teng: ax 2  bx  c 5) ildizlar kvadratlar va songa teng: bx  ax 2  c 6) kvadratlar ildizlar va songa teng: ax 2  bx  c Xorazmiy o&#39;z kitobining oltita bobida yuqoridagi tenglamalarni yechish usullarini bayon etadi. Masalan, to&#39;rtinchi bobda x 2  10x  39 tenglama qaraladi. Xorazmiyning yechishi hozirgi bizning yozuvda quyidagi ko&#39;rinishda bo&#39;ladi: x x x                  10 2 39 10 2 25 39 5 64 5 8 5 3 3 9 2 2 ; ; Beshinchi bobda x 2  21  10x tenglama yechiladi: x 2  21  10x ; x            10 2 10 2 21 5 25 21 5 4 5 2 2   , x 1  3 , 9 21 x , x 2  7 , 49 22 x Shu bobda Xorazmiy keltirilgan kvadrat tenglama uchun ikkita ildiz topadi. Bu haqda u quyidagicha yozadi: «Agar senga shu bobga tegishli masala uchrab qolsa, uning to&#39;g&#39;ri yechimini qo&#39;shish yordamida topishga harakat qil, bordi-yu, to&#39;g&#39;ri chiqmasa, ayirishing zarur bo&#39;ladi». Xorazmiy o&#39;zining bergan yechimining to&#39;g&#39;riligini geometrik usulda isbotlaydi. U x 2  10x  39 tenglama uchun quyidagicha:tomoni x ga teng kvadrat oladi va uning tomonlarida balandligi 10 / 4 ga teng to&#39;rtta to&#39;rtburchak yasaydi (45-rasm). 2.5 2.5 2.5 x x2 45 -rasm Bu shaklning burchaklariga tomoni 10/ 4 ga teng to&#39;rtta kvadratcha qo&#39;shiladi. Hosil bo&#39;lgan shakl kvadrat bo&#39;lib, uning yuzi 39 4 10 4 64 2       ga teng, uning tomoni x   2 10 4 8 , ya&#39;ni x  3 . Demak, x 2  px  q ko&#39;rinishdagi kvadrat tenglama berilganda uning geometrik isboti quyidagi algebraik almashtirishlarga mos keladi: 2 2 2 4 2 4 4 4 2 ; 4 4 4 2 , 4 4 4 4 2 4 2 2 2 2 2 2 2 2 p p q x p q p x p q p x p q p x p q p xp x                                                 Xorazmiy o&#39;z kitobining keyingi boblarida har xil ko&#39;rinishdagi tenglamalarni yechish usullarini ko&#39;rsatadi. x 2  21  10x tenglama uchun ikkita ildiz hosil bo&#39;ladigan hollarning geometrik isbotini Xorazmiy quyidagicha isbotlaydi. Avval birinchi x p p q        2 2 2 hol qaraladi.Tomonlari GC  p va CD  x bo&#39;lgan GCDE-to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchak (46-rasm). M L I H A D B C FGE K 46- rasm 47-rasm ABCD x 2 kvadrat unga yondosh qilib yasalgan GBAE  (p-x)x  q to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchakdan hosil qilingan. GC ning o&#39;rtasi F nuqtadan FH perpendikular o&#39;tkazilib, u K nuqtagacha davom ettirilgan: 2 2 2 2 2              x p IHKL ‰€ p GFKMx p AH HK kvadratlar yasalgan. Yasalishiga ko&#39;ra EILM va FBAH to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchaklar teng, chunki ularning mos tomonlari o&#39;zaro teng. Shu sababli IHKL kvadrat GFKM kvadratdan GFHE va EILM to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchaklar yig&#39;indisining ayirmasiga yoki GFKM va GBAE kattaliklarning ayirmasiga teng, ya&#39;ni q p x p           2 2 2 2 . Bundan IH AH p q        2 2 izlangan tomon esa AD=HD-HA ya&#39;ni x p p q        2 2 2 Ikkinchi x p p q        2 2 2 hol uchun geometrik isbot 47-rasmda ko&#39;rsatilgan, bunda GC  p tomonning o&#39;rta nuqtasi F BC  x kesmaning ichida yotadi, AB  BC. Tomoni BF  x-p/2 ga teng BFHI kvadrat GFKM  (p / 2) 2 kvadrat bilan GBLM va IHKL to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchaklar yig&#39;indisining ayrilganiga teng. O&#39;z navbatida GBAE  q, unda BF p q       2 2 va x  CF  FB , q p p x        2 2 2 Xorazmiyning «al-jabr va-l-muqobala» asaridagi meros taqsimlashga doir masalalar Kitobning anchagina qismi Xorazmiy yashagan davrning talabi va islom huquq normalariga ko&#39;ra merosxo&#39;rlar o&#39;rtasida mulk taqsimlashga doir turli xil murakkab masalalarning yechimiga bag&#39;ishlangan. Shu masalalardan ba&#39;zilariga to&#39;xtalamiz. 1-Masala . Bir kishi vafot etadi va undan to&#39;rt o&#39;g&#39;il qoladi. Otadan qolgan mulkdan har bir o&#39;g&#39;il baravar hissa olishi kerak. U o&#39;limidan oldin bir odamga o&#39;g&#39;illarimning har biriga tegadigan hissani, ikkinchi bir odamga mulkning uchdan bir bo&#39;lagidan bir o&#39;g&#39;il hissasini ayirib, ayirmaning to&#39;rtdan bir bo&#39;lagini olishlarini vasiyat qilgan. Masalaning mazmunidan bir kishi vafot etib, undan qolgan mulk o&#39;g&#39;illari orasida taqsimlangan. Biz o&#39;sha mulkni va vafot etgan kishi o&#39;g&#39;illariga tegadigan hissani topishimiz kerak. Xorazmiy yechimini hozirgi belgilashlarda ko&#39;rsatamiz. Agar vafot etgan kishi mulkini x , bitta o&#39;g&#39;liga tegadigan hissani y desak, masala shartidan x 4y  y  1 / 4(x / 3-y) tenglama hosil bo&#39;ladi, uni ixchamlasak, ushbu ko&#39;rinishga keladi: x  (57 / 11)y (2) 1. Hissasiz uchdan bir mulkning to&#39;rtdan biri to&#39;rtdan bir hissasiz uchdan bir mulkning to&#39;rtdan biriga teng, ya&#39;ni 1 4 3 1 4 3 1 4 x y x y        2. Hissadan to&#39;rtdan bir hissani ayirsang, to&#39;rtdan uch hissa qoladi: y y y   1 4 3 4 3. Mulkdan o&#39;n ikkidan bir mulkni ayirsang, o&#39;n ikkidan o&#39;n bir mulk qoladi: x x x   1 12 11 12 4. To&#39;rt hissaga to&#39;rtdan uch hissaning qo&#39;shsang, o&#39;n ikkidan o&#39;n bir mulkka teng bo&#39;ladi: 4 3 4 43 4 11 12 y y y x    5. Mulkni butunga aylantirsang, besh butun o&#39;n birdan ikki hissaga teng bo&#39;ladi: 11 12 43 4 4 3 4 12 11 19 12 44 19 3 11 57 11 5 2 11 x yдан x y y y y y           Demak, (2) tenglama hosil bo&#39;ladi. Bu ikki noma&#39;lumli birinchi darajali aniqmas tenglama. Xorazmiy uni yechish uchun y  11, ya&#39;ni har bir o&#39;g&#39;ilning hissasi 11 ga teng deb oladi.U holda mulk 57, ya&#39;ni x  57, birinchi vasiyat qilingan mablag&#39;:   1 4 3 1 4 57 3 11 1 4 19 11 1 4 8 2 x y              Umuman vasiyat qilingan mablag&#39;: y x y            1 4 3 11 1 4 8 11 2 13 Demak, hamma mulk 57 birlik bo&#39;lsa, shuning 13 birligi taqsimlashga qoldirilgan. 2-Masala. Bir xotin vafot etgach, undan ikki qiz, onasi va eri qolgan.U bir odamga onasiga tegadigan hissani, boshqa bir odamga hamma mulkning to&#39;qqizdan bir qismini vasiyat qilgan. Masalaning mazmunidan qizlariga, onasiga va eriga mulkning qanday qismi tegishini topish lozimligi ko&#39;rinadi. Xorazmiy tavsiya etgan yechish usuli: «Zarur mulkning bo&#39;laklari(soni)ni top, o&#39;n uch bo&#39;lak,bundan ikki bo&#39;lagi onasiga. Endi sen vasiyat qilingan ikki bo&#39;lak va butun mulkning to&#39;qqizdan bir bo&#39;lagi ekanini bilasan. Undan merosxo&#39;rlarga ikki bo&#39;laksiz to&#39;qqizdan sakkiz mulk qoladi. Ikki bo&#39;laksiz to&#39;qqizdan sakkizni o&#39;n uch bo&#39;lak deb hisoblab, o&#39;z mulkingni to&#39;ldir, ya&#39;ni unga ikki bo&#39;lakni qo&#39;sh, undan o&#39;n beshga teng to&#39;qqizdan sakkiz mulk hosil bo&#39;ladi. So&#39;ngra unga sakkizdan birni, o&#39;n beshga esa uning sakkizdan biri, ya&#39;ni bir va sakkizdan yettini qo&#39;sh. Kimga to&#39;qqizdan bir vasiyat qilingan bo&#39;lsa, unga bir va sakkizdan yetti bo&#39;lak(tegadi). Boshqasiga, (ya&#39;ni) kimga onasining bo&#39;lagi vasiyat qilingan bo&#39;lsa, unga ikki qism (tegadi). O&#39;n uch bo&#39;lak qoladi, u esa merosxo&#39;rlar orasida ularning qismlari bo&#39;yicha(bo&#39;linadi). Agar bir yuzu, o&#39;ttiz besh bo&#39;lak bo&#39;lsa, u butun bo&#39;ladi». Onasi butun mulkning 1/ 6 qismini, eri esa 1 / 4 qismini olishi kerak bo&#39;lgani uchun butun mulkni 12 qismga bo&#39;lish lozim. Undan 2 qismini onasi, 3 qismini eri oladi, u holda har bir qiziga 3,5 qismdan tegadi. Xorazmiy kasrdan qochib, butun mulkni 13 qismga bo&#39;ladi, ammo oldingi 12 qismga bo&#39;lgani kabi onasi 2 qismni, eri 3 qismni olaveradi, har bir qiziga esa 4 qismdan tegadi. Shuning uchun birinchi vasiyat qilingan mablag&#39;-onasining qismi-2 bo&#39;lakka teng, ikkinchi vasiyat qilingan mablag&#39; hamma mulkning 1 / 9 qismiga, yoki butun qolgan mulkning 1 / 8 qismiga, ya&#39;ni 1 8 15 15 8   qismga teng. Umumiy bo&#39;laklar soni 8 135 8 7 16  ga teng. Hamma mulk 135 qismdan iborat deb, onasi 16 bo&#39;lakni, eri 24 bo&#39;lakni, har bir qizi 32 bo&#39;lakdan olishini topamiz. Birinchi vasiyat qilingan mablag&#39; 16 qism, ikkinchi vasiyat qilingan mablag&#39; esa 15 qism bo&#39;ladi. Xorazmiyning meros taqsimlash, vasiyatnoma tuzishga doir masalalarini to&#39;rtta guruhga birlashtirish mumkin. Birinchi guruhga kiruvchi masalalar ax  by  0 ko&#39;rinishdagi birinchi darajali bir jinsli aniqmas tenglamalar bilan ifodalanadi. Ikkinchi guruhga kiruvchi masalalar ax  by  c ko&#39;rinishdagi aniqmas tenglamalar orqali hal etiladi. Bu masalalarda masalaning butun yechimlari, parametr butun bo&#39;lganda topiladi. Uchinchi guruh masalalari ax  b ko&#39;rinishdagi birinchi darajali bir noma&#39;lumli tenglamalar bilan yechiladi. To&#39;rtinchi guruhga kiruvchi masalalar sof arifmetik usulda yechiladi. Bu xildagi masalalar yangi masala emas, bunday masalalar qadimgi Misr, Bobil va Gretsiyada ham qaralgan, ammo Xorazmiy bu masalalarni islom huquq normalari asosida meros taqsimlashning nazariy va amaliy asoslarining matematik usulini birinchi bo&#39;lib ishlab chiqdi. Xorazmiyning algebraik risolasida bayon etilgan ilmiy yo&#39;nalish keyingi davr olimlarining ijodiga ham ta&#39;sir etgan. Xorazmiydan so&#39;ng yashagan Sharq matematiklari – Ibn Turk al-Xuttaliy, Al- Karxiy, an-Nasaviy, Abu Komil, Sirojiddin Sijovandiy, Nasiriddin at-Tusiy, G&#39;iyosiddin Jamshid al-Koshiy va boshqalar ham meros taqsim lashga doir masalalar bilan shug&#39;ullanishgan. Masalan, XII asrda yashagan matematik va huquqshunos olim Sirojiddin Sijovandiyning algebraga doir asarlarida va 1203 yili yozilgan meros taqsimlashga doir maxsus «Sirojiddinning vorislik huquqi» nomli asarida meros taqsimlashning umumiy ilmiy va amaliy nazariyasi berilgan. Mirzo Ulug&#39;bekning «Samarqand astronomiya maktabi» vakili Jamshid al-Koshiyning «Arifmetika kaliti» nomli XV asrda yozilgan asarida ham meros taqsimlashga doir turli masalalar uchraydi. Xorazmiy geometriyasi Xorazmiyning «Al-jabr va-l-muqobala» asariningg geometriyaga taalluqli qismi «O&#39;lchashlar haqida» deb ataladi. Unda Xorazmiy figuralar yuzlarini o&#39;lchash qoidalarini beradi va uchburchaklarning elementlari orasidagi munosabatlarga algebrani tatbiq etadi. U o&#39;zining ba&#39;zi qoidalarini isbotsiz, ba&#39;zilarini esa isboti bilan birga keltiradi. U bo&#39;limning boshida yassi figuralar-to&#39;rtburchaklar, uchburchaklar va doiralarni qaraydi. Uchburchaklarning klassifikatsiyasini beradi. Xorazmiy Pifagor teoremasini teng yonli to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchak uchun geometrik usulda isbotlaydi (48-rasm). 48-rasm 49-rasm So&#39;ngra to&#39;rtburchaklar, ularning turlari, rombning yuzi qaraladi. Shu bo&#39;limda tomoni 10 ga teng bo&#39;lgan teng tomonli uchburchakning yuzini hisoblashga doir, asosi 12 ga, yon tomonlari 10 ga teng bo&#39;lgan teng yonli uchburchakka ichki chizilgan kvadratga doir va tomonlari mos ravishda 13, 14 va 15 ga teng o&#39;tkir burchakli uchburchakning yuzini topishga doir masalalar bor. Xorazmiyning uchala tomon berilgan uchburchakning yuzini hisoblash qoidasi bizning belgilashlarda quyidagicha: berilgan uchburchak ABC, AC 13, BC  14, AB  15 bo&#39;lsin(49-rasm).  ADC dan: AD 2  13 2 -x 2  ABD dan: AD 2  15 2 -(14-x) 2 ; 13 2 -x 2  15 2 -(14-x) 2 169-x 2  29  28x-x 2 ; 28x  140 ; x  5 (1) dan AD 2  13 2 -5 2  169-25  144 ; AD  12 84 12 142 1 2 1 S       AD BC ABC Xorazmiy  uchun 22 / 7 va 10 / 3 qiymatlarni tavsiya qiladi. Unda doira yuzini hisoblash uchun quyidagi formula bor: S d d d d d д           2 2 2 2 2 1 7 1 2 1 7 1 1 7 1 14 11 14 Xorazmiyda segmentning yuzini doira yoyining l uzunligi, Q vatari va h balandligi bo&#39;yicha hisoblash qoidasi mavjud. Buning uchun Xorazmiy avval diametrni d a h h   2 4 orqali ifodalab oladi, u holda yarim doiradan kichik segment uchun Q d l d h a         2 2 2 2 formula, yarim doiradan katta segment uchun esa Q d l h d a         2 2 2 2 formula tavsiya qilinadi. Bu bo&#39;limda kesik piramidaning hajmini hisoblash qoidasi berilgan. Bunda muntazam kesik piramidaning pastki va ustki asoslarining tomonlari mos ravishda 4 va 2 birlikka, balandligi 10 birlikka teng, uning hajmini hisoblash lozim. Buning uchun Xorazmiy avval to&#39;liq piramidaning hajmini hisoblab, undan kesik piramida uchida hosil bo&#39;lgan kichik piramidaning hajmini ayirib tashlaydi: 10 10 4 2 4 H   bunda H-kichik piramidaning balandligi va u 10 birlikka teng. Katta piramidaning balandligi esa 20 birlik. Demak, V V катта ки ик          1 3 16 20 106 2 3 1 3 4 10 13 1 3 Kesik piramidaning hajmi: Vk .k.pir = Vkatta-Vkichik = 106 2 3 13 1 3 93 1 3   Sonlar nazariyasiga oid masalalar Chiziqli va noma&#39;lumlar soni tenglamalardan ko&#39;p bo&#39;lgan tenglamalar sistemasini butun sonlarda yechishga bag&#39;ishlangan maxsus asarni oldin eslatilgan Abu Komil yozgan. Uning nomi «Arifmetikadan noyob kitob». Bu asarning so&#39;z boshida Abu Komil bunday masalalarni butun sonlarda yechganda javob bittagina bo&#39;lishi, javob bir nechta bo&#39;lishi, birorta ham javobga ega bo&#39;lmasligi mumkinligini aytadi. Keyin u o&#39;z so&#39;zini mustahkamlash uchun har uchchala holga doir misollar keltiradi. Bunday masalalarni qushlar haqidagi masala orqali beradi. Dastlab u quyidagi sistemani yechib oladi: x y z x y z        100 5 20 100 U bu sistemada z ni yo&#39;qotadi va y ni x orqali belgilab oladi: 100 100 5 20 4 419           x y x y y x x bundan x  19, y  80 , z  1 ekanini topadi. Keyin shunga o&#39;xshash sistemaning oltita yechimini topadi: x y z x y z        100 3 2 23 100 Abu Komilning asaridagi ushbu sistema juda ajoyib: x y z u v x y z u v            100 2 2 3 4 100 Bunda u z y x 4 3 3 2 2    va x y  z  4= 3 2 5 3 7 4 100 y z u    Abu Komil bu sistema uchun ikki guruh yechimlar to&#39;plamini topadi. Avval u uchun 1, 3, 5 va hokazo z uchun 3, 6, 9 va hokazo u uchun 2, 6, 10 va hokazo qiymatlar olinadi va quyidagi shartlarni qanoatlantiruvchi kombinatsiyalar qaraladi: y  59, z  54, u  50 Bu 1443 ta yechim beradi. Keyin y uchun 2, 4, 6, ... ; z uchun 3, 6, 9,...   ; u uchun 2, 4, 6,...   ; qiymatlar olinadiva quyidagi shartlar qo&#39;yiladi: y  58, z  51, u  52. Bu esa yana 1233 ta yechim beradi. Demak, yechimlar soni 2676! Al-Karojiyning «Al-Faxriy» nomli asarida beshta noma&#39;lumli to&#39;rtta tenglamalar sistemasi uchraydi:                      5 ) ( 61 5 ) ( 51 5 ) ( 41 5 ) ( 31 z y x u y x u z x u z y v y x x Sonlar nazariyasi masalalari bilan O&#39;rta Osiyolik olimlar ham shug&#39;ullanishgan. Shulardan biri mashhur tabib, faylasuf va matematik Abu Ali Ibn Sinodir. U 980 yili Buxoro viloyatining hozirgi Peshk tumanida joylashgan Afshona qishlog&#39;ida dunyoga kelgan. Ibn Sino arifmetika va sonlar nazariyasiga doir maxsus asar yozmagan, ammo u «Donishnoma», «Bilim» va «Ash-shifo» kitoblarining ayrim bo&#39;limlari arifmetikaga bag&#39;ishlangan. Bu bo&#39;limlarda u natural sonlar qatorinin ba&#39;zi xossalari, mukammal sonlar hamda figurali sonlar bilan bog&#39;liq masalalarni bayon etgan. Abu Ali Ibn Sinoning natural sonlar ustidagi amallar xossalarini to&#39;qqiz yordamida tekshirishi diqqatga sazovor. U «Ash-shifo» kitobining arifmetikaga tegishli bo&#39;limida natural sonlar qatoridagi barcha sonlar alohida-alohida kvadratga ko&#39;tarilsa, hosil bo&#39;lgan sonlarning birlar xonasida hamma vaqt 1, 4, 5, 6, 9 raqamlaridan biriga teng son hosil bo&#39;lishini aytadi. Masalan, 11 2  121 , 12 2  144 , 15 2  225 , 14 2 =196 , 13 2  169 , yoki 21 2  441 , 22 2  484, 25 2  625, 24 2  575, 23 2  529 va hokazo. Ibn Sinoning qo&#39;shish amalini to&#39;qqiz yordamida tekshirish haqidagi qoidasini bizning hozirgi belgilashlarimizda quyidagicha yozsa bo&#39;ladi, ya&#39;ni ushbu natural sonlar berilgan bo&#39;lsin: N a n 10 n  a n-1 10 n-1  ...  a 0 M  b m 10 m  b m-1 10 m-1  ...  b 0 N 1  a n  a n-1  a n-2  ...  a 0 M 1  b m  b m-1  b m-2  ...  b 0 U holda shu sonlarning yig&#39;indisi N  M  ( N 1  M 1 )(mod9) kabi yoziladi. Endi 15 va 16 sonlari kvadratlarining yig&#39;indisini 9 yordamida tekshirishni yozib ko&#39;rsataylik: 15 2  225  2.10 2  2.10  5 16 2  256  2.10 2  5.10  6 U holda 225  256  (2  2  2  5  5  6)(mod9)  22(mod9). Ibn Sino sonlarning kvadratlari va kublarini to&#39;qqiz yordamida tekshirishga ham to&#39;xtaydi. Bu qoidalarni bizning belgilashlarimizda quyidagicha yozish mumkin: [(9n  1) 2 -1]:9; [(9n  2) 2 -1]; [(9n  3) 2 -9]:9; [(9n  4) 2 -7]:9; [(9n  5) 2 -7]; [(9n  6) 2 -9]:9; [(9n  7) 2 -4]:9; [(9n  8) 2 -1]; [(9n  9) 2 -9]:9; [(9n  1) 2 -1]:9; [(9n  2) 2 -8]; [(9n  3) 2 -9]:9; [(9n  4) 2 -1]:9; [(9n  5) 2 -8]; [(9n  6) 2 -9]:9; [(9n  7) 2 -8]:9; [(9n  8) 2 -8]; [(9n  9) 2 -9]:9; ifodalar butun sonlardir. Ildiz chiqarish va Nyuton binomi Qator islom mamlakatlari matematiklari sonlardan ildiz chiqarish, sonlar yig&#39;indisi yoki ayirmalarini natural darajaga ko&#39;tarish masalalari bilan shug&#39;ullanishgan. Sonlardan kub ildiz chiqarishning hozirda biz Ruffini-Gorner usuli deb ataydigan usul bilan bir xil usulini birinchi marta Ahmad an-Nasaviy bayon etgan. Abul Vafo Buzjoniy esa sonlardan uchinchi, to&#39;rtinchi va yettinchi darajali ildiz chiqarish haqida, Abu Rayhon al-Beruniy esa sonlardan uchinchi va undan yuqori darajali ildiz chiqarish haqida asar yozishgan. Ammo bu kitoblar bizgacha yetib kelmagan. Butun sondan istalgan natural darajali ildiz chiqarish qoidasini birinchi bo&#39;lib Umar Xayyom bergan, ammo uning ham bu masalaga bag&#39;ishlangan «Arifmetika qiyinchiliklari» («Mushkulot al-hisob») nomli asari yo&#39;qolgan. Umar Xayyom o&#39;zining algebraga doir asarida hindlarning sonlardan kvadrat va kub ildiz chiqarishga doir qoidasiga ikki hadning kvadrati va kubiga asoslangan formulalarni tatbiq etib uni isbotlaganini yozadi. Agar Umar Xayyomning bu so&#39;zlari rost bo&#39;lsa, u «Nyuton binomi» formulasini butun ko&#39;rsatgichlar uchun bilgan bo&#39;ladi. Butun sonlardan ildiz chiqarishning umumiy usuli G&#39;iyosiddin Jamshid al- Koshiyning «Arifmetika kaliti» asarida bayon etilgan. Al-Koshiy bayon etgan usul hozirgi Ruffini-Gorner usuli bilan bir xil. U o&#39;z asarida ikki hadni istalgan natural darajaga ko&#39;tarish qoidasini beradi. Koshiy bu qoidani butun sondan irrasional ildiz chiqarishda uning kasr qismini hisoblashga ishlatadi. U binomial koeffisientlarni daraja ko&#39;rsatgichlarining elementlari, deb ataydi. Koshiy bo&#39;yicha kvadrat bitta daraja ko&#39;rsatgichi elementiga, kub ikkita elementga ega va hokazo. Al-Koshiy bizning C C C nm nm nm     11 1 formulaga mos keluvchi koeffisientlarni ketma-ket hisoblash qoidasini jadval tarzida keltirgan. Al-Koshiy binom qoidasini 5 daraja uchun ifodalagan, u hozirgi tanish formuladan bir oz farq qiladi: ( ) ( ) a b a C a b C a b b ва a a C a C a n n n n n n n n n n n n n                 1 1 22 22 1 1 22 2 1 1 Koshiy asarida to&#39;liq kvadrat bo&#39;lmagan sondan n -darajali ildiz chiqarishning taqribiy formulasi bor: a r a r a a n n n n      ( )1 Bu formula kvadrat ildiz uchun ushbu ko&#39;rinishga keladi: a r a r a n    2 1 O&#39;z asarida u misol tariqasida 44240899506197 sonidan 5-darajali ildiz chiqarib ko&#39;rsatadi:5 21 44240899506197 536 41423774028   Bunday formulalar an-Nasaviyda quyidagi ko&#39;rinishda uchraydi: a r a r a a r a a a 2 3 3 2 2 1 1 3 3 1          ; XII asrda yashagan Abu Zakariya Muhammad ibn Abdullo al-Xasarda quyidagicha: a r a r a r a a r a 2 3 2 1 2 2 2               Bu metodlar Yevropada 8-daraja uchun P.Apianda (1527 yil), umumiyroq formada M.Shtifelda (1544 yil) uchraydi. Trigonometriyaning rivojlanishi Oldin qayd etganimizdek, VIII asrning boshlarida arablar zabt etgan mamlakatlarning Bag&#39;dod va Damashq kabi yirik shaharlarida o&#39;sha zamonga xos akademiyalar, ya&#39;ni «Hikmatlar uyi» lari tashkil topdi. Bu «akademiya»larda olimlar qadimgi yunonlarning asarlarini arab tiliga tarjima qilish va ularga sharhlar yozish bilan shug&#39;ullanishdi. Bu «Hikmatlar uylari» da Hindistondan chiqqan olimlar ham ishlashdi. Keyinchalik Yaqin va O&#39;rta Sharq matematik olimlari o&#39;zlarining asarlarini ham e&#39;lon qilisha boshlashdi. Bu asrlarning ko&#39;pchiligi «Zijlar» bo&#39;lib, (u forscha zij-jadval so&#39;zidan olingan) astronomiya va trigonometriya jadvallardan iborat edi. «Zij»larda ularning tuzilishiga ko&#39;ra nazariy dasturlar bayon etilmaydi, teoremalar isbotlanmaydi, balki nazariy fikrlar qoida tarzida beriladi. Hozirgi kunda VIII-XV asrlarda tuzilgan shunday zijlarning 100 dan ortig&#39;i ma&#39;lum. Ular orasida eng birinchilari ham, XV asrda yaratilganlari ham bor. Masalan, Al-Xorazmiy ziji eng birinchilardan bo&#39;lsa, Ulug&#39;bekning ziji XV asrda tuzilgan. Oradagi zijlardan Abdurahmon al-Xaziniyning XII asrda tuzilgan «Ziji al-Sanjariy» sini eslatish mumkin. Musa al-Xorazmiy o&#39;z zijida Yaqin va O&#39;rta Sharqda birinchi bo&#39;lib, sinus va teskari sinus tushunchalaridan foydalandi. U sinuslar jadvali va undan foydalanish yo&#39;llarini bayon etdi. U ko&#39;rsatgan yoy bo&#39;yicha sinusni va teskari sinusni, shuningdek, sinus bo&#39;yicha yoyni topish qoidalari ham juda ixcham va chiroyli. Bu amallarni bajarishda Xorazmiy doira radiusini 60 birlikka teng deb olgan, sinusning jadval qiymatlari oltmishli kasrlarda berilgan. Teskari sinusning Xorazmiy bergan qoidasini hozirgi bizning belgilashlarda quyidagicha yozish mumkin:  yoyning teskari sinusi chizig&#39;ini sin vers  deb belgilasak, u holda  <90 o da sin vers   60-sin(90 o -  )  >90 o da sin vers   60  sin(  -90 o ) Agar hozirgidek, doira radiusini birga teng deb olsak, u quyidagicha bo&#39;ladi: sin vers   1-cos  Xorazmiy zijining al-Majritiy (tax.1007 yili vafot etgan) qayta ishlagan variantida kotangens («to&#39;g&#39;ri soya») va tangens («teskari son») jadvallari bor. Bundan tashqari, o&#39;rta asrlarda Xabash al-Hosib (tax.770-tax. 870)ning ziji ham anchagina mashhur bo&#39;lgan.  burchakning kotangensini topish qoidasi hozirgi bizning belgilashlarimizda quyidagicha: ctg   sin( ) sin 90 12 0    Bu yerdagi 12 gnomonning birliklardagi uzunligi.  burchak tangensini ham shunga o&#39;xshash: tg     sin sin( ) 90 0 Xabash al-Xosibning zijida sinus, tangens, kotangens, sekans va kosekanslarning bir gradusdan oralatib bergan jadvali bor. O&#39;rta Osiyodan chiqqan va trigonometriyaning rivojiga ma&#39;lum hissa qo&#39;shgan olimlardan biri Abu Nasr al-Forobiy (870-950). U o&#39;zining «Almagest kitobiga ilova» nomli asarida trigonometrik funksiyalarning gnomonika bilan aloqasidan voz kechadi. Forobiy o&#39;sha asarda Quyoshning balandligini aniqlashda tangens va kotangens chiziqlaridan quyidagicha foydalanadi: «ABCD (50-rasm) balandlik doirasi, E esa doiraning markazi, DI-balandlik doirasi tekisligi bilan ufq tekisligining kesishish chizig&#39;i bo&#39;lsin; DE-ufq tekisligidagi D nuqtaga perpendikular qo&#39;yilgan gnomon, CK-balandlik tekisligi bilan C nuqtada gorizontga perpendikular turgan tekislikning kesishishi, CE esa o&#39;sha tekislikda turgan gnomon. Boshqa balandlik AG ni qaraymiz. GEF ni, ya&#39;ni gnomonning uchi bilan soyaning oxirini tutashtiruvchi nur o&#39;tkazamiz; DF gnomon DE ning soyasi, u yassi soya , yoki AG balandlikning ikkinchi soyasi deyiladi, CH-gnomon, CE ning soyasi, u AG balandlikning teskari soyasi yoki birinchi soyasi deyiladi» * . C B G A E D K H Q 50 -rasm Forobiy Quyoshning balandligi ortishi bilan birinchi soya (tangens)ning ortishini, ikkinchi soya (kotangens)ning kamayishini aytadi. Ko&#39;rib turganingizdek, bu parchada trigonometrik chiziqlarni aniqlash gnomonika bilan bog&#39;liq. Endi yuqoridagi parchani quyida keltiriladigan parcha bilan solishtiring: «AB yoy F markazli balandlik doirasida (51-rasm) bo&#39;lsin, uning diametri AEA, AB esa balandlik yoyi. EBG chiziqni o&#39;tkazamiz; AE ga AG perpendikularni qo&#39;yamiz. Xuddi shu singari AE ga BC perpendikularni tushiramiz; AG balandlik AB ning birinchi soyasi. Men uni ma&#39;lum deb hisoblayman. Bu uning isboti: GA va BC lar AE ga perpendikular, shu sababli ular parallel, GA ning AE ga nisbati BC ning CE ga nisbati kabi. Ammo AE biz faraz qilgan biror bo&#39;laklarda * Алъ - Фараби . Математические трактаты. Алма-ата, Наука 1972 (73-бет). gnomonga teng yarim diametr, BC esa AB yoyning sinusi, CE uning kosinusiga teng, demak, AG ma&#39;lum». Bunda BC-sinus chizig&#39;i, CE-kosinus chizig&#39;i, GA-tangens chizig&#39;i, AE r- doiraning radiusi. Yuqorida GA / AE  BC / CE haqida gap boradi. GA / AE  GAr  tg  ; BC / r  sin  ; CE / r  cos  Demak, tg    sin cos Trigonometriyaning rivojiga hissa qo&#39;shgan olimlardan biri al-Battoniy (tax.858-929). U trigonometrik chiziqlarni doiradagi 0 o dan 180 o gacha ora- liqda qaradi (shu vaqtga qadar faqat birinchi chorakda qaralar edi).U ikkinchi chorakda sinusni ) 90 sin( cos     kabi aniqladi, chunki al-Battoniy kosinusni 90 o gacha to&#39;ldirilgan burchakning sinusi deb qaradi. Sababi uning zamonida manfiy son tushunchasi yo&#39;q edi. Abu Rayhon Beruniyning «Mas&#39;ud Qonuni» asaridagi trigonometrik ma&#39;lumotlar o&#39;z bayoniga ko&#39;ra juda aniq va to&#39;liq. Beruniy trigonometriyani bayon etishni asosiy vatarlarni aniqlashdan boshlaydi. Buning uchun u doiraga ichki chizilgan muntazam ko&#39;pburchaklarning tomonlarini topish bilan shug&#39;ullanadi. Ularning yordamida sin60 o , sin45 o , sin(22,5) o va sin18 o ni aniqlaydi. Beruniy hozirgi bizning atamalarda ikki hissalangan burchak va yarim burchak sinusi, ikki burchak yig&#39;indisi va ayirmasining sinusi haqidagi teoremalarni ifodalaydi.  A G BC E C AG B 51- rasm Beruniyning xizmatlaridan yana biri yoyni ketma-ket bo&#39;lishdan hosil bo&#39;ladigan vatarlarni topish qoidasidir. Bu qoidalar bizning belgilashlarda quyidagicha:sin cos sin cos sin cos       2 1 2 2 2 4 1 2 2 2 2 8 1 2 2 2 2          .................................. «Mas&#39;ud qonuni» ning to&#39;rtinchi kitobida Beruniy 1 o li yoyning vatarini topishni qaraydi. Ma&#39;lumki, bu trigonometrik jadvallar tuzish uchun juda ham zarur. Bu masalani hal etish oldin eslatganimiz singari, burchak triseksiyasi bilan bog&#39;liq. Masalani hal etishga turli vaqtlarda turli olimlar har xil usullarni tatbiq etishgan. Beruniy esa uch gradusli burchakka triseksiyani tatbiq qilgan. Triseksiyada qadimgi «qo&#39;yish metodi» dan foydalangan. Beruniyning ikkinchi usuli doiraga ichki chizilgan muntazam to&#39;qqiz burchak va o&#39;n burchaklarning tomonlarini topishga asoslangan, ya&#39;ni 40 o li va 36 o li vatarlarni qarash bilan bog&#39;liq. U 40 o -36 o  4 o li vatarning qiymatini topadi, so&#39;ng qoidaga ko&#39;ra vatar 2 o , vatar 1 o larni, ya&#39;ni 2sin1 o ; 2sin(0,5) o ni topadi. 60 li sanoq sistemasida u quyidagicha: 1 o  0 p 1 1 2 II 49 III 42 IV 39 V u  uchun oltmishli sanoq sistemasida 3 p 8 I 30 II 17 III 17 IV yoki o&#39;nli sanoq sistemasida 3,14 17 60 qiymat hosil qilgan. Beruniy asarida so&#39;zlarda ifodalangan quyidagi formulalar mavjud: cosec 2   ctg 2   1 sec 2   tg 2   1 . cos sin ; cos sec 1 ; sin cos ; sin cos 1           tg ctg ec     Sharqdagi trigonometriyaning keyingi rivoji Nasiriddin at-Tusiy(1201- 1274)ning ishlari bilan bog&#39;liq. Trigonometriyaning XV asrdagi rivojlanishiga Ulug&#39;bekning Samarqand Fanlar Akademiyasi xodimlari salmoqli hissa qo&#39;shishdi. Yaqin va O&#39;rta Sharq matematiklari sferik trigonometriyani alohida fan sifatida rivojlantirishdi. Agar ular VIII-IX asrlarda Menelayning «Sferika»sini arab tiliga tarjima qilgan va qayta ishlagan bo&#39;lsa, X asrga kelib bu fan haqida o&#39;z fikr va mulohazalariga ega edi. Menelay Osmon sferasidagi biror yoyni hisoblashni talab etuvchi har bir masalani to&#39;liq to&#39;rt tomonlik (sfera yoylaridan tuzilgan to&#39;rtburchak)ni yasashga keltirar va unga o&#39;zining teoremasini tatbiq etar edi. O&#39;rta Osiyodan chiqqan matematiklar-Ibn Iroq, al-Ho&#39;jandiy, Abul Vafo al- Buzjoniylar to&#39;la to&#39;rt tomonlikni sferik uchburchakka almashtirishdi va uning tomonlari bilan burchaklari orasidagi bog&#39;lanish o&#39;rnatishdi. O&#39;rta va Yaqin Sharq matematiklarining yana bitta katta yutug&#39;i-sinuslar teoremasining isboti edi. 52-rasm Agar ABC sferik uchburchakda (52-rasm) uning tomonlari a , b , s lar bilan, ya&#39;ni c AB b AC a BC       , , bilan belgilangan bo&#39;lsa, quyidagi munosabat o&#39;rinli bo&#39;ladi: sin sin sin sin sin sin a A b B c C   Demak, har qanday sferik uchburchakda biror tomon sinusining shu tomon qarshisidagi burchak sinusiga nisbati o&#39;zgarmas sondir. Mana shu teoremaning isboti sferik astronomiya masalalarini yechishda to&#39;liq to&#39;rt tomonlikdan voz kechishga olib keldi. Endi sferik astronomiyaning turli masalalarini yechish sferik uchburchakni yechishga keltiriladi. Abul Vafo Buzjoniy 52-rasmdagi ABC va ADE sferik uchburchaklar uchun tangenslar teoremasini isbotladi:tgBC tgDE AC AE  sin sin Islom dinidagi qiblani, ya&#39;ni Makkai Mukarramadagi Ka&#39;baga yo&#39;nalishni aniqlash masalasi sferik astronomiya va sferik trigonometriya rivojlanishi uchun asos bo&#39;lganlardan biri. Bu masalaga har bir musulmon kishi bir sutkada besh marta duch keladi. Bunda u turli geografik punktlarda bo&#39;lishi mumkin. Shahar yoki qishloqda bo&#39;lsangiz yaxshi, u holdagi masjiddagi mehrobga yoki bir marta bir belgilab olgan narsangizga qarab nomozingizni o&#39;qib ketaverasiz. Bordi-yu, biror keng dala yoki sahroda bo&#39;lsangiz nima qilasiz? 53-rasm Sferik astronomiya va matematik geografiya bu masalani quyidagicha hal etadi. Faraz qilaylik, K-shimoliy qutb(53-rasm) bo&#39;lsin, AB-ekvator, M-nuqta Makkai Mukarramani ko&#39;rsatadi, X-kuzatuvchining holati, KMB va KXA yoylar Makka va X punktning meridian yoylari. Makkaning X punkt uchun azimutini, ya&#39;ni KXA meridian va X hamda M nuqtalarni tutashtiruvchi katta doiraning XM yoyi orasidagi KXM burchakni topish talab qilinadi. Demak, X punktda turib qiblaning yo&#39;nalishini aniqlash uchun KXM sferik uchburchakni yechish lozim. Bunda biz turgan punktning geografik kengligi   XA ni, Makkaning kengligi  MB ni, shuningdek, M va X uzunliklarining farqini bilish zarur, u  L  L-L m Qiblani aniqlash masalasi turli trigonometrik va geografik metodlar bilan yechilgan. Ammo bunda hamma uchun qulay bo&#39;lgan sodda usullarga ko&#39;proq e&#39;tibor berilgan. IX-XIX asrlarda keng tarqalgan eng sodda va taqribiy metod Abu Abdullo Muhammad ibn Jobir al-Battoniy (850-929) ga tegishli. Faraz qilaylik, markazida kuzatuvchi turgan gorizontal doirada tush chizig&#39;i NS va g&#39;arb-sharq chizig&#39;i WE o&#39;tkazilgan bo&#39;lsin. Shuningdek,  -Makka va kuzatuvchi joyining kengliklari ayirmasi,  L esa ular uzunliklarining farqi bo&#39;lsin (54-rasm). 54-rasm Doira aylanasining sharq nuqtasi YE va janub nuqtasi S dan EB   va SC   L yoylar ajratiladi. B nuqta orqali WE ga parallel AB to&#39;g&#39;ri chiziq; C nuqta orqali esa NS ga parallel CD chiziq o&#39;tkaziladi. Bu to&#39;g&#39;ri chiziqlar M nuqtada kesishadi deylik, u holda Makkaga yo&#39;nalish  SXM  q kabi aniqlanadi. Agar biz M ni koordinata boshida deb qarasak, u holda x  RM  sin  L , y  MT  sin  va q I  90 o -q  arcsin sin sin sin R L      2 2  Xozirgi bizning belgilashlarda esa q I  90 o -q  arctg L sin sin    Shunday qilib, L arctg q     sin sin 90 0  Shuni e&#39;tirof etish lozimki, hamma davrlarda olimlar, ayniqsa matematiklarni hayotiy masalalar qiziqtirib kelgan. Bunday masalalarni hal etish faqat iqtisodiy foyda keltiribgina qolmay, ilm ahliga, oddiy mehnatkash ommaga g&#39;oyaviy boylik ham keltirgan. Ibn Iroq O&#39;rta asrlarda hozirgi O&#39;zbekiston Respublikasi hududida Qoraqalpg&#39;istonning hozirgi Beruniy shahrida yashab ijod etgan matematiklardan biri Abu Nasr Mansur ibn Iroqdir. Olimning tarjimayi holi haqida batafsil ma&#39;lumot yo&#39;q, ammo uning zamondoshlarining asarlarida, undan keyin yashagan matematiklarning biri Ibn Iroqning tarjimayi holiga doir uzuq-yuluq ma&#39;lumotlar mavjud. Shu kabi ma&#39;lumotlarga ko&#39;ra, Ibn Iroq Abu Rayhon al-Beruniydan 10-15 yoshlar katta bo&#39;lgan. Demak, u taxminan 960 yillarda tug&#39;ilgan. U shahzodalardan bo&#39;lgan degan ma&#39;lumotlar bor: Beruniyning ona shahri Kotning Beruniy zamonidagi shohi Abu Abdullo Muhammad ibn Ahmad ibn Iroq Abu Nasrning tog&#39;asi, Ali Ibn Iroq esa Abu Nasrning otasi edi. U boshlang&#39;ich ma&#39;lumotni Xorazmda-shoh saroyida olgan bo&#39;lishi ehtimoldan holi emas. Keyinchalik Abu Nasr ota-onasidan erta yetim qolgan Abu Rayhon Beruniyni o&#39;z tarbiyasiga olgan. Shu sababdan bo&#39;lsa kerak, Beruniy Ibn Iroqni ustozim deb hurmat bilan tilga olgan. Manba&#39;lar Mahmud G&#39;aznaviy 1017 yili Xorazmni bosib olgach, Ibn Iroq va Beruniyni asir olib G&#39;aznaga olib ketganini ko&#39;rsatadi. Abu Nasr ko&#39;proq astronomiya va trigonometriya bilan shug&#39;ullangan, uni ko&#39;proq sferada sodir bo&#39;ladigan trigonometriya, ya&#39;ni sferik trigonometriya qiziqtirgan. U qadimgi yunon matematigi Menelay (I-II asr)ning “Sferika ” nomli asariga sharh yozgan. Ibn Iroqning bu asari 1007-1008 yillari yozilgan. Astronomiyadan sferik trigonometriyani birinchi bo&#39;lib ajratgan matematik o&#39;sha Menelay hisoblanadi. Ammo, deyarli 100 yildan so&#39;ng bu asarga Ibn Iroq tomonidan yozilgan bu sharh ham katta ahamiyatga ega, chunki Ibn Iroq sharhda Menelay teoremalarini tushuntiribgina qolmay, balki sferik trigonometriya sohasida o&#39;zi erishgan yutuqlarni ham bayon etadi. Sharh uchta kitob yoki bobdan iborat. Ibn Iroq avval sferik uchburchakning ta&#39;rifini beradi. Uning burchaklarini, ularning tenglik alomatlarini ta&#39;riflaydi. Birinchi kitobda sferik uchburchaklarning tenglik alomatlari ko&#39;rsatiladi va teng yonli sferik uchburchaklarda ham asosdagi burchaklari tengligi haqidagi, sferik uchburchaklarda ham teng tomonlar qarshisida teng burchaklar va aksincha yotishi, uchburchak ikki tomonining yig&#39;indisi uchinchi tomonidan kattaligi, sferik uchburchak ichki burchaklarining yig&#39;indisi 180 gradusdan katta ekani haqidagi teoremalar isbotlanadi va hokazo. Ikkinchi kitobda sferadagi parallel doiralar aylanalari sistemasini katta doiralarning turli aylanalari bilan kesganda hosil bo&#39;ladigan xossalar o&#39;rganiladi. Uchinchi kitobga kirishda keyingi isbotlar uchun ishlatiladigan murakkab nisbat haqida tushuncha beriladi. Bu kitobning birinchi teoremasi Menelayning to&#39;la to&#39;rt tomonligi haqida. Bu figura sferadagi ikkita katta doira aylanalarining kesishishidan hosil bo&#39;ladi. Qadimgi yunonlar bu figura yordamida sferadagi deyarli barcha hisoblarni bajarishgan. Bizga ma&#39;lumki, o&#39;rta asr Markaziy Osiyo matematiklari qadimgi matematiklarning bu metodlarini o&#39;zlashtirib, uni amaliyotga tatbiq etishgan. Ammo, Menelayning to&#39;la to&#39;rt tomonligi yordamidagi hisoblashlar juda uzun edi. Bu esa X-XI asrlarda yashagan Markaziy Osiyolik matematiklarni o&#39;sha to&#39;rt tomonlikni sferik uchburchakka almashtirish g&#39;oyasiga olib keldi. O&#39;sha olimlar bu uchburchak tomonlari va burchaklari orasidagi munosabatlarni ham o&#39;rnatishdi. Shu munosabatlardan eng muhimi, sfera uchun sinuslar teoremasi hisoblanadi. Sferik uchburchak uchun sinuslar teoremasi (shuningdek, tekis uchburchaklar uchun ham sinuslar teoremasi) ning kashfiyotchilari deb matematika tarixida Ibn Iroq, Abdul Vafo al-Buzjoniy (940-998) va Abu Mahmud al-Xo&#39;jandiy (tax.1000 yilda vafot etgan, hozirgi Tojikiston Respublikasining Xo&#39;jand shahridan chiqqan olim)lar hisoblanadi. Lekin Ibn Iroq Menelay «Sferika» siga yozgan sharhning uchinchi kitobida o&#39;zi taklif etgan «to&#39;la to&#39;rt tomonlidan ozod etuvchi teorema» haqida va bu teoremaning soddaligi va chiroyliligi haqida yozadi. Shunday qilib, Ibn Iroq tekislik va sferadagi sinuslar teoremasining kashfiyotchisi hisoblanadi. Ibn Iroq matematikaning boshqa sohalarida ham asarlar yozgan. Uning yunon matematigi Yevklid (e.o.III asr) ning «Negizlar» asari 13 kitobining qiyin joylarini tushuntirish haqida» va «Geometriyaning ba&#39;zi savollariga javoblar» nomli asarlari ma&#39;lum. Bundan tashqari, Beruniy o&#39;zining «Aylana vatarini unga ichki chizilgan siniq chiziqning xossasi yordamida aniqlash» asarida geometriyaning Ibn Iroq tomonidan isbotlangan bir necha teoremasini keltirdi. Ammo Ibn Iroq ko&#39;proq astronomiya bilan shug&#39;ullangan, uning bu sohaga tegishli 20 ga yaqin asari bizgacha yetib kelgan. Abul Vafo Buzjoniy X asr Bag&#39;dod matematika maktabining yirik namoyondalaridan biri Abul Vafo Muhammad al-Buzjoniydir. Buzjon Xirot bilan Nishopur orasida (Hozirgi Turkmanistonning Kushka shahri yaqinida) joylashgan shahar bo&#39;lgan. Abul Vafo 940 yili shu shaharda tug&#39;ilgan. X asrda Bag&#39;dod arab xalifaligining poytaxti, o&#39;sha davrning fan va madaniyat markazi bo&#39;lgani uchun fanga qiziqqan Abul Vafo ham Bag&#39;dodga o&#39;qishga kelgan va shu yerda yashab, ijod qilib qolgan. U Bag&#39;dodda 998 yili vafot etgan. Abul Vafo yunon geometrlarining asarlarini arab tiliga tarjima qilgan va sharhlagan arab mamlakati olimlaridan eng keyingisi hisoblanadi. U Geron (e.o.I asr), Gipparx (e.o.II asr), Diofant (e.o.III asr) larning asarlarini tarjima qilgan va sharhlagan. Shuningdek, buyuk o&#39;zbek matematigi Muhammad Xorazmiy (783- 850) ning «Al jabr va-l-muqobala amallaridan qisqacha kitob» iga ham sharh yozgan. Ammo, bu tarjima va sharhlar bizning kunlargacha yetib kelmagan. Uning bizgacha yetib kelgan asarlari orasida eng mashhurlari ikkita: birinchisi «Hunarmandlar geometrik yasashlardan nimalarni bilishlari haqida kitob», ikkinchisi esa «O&#39;lpon yig&#39;uvchilar va kotiblar hisoblash san&#39;atidan nimalarni bilishlari zarurligi haqida risola». Abul Vafoning birinchi kitobi fors tiliga ham tarjima qilingan. Tarjimani Abu Is&#39;hoq ibn Abdullo bajargan. Ba&#39;zi matematika tarixchilari Abul Vafoning geometrik yasashlarida Hind matematiklarining yasashlariga o&#39;xshash yasashlar borligini ta&#39;kidlashadi. Shunday bo&#39;lishi mumkin, qadim-qadimlardan boshlab, arab mamlakatlari xalqlari, jumladan O&#39;rta Osiyo xalqlari Hindiston bilan aloqada bo&#39;lib kelgan. Yuqoridagi fakt ular orasida matematik aloqalar ham bo&#39;lganligidan dalolat beradi. Abul Vafo «Hunarmandlar geometrik yasashlardan nimalarni bilishlar haqida kitobi» da 176 ta turli xil yasashlarni bajargan. Ular 11 bobga joylashtirilgan. Birinchi bobda avtor chizg&#39;ich, sirkul va go&#39;niya haqida gapiradi, to&#39;g&#39;ri burchakni qanday yasash lozimligini, kesmaning uchidan perpendikular chiqarishni ko&#39;rsatadi va nihoyat, berilgan burchakning to&#39;g&#39;ri burchak ekanligiga qanday qilib ishonch hosil qilishni aytadi. Ikkinchi bobda, hozirgi geometrik yasashlar tili bilan aytilganda, eng sodda geometrik yasashlarga to&#39;xtaladi. Muallif uni birinchi navbatda bilish lozim bo&#39;lgan prinsiplar deb ataydi. Unda, berilgan kesmani berilgan bo&#39;laklarga ajratish, berilgan burchakka teng burchak yasash, berilgan nuqtadan berilgan to&#39;g&#39;ri chiziqqa parallel to&#39;g&#39;ri chiziq o&#39;tkazish, markazi noma&#39;lum doiraning markazini topish kabi masalalar bor. Abul Vafo oxirgi masalani quyidagicha yechadi: «Doira aylanasida ikkita A va B nuqtalarni belgilaymiz va AB masofa bilan ikkita teng yoylar yasaymiz, ular D va E nuqtalarda kesishadi. DE chiziqni o&#39;tkazamiz va uni aylana bilan C hamda G nuqtalarda kesishguncha davom ettiramiz, so&#39;ngra GE kesmani N nuqtada teng ikkiga ajratamiz. U holda N nuqta doiraning markazida bo&#39;ladi» (55-rasm). 55-rasm 56-rasm Shu bobdagi o&#39;quvchilarga qiziq masalalardan to&#39;g&#39;ri va to&#39;g&#39;ri burchakdan kichik burchakni teng uch qismga ajratish masalalari hisoblanadi. Quyida ana shu masalalardan Abul Vafo keltirgan yechimlarini keltiramiz. To&#39;g&#39;ri burchakni teng uch qismga ajratish: «Agar ABC to&#39;g&#39;ri burchakni teng uch qismga ajratish lozim bo&#39;lsa, BC chiziqda DBC teng tomonli uchburchak yasaymiz. U holda ABD burchak to&#39;g&#39;ri burchakning uchdan biriga teng bo&#39;ladi, qolgan DBC burchak esa to&#39;g&#39;ri burchakning uchdan ikki qismi. Bu uning chizmasi». (56-rasm). Abul Vafo masalani to&#39;g&#39;ri yechganmi? O&#39;ylab ko&#39;ringchi? To&#39;g&#39;ri burchakdan kichik burchakni teng uch qismga ajratish: «Agar berilgan ABC burchak to&#39;g&#39;ri burchakdan kichik bo&#39;lsa, B nuqtani markaz qilib, BA masofa bilan BAC doirani chizamiz. BD ni BC bilan to&#39;g&#39;ri burchak hosil qiladigan qilib joylashtiramiz va CB ni doira aylanasi bilan E nuqtada kesishguncha davom ettiramiz. Chizg&#39;ichni A nuqtaga qo&#39;yamiz va uni CDE doira aylanasi bo&#39;yicha DB perpendikular va DE yoy orasidagi NF chiziq DB chiziqqa teng bo&#39;lguncha harakatlantiramiz, bunda chizg&#39;ich A nuqtadan toyib ketmasligi kerak. So&#39;ng EF ga teng EK yoyni yasaymiz. KB ni o&#39;tkazamiz va u L nuqtada doira aylanasi bilan kesishguncha davom ettiramiz. U holda LBC burchak ABC burchakning uchdan biriga teng bo&#39;ladi. So&#39;ng ABL burchakni teng ikkiga ajratamiz. Bu uning chizmasi»(57-rasm). 57-rasm Keling o&#39;zimizda bor bilim bilan Abul Vafo bu masalani to&#39;g&#39;ri yechganmi, yo&#39;qmi tekshirib ko&#39;raylik. Buning uchun chizmadagi G&#39; va B nuqtalar tutashtirilgan, deb faraz qilamiz, BG&#39;M hamda MBA uchburchaklarni qaraymiz. Bu holda BG&#39;M uchburchak teng yonli bo&#39;lib, uning asosidagi B va M burchaklari teng. BG&#39;A burchak BG&#39;M uchburchakka nisbatan tashqi burchak va u B hamda M burchaklarning yig&#39;indisiga teng. Endi AG&#39;B uchburchakni qaraymiz, u ham teng yonli va asosidagi A va G&#39; burchaklari o&#39;zaro teng. Berilgan ABC burchak esa MBA uchburchak uchun tashqi burchak va u BMA va MAB burchaklarning yig&#39;indisiga teng. Boshqacha, ABC LBC FBM ABC       3 1 , 3 . Abul Vafo yasashni to&#39;g&#39;ri bajargan ekan. Kitobning keyingi boblaridagi teng tomonli figuralar yasash (masalan, tomoni berilgan muntazam o&#39;nburchak yasash) doiraga ichki chizilgan muntazam figuralar yasash, figuralarga ichki va tashqi aylanalar chizish, bir figuraga ichki bir figurani chizish, uchburchak va to&#39;rtburchaklarni bo&#39;laklarga ajratish kabi masalalar qaraladi. Birinchi xil masalalarning o&#39;zi ikki guruhga bo&#39;linadi. Birinchi guruh: Agar kvadratlar soni n kvadrat son bo&#39;lsa, ya&#39;ni n  a 2 bo&#39;lsa, masala oson hal qilinadi. Agar n  a 2  b 2 bo&#39;lsa, masala quyidagi algebraik almashtirishga asoslanadi: a 2  b 2  (a  b) 2  4ab / 2 Bunday masalalarni quyidagi turlarga bo&#39;lish mumkin: 1) berilgan kvadratni kvadrat sondagi kvadratlarga ajratish; 1) kvadrat sondagi kvadratlardan kvadrat yasash; 2) kvadratlarning soni ikkita teng kvadrat sondan iborat kvadratlardan kvadrat yasash; 3) yig&#39;indisi ikkita teng bo&#39;lmagan kvadratlardan iborat ma&#39;lum sondagi kvadratlardan kvadrat yasash; 4) kvadratni kvadratlar soni ikkita teng kvadrat sonlar yig&#39;indisidan iborat kvadratlarga ajratish; 5) kvadratni soni ikkita teng bo&#39;lmagan kvadrat sonlar yig&#39;indisidan iborat kvadratlarga ajratish. Abul Vafo bu masalalarni ko&#39;pchiligini juda sodda qilib yechgan, hatto Pifagor (e.o.VI asr) teoremasidan ham foydalanmagan. Abul Vafo qaragan ikkinchi guruh masalalarin sodda qilib yechgan. Bunday masalalarni yechishda Pifagor teoremasiga murojaat qiladi. Ana shunday masalalardan biri uchta teng kvadratdan kvadrat yasash. Bu haqda Abul Vafo quyidagilarni yozadi: “Biz har biri ABCD kvadratga teng uchta kvadratdan kvadrat yasamoqchimiz. AD dioganalni o&#39;tkazamiz, u holda AD ikkita teng kvadratdan yasalgan kvadratning tomoni, so&#39;ngra A nuqtadan AD chiziqqa AC ga teng AE perpendikularni tushiramiz. U holda ED har biri ABCD kvadratga teng uchta kvadratdan tuzilgan kvadratning tomoni bo&#39;ladi. Bu uning chizmasi” (58-rasm). 58-rasm Masala to&#39;g&#39;ri hal qilinganmi? O&#39;ylab ko&#39;ring. Abul Vafoning ikkinchi asari “O&#39;lpon yig&#39;uvchilar va kotiblar hisoblash san&#39;atidan nimalarni bilishi zarur” deb ataladi. Bu asar yettita kitobdan iborat, har bir kitob o&#39;z navbatida yettita bobdan, har bir bob bir necha bo&#39;limdan iborat. Kitoblarning mazmuni quyidagicha: birinchi kitob turli xil kasrlar haqida, ikkinchi kitob kasrlarni qo&#39;shish, ayirish, ko&#39;paytirish va bo&#39;lish haqida, uchunchi kitob tekis figuralar va masofalarni ulchash haqida, to&#39;rtinchi kitob turli xildagi o&#39;lponlar va ularni hisoblashga doir amallar haqida, beshinchi kitob tuyalar podasi, g&#39;alla, yer va ularni taqsimlash haqida, oltinchi kitob savdo, oltinlar va tangalarni almashtirish haqida, askarlarga haq to&#39;lash va oltin buyumlar hamda kiyim-kechaklar haqida, yettinchi kitob savdo-sotiqda uchraydigan sonlar ustida amallar bajarish to&#39;g&#39;risida. Bundan tashqari Abul Vafo x 3 a, x 4  a, x 4  ax 3  b ko&#39;rinishdagi tenglamalarni geometrik yasash bilan ham shug&#39;ullangan. Shunday bo&#39;lishi mumkin, chunki tenglamalar ildizlarini geometrik yasash bilan juda ko&#39;p arab matematiklari shug&#39;ullanishgan. U Arximed (e.o 287-212) ning “Doirani o&#39;lchash haqida”gi asarini o&#39;rganish paytida aylana uzunligining uning diametriga nisbati bilan, ya&#39;ni  sonining aniq qiymatini hisoblash bilan qiziqib qolgan. Uning qiymatini doiraga ichki muntazam 720 burchaklik chizish bilan topgan. Abul Vafo hisoblashiga ko&#39;ra   3,14156815 . Hozir esa biz   3,14159265 deb olamiz. Demak,  ning hozirgi qiymati bilan Abul Vafo topgan qiymati orasidaga farq 1 / 400000 ga teng. Abul Vafo trigonometriya sohasida ham katta kashfiyot qilgan matematik hisoblanadi, u tekis va sferik uchburchaklar uchun sinuslar teoremasini, ya&#39;ni a SinA b SinB c SinC R Sina SinA Sinb SinB Sinc SinC      2 formulalarni birinchi bo&#39;lib isbotlagan. Beruniyning hayoti va ilmiy faoliyati Beruniyning o&#39;z so&#39;zlariga qaraganda, U 973 yilning sentabr oyida qadimgi Xorazmning poytaxti Qiyotda tug&#39;ilgan. Qiyot Amudaryoning o&#39;ng qirg&#39;og&#39;ida- hozirgi Qoraqalpog&#39;istonning Beruniy shahri o&#39;rnida bo&#39;lgan (Beruniy shahri avval Shabboz deb atalgan). O’sha davrda Qiyot gullab yashnagan shahar bo&#39;lgan. U shimolga-sharqiy Yevropa xalqlariga, janubga Buxoro, Eron, Hindiston va Xitoyga olib boruvchi chorrahada joylashganligidan O&#39;rta Osiyoning ichki va tashqi savdosida katta rol o&#39;ynagan. Shu sababli shaharda boshqa yurtdan kelgan mehmonlar ko&#39;p bo&#39;lar va ular o&#39;sha davrning madaniy, siyosiy va hatto ilmiy axborotning manbai hisoblanar edi. Beruniyning yoshlik va bolalik yillari o&#39;sha shaharda o&#39;tgan. Bu yerda Qiyotni Iroqiylar sulolasining oxirgi vakili xorazmshoh Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Iroq boshqarar edi. Xorazmshoh amakisining o&#39;g&#39;li Abu Nasr ibn Iroq o&#39;sha davrning mashhur matematigi va bilimdon kishisi edi. Menelayning «Sferik» nomli asarini yunon tilidan arab tiliga tarjima qilgan, sferik uchburchaklar uchun sinuslar teoremasini birinchi bo&#39;lib isbotlagan ham Ibn Iroq hisoblanadi. Ibn Iroq yosh Beruniyning iste&#39;dodi haqida eshitib qolib, uni o&#39;ziga shogirdlikka oladi. Beruniy saroyda trigonometriya, kimyo, astrologiya va boshqa fanlar bilan shug&#39;ullandi. Beruniy 995 yilgacha, ya&#39;ni Qiyotni Xorazmning ikkinchi poytaxti Gurganjning amiri Ma&#39;mun ibn Muhammad bosib olguncha saroyda yashaydi. 995 yili Rey(Eron)ga keladi. U vaqtda Reyni Faxr ad-Davla idora qilar edi. Uning saroyida esa Xo&#39;jandiy ishlar edi. Beruniy Reyda Xo&#39;jandiy bilan tanishadi. U bilan bo&#39;lgan suhbat ta&#39;sirida «Al-Faxriy sekstanti» nomli asar yozdi. 997 yilda Beruniy Reydan Qiyotga qaytdi. Uning o&#39;z vataniga qaytishi sababli quyidagilar: birinchidan, faxr ad-Davla vafot etdi, taxt uning yoshgina o&#39;g&#39;li Majid ad-Davlaga qoldi va Reyda Somoniylarga qarshi kayfiyat vujudga keldi, ikkinchidan, Xorazmda o&#39;zgarishlar yuz berdi: Ma&#39;mun ibn Muhammad o&#39;lib, taxt uning vorisi Ali ibn Ma&#39;munga qoldi. Ali ibn Ma&#39;mun ancha ma&#39;lumotli kishi bo&#39;lib, o&#39;z saroyiga olimlar va shoirlarni yig&#39;di hamda ularga homiylik qildi. 997-998 yillari Beruniy Qiyotda bo&#39;lib, 998 yilning oxirida Jurjonga keldi. Bu paytda Jurjonda Qobus ibn Vashmagir podshoh edi. Beruniy Jurjonda 1004 yilning boshlarigacha yashadi va ijod qildi. O&#39;zining o&#39;n beshga yaqin asarini shu yerda yozdi. Jumladan, uning «O&#39;tmish xalqlaridan qolgan yodgorliklar» nomli mashhur asari ham shu yerda 1000 yili yozilgan 1004 yilning bahorida Beruniy Jurjondan Xorazmga qaytadi. Bu paytda Xorazmning poytaxti Gurganj (hozirgi ko&#39;hna Urganch) edi. Beruniy Urganchda oy tutilishini kuzatganligini aytadi. Beruniy Gurganchga kelganidan keyin Ali ibn Ma&#39;munning saroyida Abu Saxl Masixi, atoqli tabib Abul Xayr Xammar, Beruniyning ustozi mashhur matematik va astronom Abu Nasr ibn Iroqlar bilan birga ishlaydi. Bir yildan so&#39;ng, 1005 yili Buxorodan mashhur tabib Abu Ali Ibn Sino ham Gurganjga keladi. 1009 yili Ali ibn Ma&#39;mun o&#39;z ajali bilan vafot etadi va taxtga Abul Abbos o&#39;tiradi. Abul Abbos Beruniyni o&#39;ziga yaqinlashtira boshlaydi. Ko&#39;p vaqt o&#39;tmasdan Xorazmning boshiga qora kunlar yog&#39;iladi. Bu yerdagi ichki kelishmovchiliklarni G&#39;aznada kuzatib turgan Mahmud G&#39;aznaviy ana shu kelishmovchiliklar uchun Xorazmni bosib olish uchun qulay payt ekanini sezadi. Mahmud Xorazmga elchi yuborib, Xorazmni barcha katta maschidlarida uning nomiga hutba o&#39;qitishni, ya&#39;ni Mahmudni Xorazmning buyuk kishisi deb e&#39;lon qilinishini aytadi. Hutba o&#39;qildi degani, «Xorazm sizning izmingizda, biz taslim bo&#39;ldik »,- degani edi. O&#39;qitmay desa, Abul Abbos Maxmudning g&#39;azabidan qo&#39;rqar edi. Shunday bo&#39;lsa-da, xorazmshoh ancha paytgacha maschitlarda hutba o&#39;qitmaydi, chunki bunga Xorazmning mansabdor kishilari, askarlar ham rozi bo&#39;lmas edi. Ammo, Mahmud ham bo&#39;sh kelmaydi. U hutba o&#39;qitishni talab qilib xorazmshohga ikkinchi elchisini yuboradi. Abul Abbos bu talabdan qo&#39;rqib ketadi va Xorazmning chekka shaharlari Nasa va Farovada amir Mahmud nomiga hutba o&#39;qish uchun farmon beradi. Bu farmon askarlarni g&#39;azablantirib yuboradi va ular 1017 yilning mart oyida qo&#39;zg&#39;olon ko&#39;tarib, Gurganj qal&#39;asini egallaydi, unga o&#39;t qo&#39;yib, Abul Abbosni o&#39;ldiradi. Taxtga Abul Abbosning akasi Ali ibn Ma&#39;munning o&#39;g&#39;li Abul Xaris Muhammad ibn Alini o&#39;tqazishadi. Mahmud xuddi shuni kutib turgan edi. Bu voqealardan u Xorazmni bosib olish uchun foydalanadi va 1017 yilning yozida Xorazmni zabt etib, Abul Xaris va qo&#39;zg&#39;oln boshliqlarining hammasini qatl ettiradi. Mahmud Beruniyni o&#39;z muxolifi va asiri sifatida G&#39;aznaga olib ketadi. Bu ishi bilan Mahmud «bir o&#39;q bilan ikki quyonni uradi». Birinchidan, u Beruniyni Xorazmdagi ishlarga bevosita ishtirok etishidan mahrum etadi. Ikkinchidan, o&#39;z saroyiga mashhur olimni olib keladi. G&#39;azna hozirgi Afg&#39;onistonning poytaxti Qobul shahridan janubiy- g&#39;arbda joylashgan bo&#39;lib, undan 120 kilometrcha masofadagi kichkina shaharcha edi. G&#39;aznaviylar davlati X asrda vujudga kelgan. XI asrda G&#39;aznani butun sharq tanir, G&#39;aznadan Butun sharq qo&#39;rqar edi. XI asrning birinchi choragida g&#39;aznaviylar davlati tarkibiga Isfaxon, Xorazm, Turkmanistonning barcha hududi, Eron Hurosoni, Afg&#39;oniston hududi va g&#39;arbiy Hindistonning bir qismi kirar edi. Beruniy G&#39;aznaga yangi kelgan davrida ahvoli ancha yomon bo&#39;ladi, ammo ikki yil o&#39;tgach, ya&#39;ni 1019 yilda biroz yaxshilanadi va ilmiy ish bilan shug&#39;ullanish darajasiga yetadi. 1022-1024 yillari Beruniy Mahmud G&#39;aznaviyning Hindistonga qilgan yurishida unga hamroh bo&#39;lgan va Panjobdagi Nandna qal&#39;asi yaqinida Yer shari meridiani bir gradusining uzunligini o&#39;lchagan va uni 55,887 milga teng deb topgan. Uni metrlarga aylantirsak, 112 194,5 metrga teng bo&#39;ladi. Bu natijani hozirgi ma&#39;lumotlar bilan taqqoslab, Beruniy 620 metrga xato qilganligini ko&#39;ramiz. Beruniy 1023-1027 yillari Hindistonda yashadi va eski Hind tili-sanskritni o&#39;rgandi hamda bo&#39;lajak kitobi «Hindiston tarixi uchun material to&#39;pladi. U «Hindiston tarixi» ni 1030 yilning aprel oyida Mahmud G&#39;aznaviy vafot etdi. Uning vasiyatiga ko&#39;ra taxtga uning kichik o&#39;g&#39;li Muhammad chiqadi. Muhammad taxtga o&#39;tirishi bilan Mahmudning katta o&#39;g&#39;li Ma&#39;sud davlatni qurol kuchi bilan bosib olish uchun tayyorgarlik ko&#39;ra boshlaydi. Biroq, ish qurolli to&#39;qnashuvgacha borib yetmaydi, chunki Muhammadning askarlari ham Ma&#39;sud tomoniga o&#39;tib ketadi. Buni ko&#39;rgan Muhammad taxtdan voz kechadi. Mas&#39;ud otasi vasiyatiga zid ish tutganidan, otasining muxoliflari orasidan o&#39;ziga homiylar qidiradi. Beruniyni otasi davrida aziyat chekkanlardan hisoblab, unga iltifotlar ko&#39;rsatadi va ilmiy ish bilan shug&#39;ullanish uchun sharoit yaratib beradi. Shu davrda Beruniy o&#39;zining astronomiyaga oid shohona asarini yozadi va uni Mas&#39;udga bag&#39;ishlab «Qonuni Mas&#39;udiy» deb ataydi. Ma&#39;lumotlarga qaraganda Mas&#39;ud bilimdon, ilm ahlini sevadigan shaxs bo&#39;lgan, ammo uning amaldorlari xalqni qattiq ezgan. Mas&#39;ud amirligida Turkmanlar qattiq ta&#39;qib ostiga olingan, natijada ular tez-tez g&#39;alayonlar ko&#39;tarib turishgan. 1040 yili u Dan-danakon yonidagi jangda turkmanlardan qattiq talofat ko&#39;rgan va asta-sekin o&#39;z mavqeini yo&#39;qotib borgan. Shundan so&#39;ng, u Hindistonga qilgan bir safari paytida askarlari g&#39;alayon ko&#39;tarib, taxtga uning ukasi Muhammadni chiqarishgan. Biroq Muhammad taxtda bir necha oy o&#39;tirgan, chunki askarlar uni ham taxtdar tushirib, uning o&#39;rniga Mas&#39;udning o&#39;g&#39;li Mavdudni taxtga o&#39;tqazishgan. Mavdud 1048 yili kasallikdan vafot etgan. O&#39;sha yili Beruniy ham vafot etgan. Beruniyning 150 taga yaqin asari ma&#39;lum. Ular orasida bizgacha yetib kelganlaridan eng muhimlari: «Hindiston», «Yodgorliklar», «Qonuni Mas&#39; udiy», «Geodeziya», «Farmakognokiya» va «Tafhim» lardir * . Uning qolgan asarlarini quyidagicha guruhlarga bo&#39;lish mumkin: astronomiyaning ba&#39;zi masalalariga doir asarlari-32 ta; astronomiya asboblari haqidagi asarlari-10 ta; matematikaga doir asarlari-22 ta; astrologiyaga doir asarlari-21 ta; turli fanlar (fizika, minerologiya, adabiyot, tarix va boshqalar) ga taalluqli asarlari-38 ta; tarjima asarlari-21 ta; Afsuski Beru niyning ma&#39;lum asarlaridan ham 30 taga yaqini bizgacha yetib kelmagan. Qolganlari yo&#39;qolib ketgan yoki hali dunyo kutubxonalari ro&#39;yhatidan topilmagan. Beruniyning matematikaga doir eng muhim asarlari Uning matematikaga doir maxsus asarlaridan quyidagilari bizgacha yetib kelgan: * Aslida bu asarlar boshqacha ataladi , biroq sharqshunoslar ularni qisqacha ana shunday atashka kelishib olishgan . 1. “Vatarlar”-“Doira vatarini unga ichki chizilgan ichki chiziqlarning xossasi yordamida aniqlash haqida risola”. 2. “Rashika” - Hind rashiklari haqida risola. 3. “Proyeksiyalash”-Yulduzlar turkumlarini tekislikka proyeksiyalash va (Yerdagi)joylarni tekislikda tasvirlash haqida. 4. “Sfera”-Sfera sirtida sodir bo&#39;ladigan (shakllar)haqida astronomiya kaliti kitobi. 5. Abu Rayxonning Abu Saidga xati. 6. Sfera sirti haqida marvarid kitob. 7. Fikr va aql uchun mashq. 8. Bulardan tashqari, Beruniyning astronomiyaga doir asarlarining katta- katta bo&#39;limlari, hatto butun boblari matematikaga bag&#39;ishlangan. Bu boblar va boshqa sohalarga tegishli asarlarida ham ajoyib matematik ma&#39;lumotlarga duch kelamiz. Beruniyning “at-tafhim” (Astronomiya san&#39;atidan boshlang&#39;ich ma&#39;lumot beruvchi kitob) nomli asari savol-javob tarzida yozilgan bo&#39;lib, unda 530 ta savol- javobning anchagina qismini matematika-arifmetika, algebra, geometriya va trigonometriya tashkil qiladi. Arifmetikaga doir qismida natural son, tub son, figurali sonlarga ta&#39;rif beriladi va misollar keltiriladi. Keyin arifmetik amallar va kasr sonlarga, sanoq sistemalari (o&#39;nli, oltmishli va harfiy yoki abjad) ga to&#39;xtaydi. Uchlik qoida va nisbat nima ekanini tushuntiradi. Algebraga doir savol-javoblarda “al-jabr val-muqobala” nima, noma&#39;lum va uning darajalari, chiziqli va kvadrat tenglamalar, ularni yechish haqida gapiradi. “Al-tafhim” da geometriyaga doir ham qator savol-javoblar bor. Beruniy “Qonuni Mas&#39;udiy” ning uchinchi maqolasida x 3 1  3x ko&#39;rinishdagi kubik tenglamani yechadi. Bu tenglama muntazam to&#39;qqiz burchakning tomonini hisoblash, tufayli vujudga kelgan. Buning uchun Beruniy ABE uchburchakni (59-rasm) yon tomonlari AB  a18 bo&#39;lgan teng yonli uchburchakka ajratadi. Bu uchburchaklarning asosidagi burchaklari mos ravishda 80 0 , 60 0 , 40 0 , 20 0 dan bo&#39;ladi. 59-rasm. To&#39;g&#39;ri burchakli AED va FE F uchburchaklarning o&#39;xshashligidan Beruniy ushbu EH EF AE ED  proporsiyani hosil qiladi. AE  1, EH  x, EF  1 2 -(1-x) va ED x  1 2 bo&#39;lgani uchun 2x-x 3  1-x hosil bo&#39;ladi. Bu tenglamaga “al-jabr” va “al-muqobala” hisoblashlari tatbiq qilingandan so&#39;ng u quyidagi ko&#39;rinishga keladi : x 3  1  3x Beruniy bu tenglamani ildizini tanlash yo&#39;li bilan topadi. Shunday qilib, a 18 ning oltmishli sistemadagi taqribiy qiymati: 0; 20 50 41 61 ga teng. Bundan a 9 ni osongina topish mumkin. U “at-Tafhim” da geometriyaning asosiy tushunchalariga to&#39;xtaladi. Jism, sirt, to&#39;g&#39;ri chiziq, nuqtaga ta&#39;rif beriladi. Beruniyning bu ta&#39;riflaridan u Aristotel va al-Farobiyning izidan borganligi ko&#39;rinadi. Aristotel va al-Farobiyning falsafasiga ko&#39;ra sirt, to&#39;g&#39;ri chiziq, nuqta faqat jismda mavjud. Shu sababli ham geometrik tushunchalarning ta&#39;rifi jismning ta&#39;rifidan boshlanadi. Geometrik figuralardan doira, diametr, vatar, uchburchak, uning turlari va elementlari, burchak va ularning turlari, parallel to&#39;g&#39;ri chiziqlarning ta&#39;riflari berilgan. Aylana, doira, doiraga ichki chizilgan muntazam ko&#39;pburchaklarning tomonlarini hisoblash qoidalari, ixtiyoriy burchakni teng uch qismga bo&#39;lish kabi masalalar «Qonuni Mas&#39;udiy» asarida berilgan. Beruniy “Qonuni Mas&#39;udiy“ asari uchinchi maqolasining to&#39;rtinchi bobida ixtiyoriy burchak triseksiyasini, ya&#39;ni uni teng uchta qismga ajratishning o&#39;n ikkita usulini keltirgan. Shulardan bittasini keltiramiz: “Eng avval berilgan burchakni qanday qilib teng uch bo&#39;lakka bo&#39;lishni ko&#39;rsatamiz. Faraz qilaylik, berilgan burchak doira markazidagi AEB burchak bo&#39;lsin (60-rasm); 60-rasm AEC diametrga parallel qilib BD chiziqni o&#39;tkazamiz, u vaqtda DEC burchak AEB burchakka teng bo&#39;ladi. Diametrga perpendikular qilib EF chiziqni o&#39;tkazamiz va uni yo&#39;nalish bo&#39;yicha N nuqtagacha davom ettiramiz. Agar DGK chiziqda ajratilgan GK kesma yarim diametrga teng bo&#39;lsa, bu burchakni uch bo&#39;lakka bo&#39;lish mumkin. Bunday chiziq o&#39;tkazilgan G va E nuqtalarni tutashtiramiz. U vaqtda GKE va GEK burchaklar teng va bu burchaklarning yig&#39;indisi EGD burchakka teng. Shuning uchun EDG burchak GKE burchakning ikki hissasiga teng. Ammo DEC burchak birgalikda olingan EDK va EKD burchaklarga teng. Shuning uchun DKE burchak DEC burchakning uchdan biri, ya&#39;ni GEA burchak AEB burchakning uchdan biriga teng. Bu berilgan burchakni uchta teng bo&#39;lakka ajratishning usullaridan biridir”. Beruniy asaridan olingan bu parchaning mazmuni ustida bir mulohaza yuritib ko&#39;raylikchi u to&#39;g&#39;ri ish qilganmikin? Darhaqiqat,  GKE  GEK, chunki  EGK teng yonli va  EGD   GKE   GEK, chunki EGD burchak  EGK ning tashqi burchagi  EDG  2  GKE, chunki u teng yonli EDG uchburchakning asosidagi burchagi.  EDC   EDK   EKD, chunki u DKE uchburchakning tashqi burchagi. Shuning uchun  DKE3 1   DEC yoki  GEA  1 3  AEB. Isbot to&#39;g&#39;ri. Trigonometriyaga doir ma&#39;lumotlar Beruniyning “at-tafhim”, “Soyalar”, “Qonuni Mas&#39;udiy” ning uchinchi maqolasida berilgan. “At-Tafhtim”da asosiy trigonometrik funksiyalarga ta&#39;riflar, “Soyalar”da esa trigonometrik chiziqlar orasidagi munosabatlar, “Qonuni-Mas&#39;udiy”da esa ikki argument yig&#39;indisi va ayirmasining sinusi, ikkilangan burchak sinusi, yarim burchak sinusini aniqlash, tekis va sferik uchburchaklar uchun sinuslar teoremasi be- rilgan. Misol tariqasida sferik uchburchaklar uchun sinuslar va tangenslar teoremalarini keltiramiz: “Qonuni Mas&#39;udiy” kitobi uchinchi maqolasining to&#39;qqizinchi bobida Beruniy sferik uchburchak uchun sinuslar teoremasini chiqarishda to&#39;la to&#39;rt tomonli (shakl al-qit&#39;a)-Beruniy ta&#39;rifiga ko&#39;ra har ikkitasi bir nuqtada kesishuvchi to&#39;rtta katta doira aylanasining kesishishidan hosil bo&#39;lgan figuradan foydalanadi. Teorema Beruniy ifodasida quyidagicha: “Biz shuni qayd qilamizki, katta doira yoylaridan hosil bo&#39;lgan uchburchaklar ham, biz oldin ko&#39;rgan to&#39;g&#39;ri chiziqli uchburchaklardagi singari, yoydan hosil bo&#39;lgan tomonlarning sinuslari shu tomonlar qarshisidagi burchaklarning sinuslariga proporsio-naldir”. 61-rasm Beruniy ACGF to&#39;la to&#39;rt tomonlini qaraydi (61-rasm) va ushbu yordamchi jumlani isbotlaydi: “ACGF to&#39;la to&#39;rt tomonli katta doiralarining choraklaridan tuzilgan bo&#39;lsin. Men GF sinusining FD sinusiga nisbati, FB sinusining BC sinusiga nisbati kabi ekanini tasdiqlayman”. Buni isbotlash uchun Beruniy B va G nuqtalarni sfera markazi bilan tutashtiradi (59-rasm). CK va BC yoyga teng bo&#39;lishi uchun ABC yoyni K nuqtagacha davom ettiradi. GHK yoy doiraning choragi. So&#39;ngra u G qutbdan GF masofada FCH yoy chizadi. BK va FH larni to&#39;g&#39;ri chiziq yordamida tutashtirib, u FM va BE parallel to&#39;g&#39;ri chiziqlarni o&#39;tkazadi. M nuqta FCH doiraning markazi, FM esa uning radiusi. BCK va FCH yoylar o&#39;xshash, shu sababli, ammoBK SinBC HF SinFD MF CosBF SinGF 2 2     ; , . Bundan: SinGF SinFD SinFB SinBC  Xuddi shuni isbotlash kerak edi. Sferik uchburchaklar uchun tangenslar teoremasi Beruniy “Soyalar” risolasining “Soyalarni to&#39;la to&#39;rt tomonlik va astronomiya fanining hisoblashlariga tatbiqi” deb ataluvchi 27 -bo&#39;limida sferik trigonometriyaning tangenslar teoremasini quyidagicha ifodalaydi: 62-rasm “Agar GCD uchburchak (62-rasm) sfera katta doirasining yoylaridan yasalgan bo&#39;lsa, va uning biror burchagi, masalan, GDC burchagi to&#39;g&#39;ri bo&#39;lsa, u vaqtda to&#39;g&#39;ri burchak qarshisidagi tomon tangensining ikkinchi tomoni sinusiga nisbati birinchi tomon qarshisidagi burchak tangensining to&#39;g&#39;ri burchakning sinusiga nisbati kabidir”. GCD to&#39;g&#39;ri burchagi D dan iborat to&#39;g&#39;ri burchakli sferik uchburchak bo&#39;lsin. U holda Beruniy tomonidan berilgan sferik trigonometriyaning tangenslar teoremasining ifodasi bizning hozirgi belgilashlarimizda quyidagi ko&#39;rinishda bo&#39;ladi:tgGD SinDC tgGCD SinGDC  bunda Sin GDC  1, tgGD  Sin DC tg C Bu teorema “Qonuni Mas&#39;udiy” uchinchi maqolasining o&#39;ninchi bobida ham isbot etilgan. Trigonometrik jadvallar haqida “Qonuni Mas&#39;udiy” uchinchi maqolasining oltinchi va sakkizinchi boblarida 15 dan oralatib berilgan sinuslar jadvali va 1 0 dan oralatib berilgan tangenslar jadvali mavjud. Beruniy mana shu bobda jadvallarni interpolyasionlash masalasi bilan shug&#39;ullanib ularning qoidalarini bergan. Beruniyning sinuslar jadvali uchun bergan chiziqli va kvadratik interpolyasiyalash qoidasi bizning belgilashlarimizda quyidagicha: 51 ) 51 ( ) 51 ( ) ( 51 ) 51 ( ) ( 51 ) 51 ( ) ( 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0                         Sinx x Sin x Sin Sinx x x Sinx x Sin x x Sinx Sinx Sinx x Sin x x x Sin Sinx Tangenslar jadvali uchun esa quyidagicha: tgx tgx x x tg x tgx tgx tgx x x tg x tgx x x tg x tgx tgx tg x                   0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 02 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Umar Xayyom Xayyomning matematik ekanini yaqin-yaqingacha matematika tarixchilari ham, sharqshunos olimlar ham bilishmas edilar, chunki ular shoir Umar Hayyom boshqa-yu, matematik, olim Umar Xayyom boshqa deb o&#39;ylashar edilar. Ma&#39;lum bo&#39;lishicha, bu ikki Xayyom bitta shaxs ekan. Uning to&#39;liq ismi G&#39;iyosiddin Abul Fatx Umar ibn Ibrohim al-Xayyomi Nishopuriydir. Ma&#39;nosi: «G&#39;iyosiddin»- dinning yordamchisi, «Abul Fatx»-Fatxning otasi (o&#39;g&#39;lining nomi Fatx bo&#39;lishi shart emas, bu taxallusdek bir narsa), «Umar ibn Ibrohim»-Ibrohimning o&#39;g&#39;li Umar, «al-Xayyomi»-taxallus «Chodrachi» (Xayyomning avlodida chodrachi usta bo&#39;lgan deb taxmin qilinadi), «Nishopuriy»-Nishopurlik. Xayyomning tug&#39;ilgan yili ma&#39;lum emas, ammo tarixchi Boyhaqi Umar Xayyomning tolenomasini tuzib qoldirgan: «Uning tolenomasi Javzo yulduz turkumida edi. Quyosh va Merkuriy» Javzoning uchinchi darajasiga to&#39;g&#39;ri kelar edi. Merkuriy quyosh bilan bog&#39;liq bo&#39;lib, Yupiter ularning har ikkalasiga nisbatan trigonal holatda edi». Kishilarning tolenomasi bo&#39;lsa, ularning tug&#39;ilgan vaqti, ya&#39;ni tug&#39;ilgan yili va oyi, kunini aniqlash mumkin. Ma&#39;lumki, Quyosh o&#39;zining ko&#39;rinma harakatida, burjlarning har birini bir oyda bosib o&#39;tadi va sutkasiga taxminan bir darajaga yaqin yo&#39;l yuradi. Shunga ko&#39;ra, sobiq SSSR FA amaliy astronomiya instituning katta ilmiy xodimi Shafiqa Sharaf Umar Xayyomning tug&#39;ilgan vaqtini aniqlagan, u 18 may 1048 yilga to&#39;g&#39;ri kelar ekan. Manba&#39;larning xabar berishicha, Xayyom dastlabki ma&#39;lumotni Nishopurda oladi va 17 yoshida barkamol faylasuf darajasiga erishadi. U tabiiy fanlarni Ibn Sino (980-1037)ning «Kitob ash-Shifo» va «Donishnoma» sidan o&#39;rgangan, ular orqali Aristotelning «Metafizika», Yevklidning «Negizlar», Apolleniyning «Konus kesimlar», Ptolemeyning «Almajistiy» asarlarining arabcha tarjimalari bilan tanishgan. Xayyomning arifmetika va algebraga doir asarlarining vujudga kelishida shubhasiz al-Xorazmiyning «Hisob al-Hind» va «Kitob muxtasar fi amal al-jabr val-muqobala» asarlari, Ahmad al- Nasafiyning (X-XI asr) «Kitob kifoya fi hisob al-Hind» asari muhim rol o&#39;ynagan. Umar Xayyom arifmetikaga doir «Mushkilot al-Hisob» nomli risola yozgan, ammo uning qo&#39;lyozmasi hanuzgacha topilmagan. Algebradan esa «Risola al- burxon fi ma oil al-jabr va l-muqobala» (Al-jabr val-muqobala masalalarining isboti haqida risola) degan asari bor. Uning geometriyaga doir asari «Sharh ma ashkola fi musadarat kitob Uqlidis» («Yevklid kitobining qiyin joylariga sharx») deb ataladi. Xayyomning fizikaga doir kitobi «Muxtasar fi tabiyot» («Tabiyot haqida qisqacha kitob») deb ataladi, ammo uning qo&#39;lyozmasi ham topilmagan. Fizikaga doir ikkinchi kitobi-«Mezon al-Hikmat» («Aql tarozisi»)ning qo&#39;lyozmasi jahonning ko&#39;pgina kutubxonalarida uchraydi. Xayyom 1074 yildan so&#39;ng Isfaxon rasadxonasida o&#39;tkazgan ilmiy kuzatishlari asosida «Ziji Malikshohi» asarini yozgan. Umar Xayyomning yoshligi Xurosonni saljuqiylar zabt etgan davrga to&#39;g&#39;ri keladi. 1040 yilda saljuqiylar boshlig&#39;i To&#39;g&#39;rulbek (u 1063 yili vafot etgan) Merv ostonalarida Mahmud G&#39;aznaviyning o&#39;g&#39;li Mas&#39;udning qo&#39;shinini tor-mor qildi. G&#39;aznaviylar saltanati shundan so&#39;ng tarqalib ketdi. To&#39;qrulbek o&#39;zini Xurosonning amiri deb e&#39;lon qildi. So&#39;ng saljuqiylar Xorazmni, Eronni, Ozarbayjonni bosib oldi. 1055 yili esa arab xalifaligi poytaxti Bag&#39;dodni zabt etishdi. Shundan so&#39;ng To&#39;g&#39;rulbek sulton mansabiga ega bo&#39;ldi. Shu davrda Xayyom Movaraunnahrda yashadi. Movaraunnahr u davrda Qoraxoniylar qo&#39;lida edi. Ular poytaxt uchun Buxoroni tanlashgan edi. Keyin poytaxtni Samarqandga ko&#39;chirishdi. Qoraxoniylar hoqoni 1024-1067 yillarda Ibrohim tamgachxon, 1067-1079 yillarda uning o&#39;g&#39;li Shams al-Mulk edi. Qoraxoniylar bilan saljuqiylar doimo o&#39;zaro nizolashib kelgan. Saljuq Alp Arslon 1072 yili Shams al-Mulkka qarshi yurishi vaqtida halok bo&#39;ladi. Alp Arslonning o&#39;g&#39;li Malikshoh Shams al-mulkka qarshi yurishni davom ettiradi, bu yurishdan qo&#39;rqqan Shams al-Mulk o&#39;zini malikshohni vassali deb e&#39;lon qilgan. Keyin ular orasida quda-andachilik vujudga kelgan. Shams al-Mulk saljuq xonzodalaridan biriga, Malikshoh esa Shams al-Mulkning jiyani Turkmanxotunga uylangan. Shamsal-Mulk 1079 yili vafot etadi, uning o&#39;rniga ukasi Xizirxon hoqon bo&#39;ladi. 1080 yili davlat Xizirxonning o&#39;g&#39;li Ahmadxonga o&#39;tadi. Poytaxtni Samarqandga o&#39;sha Ahmadxon ko&#39;chirgan edi. Ana shu yillari Xayyom Samarqandda yashaydi. Keyin malikshoh Xayyomni Isfaxonga taklif etadi. O&#39;sha yerda u «Isfaxon kalendarini» yozadi. Xayyom algebraga doir asarida uchinchi darajali tenglamalarni tasniflash va ularni yechish usullari bilan shug&#39;ullangan. U uchinchi darajali tenglamalarni quyidagi 14 turini keltiradi: 1. x 3 qr ; 2. x 3  px 2  r ; 3. x 3  r  px ; 4. x 3  r  px 2 ; 1. x 3  qx  r ; 2. x 3  px 2  r ; 3. x 3  qx  r ; 8. x 3  px 2  qx  r ; 9. x 3  qx  r  px 2 ; 10. x 3  px 2  r  qx ; 11. x 3  px 2  qx  r ; 12. x 3  px 2  qx  r ; 13. x 3  qx  px 2  r ; 14. x 3  r  px 2  qx . Xayyom bu turdagi tenglamalarni yechish uchun konus kesimlari, ya&#39;ni ikkinchi tartibli egri chiziqlardan foydalanadi. Masalan, to&#39;rtinchi turdagi tenglamani yechishda y r p x 3 3  ( ) parabola va xy r  2 3 teng tomonli giperboladan foydalangan. Mana shu egri chiziqlarning kesishishi, urinishi, kesishmasligiga qarab tenglamani ildizlari soni haqida fikr yuritadi. Yuqoridagi x 3  r  px 2 tenglama yechimga ega yoki ega emasligini bilish uchun u tenglamadagi noma&#39;lum koeffisient bilan ozod had orasidagi bog&#39;lanishning quyidagi uch holini qaraydi: 1 2 2 3 3 ). ;). r p r   p r 2 3 3 ;).  p 2 Buning uchun x p r  3 da parabola hamda teng tomonli giperbolaning ordinatalarini taqqoslaydi: agar r p 3 2  bo&#39;lsa, y y r гип па  р 3 bo&#39;ladi va egri chiziqlar bitta nuqtada kesishadi. Demak, tenglama bitta musbat ildizga ega. Misol tariqasida x 3  125  10x 2 tenglamani qarash mumkin. 2) Agar r3  p 2 bo&#39;lsa, x p r  3  r3 va y r p r гип   3 3  y r n3 . Bunda giperbola va parabola tarmog&#39;i o&#39;ng tomonda kesishadi, urinadi yoki kesishmaydi. Misol: x 3  216  10x 2 ; 5 2163  , lekin x  6 3) 2 3 p r bo&#39;lsa 3 3 r r p x    va y gip <y p . Giperbolani ba&#39;zi nuqtasi parabolaning ichida yotadi va egri chiziqlar ikkita nuqtada kesishadi. Misol: 32 3 64 ; 10 64 x x    2 10 s (63-rasm) y x x xy y x y x x y x y y x y y x y y x y y x y y y x x y x y x y2 3 3 2 2 2 2 2 264 10 4 10 64 16 16 4 10 10 0 8 8 8 2 2 6 16 4 4 4 2 2 32 4 2 0 40 40 2 10 16 2 8 4 4 8 2                                        ( ) ( ) ( ) ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; 63-rasm Umar Xayyom «Sharh va ashkola musadarot fi kitob Uqlidis» kitobida Yevklidning V postulatiga to&#39;xtaydi. Xayyom uning to&#39;g&#39;riligiga shubha qilmaydi, ammo uni juda aniq emas deb hisoblaydi va to&#39;g&#39;ri ekanini ko&#39;rsatish uchun faylasufdan, ya&#39;ni Aristoteldan olingan beshta prinsipni keltiradi. 1. Miqdorlarni cheksiz bo&#39;lish mumkin, ya&#39;ni ular bo&#39;linmaslardan tashkil topmagan. 2. To&#39;g&#39;ri chiziqni cheksiz davom ettirish mumkin. 3. Har qanday kesishuvchi ikki to&#39;g&#39;ri chiziq ochiladi va kesishish burchagi uchidan masofasi ortgani sari bir-biridan uzoqlashadi. 4. Yaqinlashuvchi ikki to&#39;g&#39;ri chiziq kesishadi, ular yaqinlashish yo&#39;nalishida uzoqlashishi mumkin emas. 5. Ikki teng emas, chegaralangan miqdordan kichigini shunday tanlab olish mumkinki, u kattasidan katta bo&#39;ladi. I, II va III prinsiplar Aristotelniki, IV prinsip esa unda yo&#39;q. U prinsip esa Arximed aksiomasi deyiladi. Xayyom V postulatning to&#39;g&#39;riligini isbotlashda eng avval bitta to&#39;g&#39;ri chiziqqa perpendikular ikki to&#39;g&#39;ri chiziq kesishmasligini isbotlaydi. Aks holda bu to&#39;g&#39;ri chiziqlar o&#39;zlari tik bo&#39;lgan to&#39;g&#39;ri chiziqning har ikkala tomonida kesishishlari mumkin edi. II prinsipga ko&#39;ra ular bir-biridan uzoqlashmaydi, agar uzoqlashsa, to&#39;g&#39;ri chiziqning har ikkala tomonida uzoqlashadi. So&#39;ngra u 8 ta jumla isbotlaydi. Bu jumlalar uning AC┴AB, BD┴AB hamda CD kesmalardan yasalgan to&#39;rtburchakning burchaklari uchun kerak(64-rasm). 1-jumlada to&#39;rtburchakning yuqoridagi burchaklarining tengligi isbotlanadi. 2-jumlada to&#39;rtburchak pastki asosining o&#39;rtasiga o&#39;tkazilgan perpendikular uning ustki asosiga ham tik va uning teng ikki bo&#39;lakka ajratishi isbotlanadi. 3-jumlada yuqoridagi burchaklar ham to&#39;g&#39;ri burchak ekani isbotlanadi. ACDB to&#39;rtburchak asosining o&#39;rtasi E nuqtada ustki CD asosni uning o&#39;rta nuqtasi G nuqtada kesuvchi EG perpedikulyar o&#39;tkaziladi (65-rasm), EG kesma EG GK gacha davom ettiriladi. K nuqtada EK┴NF o&#39;tkaziladi (N va F lar tikning DF va CH tomonlar bilan kesishish nuqtalari). CHFD to&#39;rt burchakning ACBD to&#39;rtburchakka teng ekani ko&#39;rsatiladi. Agar  ACD va  BDC lar to&#39;g&#39;ri bo&#39;lsa, u haqiqat. Agar unday bo&#39;lmasa, ular yo burchakdan katta, yoki to&#39;g&#39;ri burchakdan kichik. Faraz qilaylik, ular to&#39;g&#39;ri burchakdan kichik bo&#39;lsin. Agar CHFD yassi figurani ACDB yassi figuraga qo&#39;ysak, GK kesma EG kesma ustiga, NF kesma AB kesma ustiga tushadi. Bunda HF  CH bo&#39;ladi, chunki  HCG  ACG ; HF  AB. Shuningdek, CN va FD chiqlar davom ettirilsa, ular bir-biridan uzoqlashadi. Demak, AC va BD lar uzoqlashuvchi chiziqlar (65-rasm). Faraz qilaylik, ACD va BDC burchaklar to&#39;g&#39;ri burchakdan katta bo&#39;lsin. U holda yuqoridagi figurani pastdagi figuraga joylashtirsak; NFLM bo&#39;ladi va LM  AB. Demak, AC va BD chiziqlar yaqinlashuvchi. Shunday qilib, o&#39;tkir va o&#39;tmas burchak gipotezalari zidlikka keltirildi va to&#39;g&#39;ri burchak gipotezasi qoldi. 4-jumlada to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchaklarda qarama-qarshi tomonlarning tengligi isbotlanadi. 5-jumlada esa Yevklidning V postulati isbotlanadi: BG-to&#39;g&#39;ri chiziq EA va GC to&#39;g&#39;ri chiziqlarni yig&#39;indisi ikki burchakdan kichik AEG va CGE burchaklar hosil qilib kesadi (66-rasm). 64-rasm 65-rasm 66-rasm Agar  AEG   CGE bo&#39;lsa, EGD burchakka teng GEH burchak yasaladi. U holda EH  GC bo&#39;ladi. «Agar ikki to&#39;g&#39;ri chiziq bitta to&#39;g&#39;ri chiziqqa tik bo&#39;lsa, ular parallel bo&#39;ladi» degan jumlaga ko&#39;ra EH va GC to&#39;g&#39;ri chiziqlar orasi o&#39;zgarmas. GC va EA to&#39;g&#39;ri chiziqlar esa bir-biriga yaqinlashadi. Xayyom prinsipiga ko&#39;ra ular kesishadi. Shunday qilib Yevklidning V postulati isbot bo&#39;ldi. Umar Xayyom astronomiya bilan ham shug&#39;ullangan. Shu sababli Malikshoh uni 1074 yildan so&#39;ng Eron Quyosh kalendarini isloh qilish uchun Xamadonga taklif etgan. Bu haqda tarixchi Ibn al-Asir quyidagilarni yozadi: «Bu yil Nizom al-Mulk va sulton Malikshoh uchun rasadxona qurildi. Uni tashkil qilishda eng yaxshi astronomlar-Umar ibn Ibrohim al-Xayyom, Abul Muzaffar al-Isfizoriy, Maymun Najib al-Vasatiy va boshqalar ishtirok etishdi. Rasadxona tashkil qilishga juda ko&#39;p mablag&#39; sarf qilindi». Umar Xayyom zamonida saljuqiylar ikki kalendar-Quyosh va Oy kalendaridan foydalanishar edilar. Quyosh kalendarining asosini Quyosh yili, ya&#39;ni Yerning Quyosh atrofini to&#39;liq bir marta aylanib chiqish davri tashkil qiladi. U 365,2422 sutkaga teng, ya&#39;ni 365 sutka 5 soat 48 daqiqa 46 soniyaga teng. Oy kalendarining asosini esa oy, ya&#39;ni Oyning Yer atrofini to&#39;liq bir marta aylanib chiqish davri tashkil qiladi. U 25,5306 sutkaga, ya&#39;ni 29 sutka 12 soat 44 daqiqa 3 soniyaga teng. Demak Oy yili 354 sutka 8 soat 48 daqiqa 36 soniyaga teng. Xayyom Hamadonga kelgach, kalendar isloh qilish bilan shug&#39;ullandi. Bu haqda ulug&#39; o&#39;zbek astronomi Mirzo Ulug&#39;bek quyidagilarni yozadi: «Malikshoh erasini bilish haqida. Bu era sulton Jamoliddin Malikshoh ibn Arslon saljuquy nomi bilan atalgan. Ba&#39;zi ma&#39;lumotlarga qaraganda u 468 hijriy yil sha&#39;bon oyining beshinchisi - yakshanba kuni boshlanadi. Boshqa ma&#39;lumotlarga ko&#39;ra 471 hijriy yili ramazon oyining uchinchisi-juma kuni boshlanadi. Ular 1097 kun (sutka)ga farq qiladi. Buning sababi bizga noma&#39;lum. Ikkinchi ma&#39;lumot ko&#39;proq tarqalganidan, biz shunga amal qilamiz. Eraning yil boshi-Quyosh jadiyga kirgan kunning tush paytiga, oylar esa Quyosh har bir yulduz turkumiga kirishiga to&#39;g&#39;ri keladi... Bu yil hisobi oylarining nomi fors oylari nomi bilan bir xil, faqat bu oylarni jaloliy oylari deyiladi, ular esa qadimgi Isfandarmuz oyining oxiriga qo&#39;shimcha besh kun qo&#39;shib hosil qilinadi. Har to&#39;rt yilda yana bir kun qo&#39;shiladi. Kabisa yili har to&#39;rt yilda o&#39;tkazilganidan, olti yoki yetti kabisa yilidan keyin kabisa yili besh yildan so&#39;ng bir marta o&#39;tkaziladi». Ulug&#39;bek keltirgan ma&#39;lumotga qaraganda Xayyom kalendari 33 yillik siklga ega ekani ko&#39;rinadi, bunda 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28 va 33 yillar kabisa yili bo&#39;ladi. Agar o&#39;sha aytilganlarga amal qilinsa, Xayyom kalendari dunyodagi mavjud kalendarlar orasida eng anig&#39;i hisoblanadi, chunki undagi bir sutkaga chetlanish, haqiqiy quyosh yilidan o&#39;zib ketishi 5000 yilda ro&#39;y beradi. Hozir biz foydalanadigan kalendarning haqiqiy quyosh yilidan chetlashishi 0,0003 sutkaga teng, demak, bunda 3333 yilda bir sutka yig&#39;iladi. Ulug&#39;bek va uning akademiyasi 1393 yili Temur Eron va yaqin sharqqa yurish qildi. U odatiga ko&#39;ra, o&#39;z yurishlarida saroy ahlini ham olib ketar edi. Ular yo&#39;lda Sultoniya shahrida to&#39;xtab qolishdi. Shu shaharda Temurning kichik o&#39;g&#39;lining xotini Gavhar Shod 22 mart 1394 yili o&#39;g&#39;il tug&#39;adi. Chaqaloqqa Muhammad Tarag&#39;ay deb ism qo&#39;yishadi. Keyinchalik unga «Buyuk bek», ya&#39;ni «Ulug&#39;bek» degan taxallus berildi. Ulug&#39;bek harbiy yurishlarni unchalik yoqtirmaydi, u zarurat yuzasidan, ya&#39;ni davlatning u yer bu yerida janjal-to&#39;polon bo&#39;lganida yurish qiladi. U ko&#39;proq ilm- fan bilan, shahar va qishloqlarni obodonlashtirish ishlari bilan band bo&#39;ladi. Masalan, u 1417 yili Buxoroda, 1420 yili Samarqandda, 1432-1433 yillari G&#39;ijduvonda madrasa-o&#39;sha davrning oliy bilimgohlarini qurdiradi. «Bibixonim masjidi», «Go&#39;ri Amir» maqbarasi, «Shohi Zinda» ansambllari qurilishi ham Ulug&#39;bek davrida nihoyasiga yetkaziladi. U 1425-1428 yillari Samarqand yaqinida rasadxona barpo qiladi. Ulug&#39;bek 1428-1429 yillari Samarqand yaqininidagi Obi-Rahmat tepaligiga rasadxona qurdirdi. Bino to&#39;garak shaklida bo&#39;lib, uning diametri 46,40 metr, balandligi 30 metrcha, uch qavatli edi. Bu haqda Zahiriddin Muhammad Bobur ham o&#39;zining «Boburnoma» asarida ma&#39;lumot beradi. Rasadxona haqida tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy quyidagicha yozadi: «Samarqandning shimoliy tomonida sal sharqqa og&#39;ishgan joy tanladi, mashhur munajjimlar bu ishni boshlash uchun yulduz ko&#39;rsatgan xayrli kunni aniqlab berdilar. Bino qudrat asosi, ulug&#39;vorlik negizidek pishiq qurildi. Poydevor va ustunlar tog&#39; asosidek shunday mustahkam qurildiki, ular to mashhar kunigacha na joyidan jilar va na qular edi. Baland qurilgan bu muhtasham bino xonalarining ichiga solingan rasm va beqiyos suratlarda to&#39;qqiz falakning daraja, daqiqa, soniya va soniyaning o&#39;ndan bir ulushlari ko&#39;rsatilgan yetti qavat osmon gardishi, yetti sayyora va turg&#39;un yulduzlar tasvirlangan osmon gumbazi, iqlimlar, tog&#39;lar, daryolar, sahrolar, olamga tegishli hamma narsalar tasvirlangan edi. Shundan keyin Quyosh va sayyoralarning harakatini kuzatish, ko&#39;rganlarni yozish va qayd qilishni boshlab yuborishga farmon berildi». Vaqt o&#39;tishi bilan hamda temuriylar davlatining inqirozi tufayli ana shunday ulkan bino yo&#39;qolib ketdi. Uni 1908 yili rus arxeologi V.L.Vyatkin tasodifan topib oldi. U vakfga tegishli bir hujjatni o&#39;rganayotganida uning yerlari Ulug&#39;bekning rasadxonasiga borib taqalashiga duch keldi. Keyingi arxeologik tekshirishlar hujjatni to&#39;g&#39;riligini tasdiqladi. Rasadxonaning asosiy quroli-burchak o&#39;lchaydigan juda ulkan asbob (vertikal doira) dan iborat bo&#39;lib, uning radiusi 40,212 m, yoyining uzunligi 63 metrga teng edi. Bu Vyatkin inshoot qoldig&#39;i «katta kvadrantning bir qismidan boshqa narsa emas, uning yarmisi ufqdan past bo&#39;lib, ikkinchi yarmisi ufqdan chiqib turar edi» degan fikrga olib keladi. G. Jalolov va akademik Qori Niyoziyning fikricha bu asbob kvadrant emas, balki sekstantdir. U janubdan shimolga qaratib meridian chizig&#39;i bo&#39;yicha anchagina aniq o&#39;rnatilgan. Ularning bu fikrini astronomlar B.N.Kostelskiy va V.P.Sheglovlar ham tasdiqlaydi. Asbobning hozirgi kungacha saqlanib qolgan qismi tepalik ostidagi qoya toshga o&#39;yib ishlangan torgina chuqur ariqchaga tushirilgan ekan. Ariqchaga pishiq g&#39;isht terib, ikkita parallel yoy ishlangan va ganch eritmasi quyib sementlangan. Yoyning ustiga 10-20 sm. li qalin marmar tosh taxtachalari qoplangan. G&#39;arbiy yoyga tegishli belgilar arab harflari bilan qavariq qilib yozilgan. Marmar toshni yoylarga daqiqa va soniya bo&#39;limlari qayd qilingan mis tasma ishlangan. Bu mis tasma yoritkichning meridiandan o&#39;tgan vaqtini aniq o&#39;lchash uchun xizmat qiladi. Samarqand astronomlarining mahorati asosiy asbobning juda katta bo&#39;lishi va konstruksiyasining mustahkamligining ta&#39;minlanishidir. Bu esa Quyosh, Oy va boshqa sayyoralarni kuzatishni anchagina katta aniqlikda olib borish imkonini beradi. Mana shu rasadxonada o&#39;tkazilgan kuzatishlar asosida va Ulug&#39;bek rah- barligida «Ulug&#39;bek ziji» yaratildi. O&#39;zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya institutining professori V.A.Shishkin rahbarligida uzoq yillar tekshirish ishlari olib borildi va rasadxonaning o&#39;rni sinchiklab o&#39;rganildi. Natijada Boburning «Boburnoma»da keltirgan ma&#39; lumotlari to&#39;g&#39;ri degan xulosaga kelindi. Lekin arxitektor V.A.Nilson boshqacha fikrda: rasadxona silindr shaklida bo&#39;lgan. O&#39;zbekiston hukumati yodgorlikning qoldiqlarini o&#39;rganish va saqlab qolihga katta e&#39;tibor berdi. 1949 yili rasadxona o&#39;rniga marmar toshdan monument o&#39;rnatildi. 1964 yili esa Ulug&#39;bek nomli me&#39;morial muzey qurib tugallandi va tantanali ravishda ochildi. Ulugbek ziji Ulug&#39;bek akademiyasining muhim ishlaridan biri «Ulug&#39;bek ziji», «zij»- forscha «zik» so&#39;zidan olingan va u «jadval» degan ma&#39;noni beradi. Zijni fors tilida yozishgan. U kirish, ya&#39;ni nazariy (bu qism qoida sifatida beriladi, unda isbot bo&#39;lmaydi), rasadxonada o&#39;tkazilgan kuzatishlar asosida tuzilgan jalvallardan iborat. Ular yil hisobi, trigonometrik jadvallar, sayyoralar jadvali (ular beshta- Venera (Zuhro), Merkuriy (Utorud), Mars (Mirrix), Yupiter (Mushtariy) va Saturn (Suhayl)) va yulduzlar katalogini o&#39;z ichiga oladi. Yil hisobi tarix va astronomiya uchun juda muhim, shu sababli zijdan hijriy, yunon, Yezdigard eralari, ularni hisoblash usullari, bu eralar orasidagi munosabatlar, Malikshoh erasi, Xitoy va Uyg&#39;ur eralari o&#39;rin olgan. Yil hisobida kabisa yilini topish masalasi qaralgan. Zijda ko&#39;rsati-lishicha, har 30 yilga 11 ta kabisa yili to&#39;g&#39;ri keladi. Trigonometrik jadvallar 10 ta o&#39;nli xona aniqligida hisoblangan, bu o&#39;sha davr uchun juda yuqori aniqlik. Shu sababli Ulug&#39;bek akademiyasida hisoblash markazi bo&#39;lgan, unda bir necha hisobchi hisoblashning turli vositalaridan foydalanib hisoblash ishlari olib borishgan degan faraz qilishimiz mumkin. Jadval bir minutdan oralatib tuzilgan. Ular sinuslar va tangenslar jadvallari. Ular bir daraja sinusini hisoblashga ko&#39;ra tuzilgan. Ulug&#39;bekning bir daraja sinusini hisoblashga doir maxsus risolasi bo&#39;lgan, ammo bu risola bizgacha yetib kelmagan. Bu haqda «Ulug&#39;bek ziji»ning sharhlovchisi Husayn Birjandiy habar beradi. Umuman, bir daraja sinusini hisoblash 4x 3 3x  a yoki 4cos 3 x  3cosx  a kubik tenglamani yechishga keltiriladi. Zijning amaliy astronomiyaga tegishli qismida elliptikaning ekvatorga og&#39;maligi, osmon yoritgichlarining koordinatalarini aniqlash, yerdagi ixti yoriy punktning uzunligi va kengligini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar orasidagi masofalarni aniqlash masalalari qaralgan. Sayyoralar harakati nazariyasiga taalluqli qismida «vaqt tenglamasi»-xaqiqiy Quyosh to&#39;g&#39;ri chiqishi bilan o&#39;rtacha Quyosh to&#39;g&#39;ri chiqishi orasidagi farq yoki muayyan vaqt uchun o&#39;rtacha vaqt bilan xaqiqiy vaqt orasidagi farq qaraladi. Ma&#39;lumki, bu farq ikki sababga ko&#39;ra: birinchidan, Quyoshning elliptika bo&#39;ylab notekis harakatidan, ikkinchidan, elliptikaning ekvatorga og&#39;maligi (23 0 30)dan har kuni o&#39;zgarib turadi. Shu bo&#39;limda Ulug&#39;bek ixtiyoriy davr uchun o&#39;rtacha uzoqlikni aniqlash, sayyoralarning osmon sferasidagi xaqiqiy o&#39;rnini aniqlash, Quyosh va Oy tutilishlari masalalarini ham qaraydi. U Quyosh va Oy tutilishlarini ikki xil usulda- jadval yordamida va bevosita hisoblash bilan topish mumkin ekanini aytadi. Zijning yulduzlar katalogi ham diqqatga sazovor, u 1018 ta yulduzdan iborat bo&#39;lib, ularning har biri yulduz turkumlari bo&#39;yicha joylashtirilgan. Yulduz turkumlari har bir yulduzining nomeri, qisqacha ta&#39;rifi, ularning 1437 yildagi teng kunlik nuqtasiga keltirilgan uzunlik va kengligi berilgan. «Zij»ning ilmiy nujumga taalluqli bo&#39;limida sayyoralarning turlicha turishlariga qarab kishilarning tole&#39;nomasini tuzish, sayyoralarning turli-tuman joylashuvining kishilar taqdiriga ta&#39;siri masalalari qaralgan. «Ulug&#39;bek ziji» dunyo kutubxonalari va shaxsiy yig&#39;uvchilar orasida eng ko&#39;p tarqalgan asar desak xato qilmagan bo&#39;lamiz, chunki hozirgi kunda bu asarning 150 dan ortiq nusxasi ma&#39;lum. Xulosa qilib shuni ta&#39;kidlash lozimki, «Ulug&#39;bek ziji» VIII-IX asrlarda boshlangan zij tuzish an&#39;anasini davom ettirgan bo&#39;lsa-da, o&#39;zining ilmiyligi va aniqligi nuqtayi nazaridan o&#39;zidan oldin tuzilgan zijlardan bir pog&#39;ona yuqori turadi. Shu tufayli ham u dunyo kutubxonalarida ham juda ko&#39;p uchraydi. Ulug&#39;bekning Samarqand akademiyasi * Transaksianada uning (ya&#39;ni Temurning) o&#39;rniga taxtga chiqqan mashhur Ulug&#39;bek Samarqandda birinchi akademiyaga asos solgan. Volter «Akademiya» atamasi yangi emas. Akademiya ba&#39;zi ilmiy va o&#39;quv tashkilotlarining nomi. Fan tarixida akademiyalar juda ko&#39;plab tuzilgan. Masalan, qadimgi yunon faylasufi va matematigi Aflotun ((Platon) eradan oldingi 429-348 yillarda yashagan) akademiya tashkil qilgan va bu akademiyaning peshtoqiga « Bu yerga geometriyani bilmaganlar kirmasin» deb yozdirib qo&#39;ygan. «Akademiya» atamasi afsonaviy qahramon Akadema nomidan hosil qilingan. Uning nomi bilan Afina yaqinidagi bir shahar ham Akademiya deb atalgan. Keyingi akademiya arab xalifaligi davrida tashkil topgan, uni xalif al-Ma&#39;mun (813-833) Bag&#39;dodda tashkil etgan. U arablarda «Baytul hikma», ya&#39;ni «Hikmatlar uyi» deb atalgan. Manba&#39;larning guvohlik berishicha bu akademiya qoshida boy kutubxona, yaxshigina jihozlangan rasadxona bo&#39;lgan. Bu akademiyada juda ko&#39;plab yo&#39;nalishlar bo&#39;yicha ilmiy izlanishlar olib borilgan: akademiya olimlar qadimgi yunon olimlarining tabiiy va boshqa fanlarga doir ilmiy ishlarini arab tiliga tarjima qilishgan va bu asarlarga sharhlar yozgan. Rasadxonada esa sayyoralar va qo&#39;zg&#39;almas yulduzlar kuzatilgan. Yer meridiani bir darajasining * Akademik T.N.Qori Niyoziy Ulug&#39;bekning ilmiy tashkilotini “Ulug&#39;bekning Samar qanddagi astronomiya maktabi“ deb atagan edilar. Biz Ulug&#39;bekning tashkiloti a&#39;zolari astronomiyadan boshqa fanlarga h am qo&#39;shgan hissalari hisobga olib, hamda keyingi tadqiqotlarga suyanib, Farangistonlik olim va yozuvchi Volterning bahosiga qo&#39;shildik. uzunligini hisoblash bo&#39;yicha xalifalik sahrolariga ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etilgan. Bu akademiya qariyib 200 yil faoliyat ko&#39;rsatgan. Unda o&#39;zbek olimlaridan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) va Muhammad ibn Nasr al- Farg&#39;oniy(IX-X) va ko&#39;pgina Markaziy Osiyolik olimlar arab do&#39;stlari bilan yelkama-yelka turib faoliyat ko&#39;rsatishgan. Xorazmiy esa akademiyaning ilmiy ishlarini, kutubxona va rasadxonada olib borilgan ishlarni boshqarib turgan. Akademiya xodimlari faqat yunon olimlari asarlarini tarjima qilish va sharhlash bilan band bo&#39;lishmagan, ular keyinchalik o&#39;zlarining original asarlarini yarata boshlashgan. Bu bilan ular jahon fani xazinasiga, ayniqsa, Markaziy Osiyoda fanning turli sohalarining rivojlanishiga katta hissa qo&#39;shishgan. Taxminan 1000 yillar atrofida Bag&#39;dod akademiyasi kabi akademiyani xorazmshoh Ali ibn Ma&#39;mun Xorazmning o&#39;sha paytdagi poytaxti Gurganchda tashkil qildi va o&#39;z akademiyasiga shoir va tabiblardan tashqari, o&#39;sha davrning buyuk faylasuflari va olimlari-al-Masixiy, al-Xammar, Abu Ali Ibn Sino va Abu Rayhon Beruniylarni taklif etdi. Yaqin va O&#39;rta Sharq va Markaziy Osiyoda ilmiy ishlarni akademiya shaklida tashkil etish an’anaga aylandi. O&#39;rta Osiyoda bu jarayon keyin ham davom etdi. XV asrda Samarqandda Ulug&#39;bek o&#39;zining akademiyasini tashkil qildi. Fan tarixiga bu ilmiy markaz «Ulug&#39;bekning Samarqand akademiyasi» va «Ulug&#39;bekning Samarqand astronomiya maktabi» nomi bilan kirdi. Birinchi nomni fransuz faylasufi va yozuvchisi Volter (1694-1778) bergan bo&#39;lsa, ikkinchi nomni marhum akademik Qori Niyoziy berdilar. Ulug&#39;bekning ilmiy dargohi haqiqiy akademiya edi, chunki uning qoshida yaxshi jihozlangan rasadxona, boy kutubxona va o&#39;z davrining oliy o&#39;quv yurti- madrasa bor edi. Rasadxona yerli ziyolilar bilan bir qatorda turli yurt va elatlardan taklif etilgan mashhur astronomlar hamda matematiklar xizmat qilishar edilar. Astronomlar sayyoralar va yulduzlarning Osmon Kurrasidagi holatini kuzatishar, olingan ma&#39;lumotlarga esa ilmiy dargoh qoshidagi matematiklardan iborat hisobdonlar matematik ishlov berishar edilar. Ana shu tariqa astronomik va trigonometrik jadvallar vujudga kelar edi. Rasadxona xodimlari, jumladan Ulug&#39;bekning o&#39;zi ham, madrasada ham dars berishar edilar. Madrasada diniy-Qur&#39;oni Karim, hadis va tafsir fanlaridan tashqari tabiiy fanlar-riyoziyot, handasa, ilmi hay&#39;at, ya&#39;ni astronomiya, tibbiyot, ya&#39;ni meditsina, surat al-ard, ya&#39;ni geografiya kabilar o&#39;qitilar edi. Ulug&#39;bek akademiyasida mashhur olimlar-Qozi-Zoda Rumiy (1435 yilning fevralida vafot etgan), G&#39;iyosiddin Jamshid al-Koshiy (tug&#39;ilgan va vafot etgan vaqtlari aniqlanmagan) va Ali Qushchi (u 1475 yili Istambulda vafot etgan) lar xizmat qilishgan. Keyinchalik bu akademiyada Hasan Chalabiy ibn Muso ibn Mahmud Qozi Zoda Rumiy (Salohiddin Muso Qozi Zoda Rumiyning o&#39;g&#39;li), Mu&#39;iniddin al-Koshiy, Mansur ibn Mu&#39;iniddin al-Koshiy va boshqa olimlar ishlashgan. Olib borilgan astronomik kuzatishlar asosida «Ulug&#39;bek ziji» vujudga kelgan. Akademiya xodimlari tomonidan bir qancha matematik risolalar bitilgan. Ulug&#39;bek kutubxonasi va uning keyingi taqdiri Yozma manbalarning guvohlik berishicha Ulug&#39;bekning bobosi Temur va uning otasi Shohruh kamyob kitoblar ishqibozi bo&#39;lgan. Temur Kichik Osiyoni bosib olganida Bursa shahrida juda qadimgi va boy kutubxonaga duch kelgan va bu kitoblarni Samarqandga o&#39;z kutubxonasiga yuborgan. Ma&#39;lumki, Bursa va Pergam shaharlari qadimgi Madaniyat markazlaridan hisoblanadi. Masalan, Pergamdan Apolloniy (tax. bizning eradan oldingi 265-170 yillar) singari buyuk matematik va faylasuf Antigonlar yetishib chiqqan. Apolloniyning «Konus kesimlari» va «Berilgan nisbatda bo&#39;lish» nomli asarlari o&#39;rta maktab o&#39;quvchilari orasida ham mashhur. Bursa ham Pergam singari madaniyat markazi bo&#39;lgan. Pergamdan keltirilgan kitoblar ham keyinchalik, Temur vafotidan so&#39;ng, Ulug&#39;bek ixtiyoriga o&#39;tgan. Bu yerda shuni ta&#39;kidlash lozimki, O&#39;rta Osiyo xalqlarining kitob sevarligi, kutubxonachilik bilan shug&#39;ullanishi Temur va Ulug&#39;bek zamonida yangilik emas edi. Ma&#39;lumki, Abu Ali Ibn Sino (980-1037) o&#39;sha davrda Buxoroda ajoyib kitob bozori bo&#39;lgani, undan Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn O&#39;zlag&#39; ibn Tarxan al-Farobiy (tax. 870-950) ning Aristotel «Metafizika» siga yozgan sharhini sotib olganini va qanday qilib Buxoro amiri saroyidagi kutubxona kitoblaridan foydalanishga ruxsat olgani haqida yozadi. «Men ko&#39;p xonali uyga kirdim: har bir xonada bir-birining ustiga taxlab qo&#39;yilgan kitob to&#39;la sandiqlar ko&#39;p edi; bir xonada arabcha va she&#39;riyatga doir, ikkinchi xonada musulmon huquqiga doir kitoblar bor va hokazo har bir xonada biror fan haqidagi kitoblar bor edi. Men qadimgi (mualliflar) kitoblarining ro&#39;yxatini o&#39;qidim va o&#39;zimga keragini so&#39;radim. Men hatto nomlari ko&#39;pgina kishilarga noma&#39;lum bo&#39;lgan kitoblarni ko&#39;rdim; men bunchalik ko&#39;p kitoblarni oldin ham, keyin ham ko&#39;rmaganman. Men bu kitoblarni o&#39;qidim, ulardan foydalandim va har bir kishining o&#39;z fani sohasidagi ahamiyatini tushunib yetdim». Kutubxonaning Ulug&#39;bek vafotidan so&#39;nggi taqdiri noma&#39;lum. Ba&#39;zi rivoyatlarga qaraganda kitoblar saqlanib qolgan. Ularni Ulug&#39;bekning sodiq shogirdi Ali Qushchi saqlab qolgan. Oldin eslatganimizdek, Ali Qushchi Samarqanddan Ulug&#39;bek vafotidan keyinoq ketmagan, ancha muddat Samarqand yaqinidagi Hazrat Bashir qishlog&#39;ida bekinib yotgan. Qulay fursat topib Samarqanddan Ulug&#39;bek kutubxonasini o&#39;sha qishloqqa ko&#39;chirgan. Lekin, kutubxonadagi kitoblarning hammasini olib kela olganmi yo&#39;qmi u haqda ma&#39;lumot yo&#39;q, chunki ba&#39;zi manbalarda ko&#39;rsatilishicha Ulug&#39;bek kutubxonasidagi kitoblar soni 15 ming jilddan ziyodroq bo&#39;lgan. Yana rivoyatlarga qaraganda Qushchi kutubxona kitoblarini Hazrat Bashir qishlog&#39;idan uncha uzoq bo&#39;lmagan Niyoztepadagi g&#39;orlardan biriga yashirgan. Qushchi o&#39;z vaqtida Ulug&#39;bek bilan birga Samarqand atrofidagi ovlarda qatnashganidan, bu yerlarni juda yaxshi bilgan. Bizning davrimizda ham Ulug&#39;bek kutubxonasini topishga urinishlar bo&#39;lgan. Shunday fidoyilardan biri Navoiy nomli Samarqand davlat uni ver siteti professori Ahmed Xatipov edi. Ammo bu ishni davom ettirishda o&#39;ziga hamkorlar topa olmagan va qidiruv ishlarini tez to&#39;xtatgan. Ulug&#39;bek kutubxonasi kitoblarini qidirishni tashkil etish masalasini ham o&#39;ylab ko&#39;rish lozim. Ulug&#39;bek akademiyasi ishining davom etttiruvchilari Ulug&#39;bek akademiyasi ilmiy ishlari an&#39;analarini davom ettiruvchilaridan biri uning «Farzandi arjumandi» Ali ibn Muhammad Qushchidir. U Ulug&#39;bek vafotidan so&#39;ng Eronning Kormon shahriga keladi va shu yerda saroy olimi lavozimida ishlaydi hamda madrasada matematika va astronomiya fanlaridan dars beradi. Kormonda o&#39;zining ilmiy maktabini tashkil etadi va Samarqand akademiyasi ilmiy izlanishlari an&#39;anasini davom ettiradi. Ali Qushchi maktabi o&#39;n yilga yaqin faoliyat ko&#39;rsatadi. Bu davr ichida Ali Qushchi Mirim Chalabiy, Husayn Birjandiy va boshqalar singari bir necha shogirdlarni tarbiyalab voyaga yetkazdi. Ali Qushchi Istambulda yashagan chog&#39;ida ham Ayya Sofiya madrasasi olimlarini o&#39;z atrofiga to&#39;playdi va Turkiyada ham fanning turli sohalarining rivojlanishiga o&#39;z hissasini qo&#39;shadi. Ulug&#39;bek akademiyasi an&#39;analarini davom ettiruvchilardan ikkinchisi-otasi bo&#39;yicha Salohiddin Qozi Zoda Rumiyning, onasi bo&#39;yicha Ali Qushchining nabirasi-Muhammad ibn Muso ibn Mahmud Qozi Zoda Rumiy, taxallusiga ko&#39;ra «Mirim Chalabiy» dir. «Mirim» yoki «Miriam» forsiy bo&#39;lib, «Bizning dunyo yoki davr» ma&#39;nosini, «Chalabiy» turkiy bo&#39;lib, «tarbiyali yoki tarbiya ko&#39;rgan» ma&#39;nosini bildiradi. Demak, Mirim Chalabiy taxallusi «Davrimizning tarbiyali kishisi» degan ma&#39;noni berar ekan. Chalabiy taxminan 1430-1435 yili Samarqandda tug&#39;ilgan, oliy ma&#39;lumotni ham Samarqand madrasasida olgan. 1451 yili Ali Qushchi bilan Kormon shahriga kelgan. Uning ilmiy va pedegogik faoliyati mana shu shaharda boshlangan. So&#39;ng bobosi bilan Istambulga kelgan. 1475 yilgacha Istambulda yashagan. Istambulda juda ko&#39;p ustozlarining ishlariga sharhlar yozgan, ustozlari tugata olmagan risolalarni oxiriga yetkazgan. U 1475 yildan so&#39;ng Kichik Osiyoning turli shaharlarida yashagan. Umrining oxirida Chalabiy Anatoliyada sulton Salim (1512-1520) ning saroyida qozi lavozimida xizmat qilgan. XVI asrning boshida Sulton Boyazid II (1481- 1512)ning iltimosiga ko&#39;ra «Ziji jadidi Guragoniy»ning sharhidan iborat «Amallar qoidasi va jadvallarni to&#39;g&#39;rilash» («Dastur al-amal va tashxix al-jadval») asarini yozgan. U 1525 yili Turkiyada vafot etgan. Chalabiyning «Dastur al-amal tashxix al-jadval» asaridan bir daraja sinusni hisoblashning G&#39;iyosiddin Jamshid al-Koshiy metodi ham o&#39;rin olgan. Ammo Chalabiy uchinchi darajali tenglamalarni yechishga al-Koshiy usulidan boshqacharoq usulni tatbiq etgan, Mirimning yana bir asari bobosi Ali Qushchining «Fatxiya» nomli risolasiga sharh. Chalabiy sharhni fors tilida yozgan. Ma&#39;lumki, Ali Qushchi o&#39;z asari «Fatxiya» ni astronomiyadan o&#39;quv qo&#39;llanmasi sifatida yaratgan va uni sulton Muhammad II ga bag&#39;ishlagan. Chalabiyning yana bir asari «Vatar va sinus haqida risola» deb ataladi, ammo bu asarning qo&#39;lyozmasi hozircha topilgan emas. U turli xil astronomik asboblar to&#39;g&#39;risida ham risolalar yozgani haqida ma&#39;lumotlar bor. Xorijiy fan tarixchilari, jumladan nemis olimi German Gankel va A.Bruniyullerlar Mirim Chalabiyning ilmiy faoliyatini tatbiq etib, unga yuksak baho berishgan. Samarqand akademiyasi ilmiy ishlari an&#39;analarini davom ettiruvchilardan yana biri Mullo Abuali Najmiddin ibn Muhammad ibn Husayn Birjandiydir. U XV asrning ikkinchi yarmisida Eronning Birjand shahrida tug&#39;ilgan. Matematika va astronomiyaga taalluqli ilmlarni Ali Qushchidan o&#39;rgangan. Avval Eronning turli shahar va viloyatlarida yashagan, keyin esa Hirotda vazir Habibullaxon saroyida xizmat qilgan. Birjandiy yunon, hind olimlari, shuningdek, o&#39;z ustozlarining asarlariga sharxlar bitgan. O&#39;zi ham matematika va astronomiyaga doir original asarlar yaratgan. U Hirot madrasasida dars berib, atrofiga iqtidorli yoshlarni to&#39;plab ular bilan birgalikda ilmiy ishlar olib borgan. Birjandiy madrasa toliblari uchun matematika va astronomiyadan o&#39;quv qo&#39;llanmalari ham yaratgan. U 1528 yili vafot etgan. Hozirgi kunda Birjandiyning o&#39;nga yaqin asarining qo&#39;lyozmasi ma&#39;lum. U ko&#39;proq astronomiyaga doir asboblarni yasash va ulardan foydalanish usullari bilan qiziqqan. U yozgan sharhlar orasida eng muhimlari-Ptolemey «Almagesti» ning Nasiriddin Tusiy tomonidan arabchasiga yozilgan sharh: Ulug&#39;bek zijiga sharh: Chag&#39;ishniy risolasiga sharh va boshqalardir. Chag&#39;ishniy risolasiga sharh tarixi juda qiziq: Chag&#39;ishniy o&#39;z asarini XII asrda yozgan, XV asrning boshida bu asarga Qozi Zoda Rumiy sharh yozgan, XVI asrning oxirida esa Birjandiy Qozi Zodaning sharhiga sharh bitgan. Ulug&#39;bek akademiyasi ishlarining Ovro&#39;pada o&#39;rganilishi va uning Ovro&#39;pada astronomiya va matematikaning rivojlanishiga ta&#39;siri Ovro&#39;pada Sharq matematikasiga qiziqish Muso al-Xorazmiy (783-850) ning «al-jabr va al-muqobala amallaridan qisqacha kitob» asarining angliyalik Robert Chesterskiy va italiyalik Gerarde Kormonskiylar tomonidan 1145 yili lotin tiliga tarjima qilinishidan boshlangan bo&#39;lsa-da, ular Samarqand akademiyasining ilmiy ishlari bilan XVI asrning oxiri XVII asrning boshlaridan boshlab qiziqa boshlandi. Bunga asosiy sabab xuddi shu davrda Ovro&#39;pada astronomiya fanining tez sur&#39;atlar bilan rivojlanayotgani edi. 1643 yildan boshlab Oksford universitetining professori Djon Grivs «Ulug&#39;bek ziji»ni ilmiy tatqiq qilishni boshladi va uning yulduzlar katalogidan olingan 98 ta yulduzning holatini e&#39;lon qildi. 1648 yili esa «Ulug&#39;bek ziji»ning geografiya qismini alohida nashr etdi. Angliyalik sharqshunos Tomas Hayd (1636-1703) 1665 yili «Ulug&#39;bek ziji»ning lotin va tojik tillaridagi nashrini e&#39;lon qildi. Ovro&#39;palik olimlar Ulug&#39;bek akademiyasining faqat astronomiyaga oid ishlari bilan qiziqibgina qolmasdan, akademiya xodimlarining matematik merosini ham o&#39;rgana boshladi. Albatta, bu tadqiqotlar izsiz ketmadi. X.Xunnor va K.Fogellarning ta&#39;kidlashlaricha Konstantinopol yunonlari ular yurtini turklar boshqara boshlaganidan buyon o&#39;nli kasrlardan foydalanishar ekanlar. Demak, G&#39;iyosiddin al-Koshiyning bu kashfiyoti Konstantinopolga Ali Qushchi kelganidan so&#39;ng tarqalgan. Marhum G.Sobirov Yan Vidman 1489 yili arifmetika va algebradan tuzgan o&#39;quv qo&#39;llanmasida Ali Qushchi kashf etgan «musbat» va «manfiy» terminlarini ishlatganligini yozadi. XVIII-XIX asrlarda Samarqand akademiyasi ilmiy merosini o&#39;rganish yanada jadallandi. XVIII asrda Gurjiston shohi Vaxtang VI (1703-1724) «Ulug&#39;bek ziji»ni o&#39;rganishga kirishadi va natijada uni gurji tilidagi nushasini e&#39;lon qiladi. Bu akademiya-ota va bola Sediyolar (J.D.Sediyo (1777-1876) va YE.A.Sediyo (1808-1876)) ning xizmatlari juda katta. Ulug&#39;bekning Samarqand akademiyasi olimlarining geometriya sohasida qilgan ishlari noyevklid geometriyasining vujudga kelishida ozmi-ko&#39;pmi ta&#39;sir ko&#39;rsatgan, chunki Samarqand olimlari tomonidan Yevklidning «Negizlari» ga yozilgan sharh 1587 yili Turkiya tomonidan Ispaniyaga sotilgan edi. Bu sharh orasida Yevklidning V postulatini isbot qilishga urinishlar ham bor edi. Ulug&#39;bek va uning akademiyasining G&#39;arbiy Yevropada qanchalik mashhur bo&#39;lganligini chex astronomi Yan Geveleyning «Astronomiya darakchisi» asariga bitilgan gravyuradan ham bilish mumkin. Shunday qilib, Ulug&#39;bek akademiyasi va uning xodimlari tomonidan amalga oshirilgan ishlar Turkiya orqali Italiya va Ispaniyaga, undan G&#39;arbiy Ovro&#39;paga o&#39;tgan va G&#39;arbiy Ovro&#39;pada astronomiya va matematikaning rivojlanishiga salmoqli hissa qo&#39;shgan. G&#39;iyosiddin Jamshid Al-Koshiy Ulug&#39;bek akademiyasi olimlaridan G&#39;iyosiddin Jamshid al-Koshiy alohida o&#39;ringa ega. Uning tarjimayi holi haqida deyarli ma&#39;lumot yo&#39;q. U Ulug&#39;bek akademiyasidagi asosiy matematik hisoblanadi. U taxminan 1436 yili vafot etgan. Bizga ma&#39;lum bo&#39;lgan asarlari-«Arifmetika kaliti» (Miftax al-hisob) va «Aylana haqida risola» (Risola fil-muhitiya)dir. Muallifning aytishicha «Arifmetika kaliti» tajribali hisobchilar uchun, ularning haqiqatan bilmaganliklari uchunmi yoki uni sinab ko&#39;rish uchunmi bergan savollariga javob tariqasida yozilgan va Ulug&#39;bek kutubxonasiga taqdim qilingan. Kitob kirish va beshta maqoladan iborat. Kirishda arifmetikaga ta&#39;rif beriladi, sonlar va ularning turlari haqida gapiriladi. Birinchi maqola olti bobdan iborat va u butun sonlar arifmetikasiga bag&#39;ishlangan. Ikkinchi maqola 12 bob va u kasr sonlar haqida. Shu maqolaning 12-bobi dang, tasuj va ashoirlar haqida. Dang, tasuj va ashoirlar o&#39;rta asrlardagi Markaziy Osiyo xalqlarining og&#39;irlik o&#39;lchovi va pul birligi. Bir dang oltin bilan o&#39;lchansa 1/ 6 dinarga, kumush bilan o&#39;lchansa, 1 / 6 dirxamga va ixtiyoriy og&#39;irlikdagi 1 / 6 misqolga teng. Bir tasuj 1 / 4 dang, 1 / 24 dinar, dirxam yoki misqol. Bir ashair 1 / 4 tasuj, 1 / 16 dang, 1 / 96 dinar, dirxom yoki misqol. Ruschadagi «denga» atamasining o&#39;zagi o&#39;sha «dang»dan olingan, dastlab u 1 / 2 tiyin yoki 1 / 6 oltinga teng pul birligini bildirgan. Koshiy bu atamalardan kasr sifatida foydalangan, bunda dinar 1 dang  1 / 6, tasuj  1 / 24, shair  1 / 96. Uchinchi maqola astronomik hisoblashlarga bag&#39;ishlangan va u olti bobdan iborat. To&#39;rtinchi maqola kirish va to&#39;qqiz bobdan iborat bo&#39;lib, u o&#39;lchashlar haqida. Beshinchi maqola al-jabr va-l-muqobala, ikki xato qoidasi va boshqa arifmetik qoidalar asosida noma&#39;lumni topish. U to&#39;rt bobdan iborat. Bu maqolaning to&#39;rtinchi bobi misollar haqida deb ataladi va al-Koshiy 10 ta masalani keltiradi. Shulardan namunalar ko&#39;rsatamiz. 1-misol . Bir necha kishi boqqa kirdi, birinchisi bitta, ikkinchisi ikkita, uchinchisi uchta va hokazo anor oldi. So&#39;ng hamma anorlarni jamlab, o&#39;rtada bo&#39;lgan edi har biriga oltitadan anor tegdi. Boqqa necha kishi kirgan? Koshiyning yechish usuli bizning belgilashlarda quyidagicha: noma&#39;lumni x orqali belgilaydi va unga birni qo&#39;shadi, uni 2 ga ko&#39;paytiradi, bu hamma anorlar sonini beradi. So&#39;ngra x ni 6 ga ko&#39;paytiradi. Bu hamma anorlarning umumiy sonini beradi. Har ikki ifoda tenglashtirilib yechiladi: x(x-11)  0 x 0, x  11. Javob 11 kishi. Koshiyning bu masalasi birinchi hadi, hadlarining ayirmasi va hadlari yig&#39;indisi (agar hadlari sonini n desak, u 6n berilgan arifmetik progressiyadan iborat bo&#39;lib, hadlari sonini topish lozim. 2-misol . Uch xil-oltin, gavhar va zumraddan yasalgan bezak bor. Uning og&#39;irligi uch misqol, bahosi 60 dinar, bir misqol oltin 4 dinar, gavhar-20 dinar, zumrad-30 dinar. Ular har birining og&#39;irligini bilmoqchimiz. Koshiy bu masalani yechishning uch xil usulini beradi. Biz u ko&#39;rsatgan uchinchi usulni hozirgi belgilashlarda keltiramiz: oltinning og&#39;irligini x, gavharning og&#39;irligini u, zumradning og&#39;irligini 3-(x  u) bilan belgilaydi, biz uni z deymiz va masala mazmuniga ko&#39;ra tenglama tuzamiz: x y z x y z        3 4 20 30 60 Noaniq tenglamalar sistemasi hosil bo&#39;ladi. U cheksiz ko&#39;p yechimlarga ega. Ammo u u  0 bo&#39;lib qolmasligi uchun x  30 / 26 shart bajarilishi lozim. Uchinchi bo&#39;limning ikkinchi masalasi quyidagicha: Nayzaning bir qismi suv ichida uch gazi esa suvdan tashqarida. U og&#39;ma holatda. Keyin uni shamol suvdan chiqib turadigan uchini suv sathiga tegadigan holatga keltirdi. Nayzaning dastlabki suvdan chiqib turgan o&#39;rni bilan keyingi o&#39;rni orasi 4 gaz, uning dastlabki uchi bilan suv sathidagi keyingi uchigacha bo&#39;lgan masofa 3 tirsak. Nayzaning uzunligini bilmoqchimiz. 67 rasm Yechish. AB-suv sathi, CD-nayza, ED-uning suvdan chiqib turgan qismi, EB- dastlabki va keyingi holatlari orasidagi masofa, DB-dastlabki uchi va suvga botgandagi uchlari orasidagi masofa (67-rasm). E nuqtadan DB ga EG tik tushiramiz, C nuqtadan CH perpendikularni o&#39;tkazamiz, u DB ni teng ikki bo&#39;lakka ajratadi. To&#39;g&#39;ri burchakli GDE uchburchakdan:GD DE D DB DE BE BD           cos 2 2 2 2 9 9 16 2 3 1 3 DGE va DHC uchburchaklarning o&#39;xshashligidan DG / DE  DH / DC, bundan DC  DH  DE / DG  1  1 / 2  3:1 / 3  13 1 2 AYLANA HAQIDA RISOLA . Bu asarni Koshiy «arifmetika kaliti» dan oldin yozgan, chunki u bu asarini «Arifmetika kaliti» da boshqa asarlari qatorida eslaydi. Asarning asosiy maqsadi  sonini, ya&#39;ni aylana uzunligining uning diametriga nisbatini o&#39;zigacha ma&#39;lum bo&#39;lgan aniqlikdan aniqroq hisoblashdan iborat. Ma&#39;lumki, qadimgi Misrda   (16 / 9) 2  256 / 81  3,1604; qadimgi Bobilda   25 / 8  3,125; Arximed asarlarida   22 / 7  3,142; Appoloniyda   3,1416; Ptolomey (II asr)da   3,1416; Ariabxatti (V asr) da   3,1416; Xitoyda (e.o. III asr)   3; Al-Xorazmiyda   22 / 7  3,142. Risola quyidagi bo&#39;limlardan iborat: 1. Yoyning yarim doiragacha to&#39;ldiruvchi yoyning vatarini aniqlash to&#39;g&#39;risida. 2. Doiraga ichki chizilgan ixtiyoriy ko&#39;pburchakning perimetrini va unga o&#39;xshash, ammo doiraga tashqi chizilgan ko&#39;pburchakning perimetrini aniqlash haqida. 3. Aylanani necha qismga bo&#39;lish va qaysi oltmishli xonagacha amal bajarish lozimki, hosil bo&#39;lgan perimetr berilgan doira aylanasidan qilcha ham ortiq bo&#39;lmasin. 4. Amallar haqida. Demak, Koshiy  ning qiymatini aylanaga ichki chizilgan muntazam ko&#39;pburchaklar perimetrlarini aylananing uzunligi bilan solishtirish orqali topgan. U 2  uchun o&#39;nli sanoq sistemasida 6,2831853071795865 qiymatni hosil qilgan. Uni yodda saqlash oson bo&#39;lsin uchun arab va fors tillarida ikki misradan she&#39;r ham bergan. Forsiysi: shash va do hasht va ze yek hasht va panj va ze sefra, bahavt va yekra haft va neh panj va hasht va shash panj ast Ma&#39;nosi: olti va ikki, sakkiz va o&#39;ttiz bir, sakkiz va besh va uchu nol, yetti va bir, yetti va to&#39;qqiz, besh va sakkiz va oltiyu, besh. Koshiyning  uchun topgan qiymati 1597 yili Van Romen tomonidan 2 30 tomonli muntazam ko&#39;pburchakli yordamida qayta topilgan. Undan keyin ham  ning o&#39;nli qiymatlarini yanada katta aniqlikda topishga urinishlar davom etgan. 1873 yili U.Shenke  ning 708 ta o&#39;nli xonasini hisoblagan. Hozirgi paytda EHM yordamida  ning 2000 ta xonasi hisoblangan. Koshiyning matematika sohasida qilgan kashfiyotlaridan eng muhimi o&#39;nli kasrlar hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi hisoblash uchun oltmishli kasrlardan qulayroq kasrlar sistemasini topish edi. Shu sababli u «Arifmetika kaliti» asari ikkinchi maqolasining birinchi bobida kasrlar va kasrlarning turlarini bayon etdi. Mana shu yerda birinchi marta o&#39;nli kasrlar sistemasini va ular bilan bajariladigan amallar qoidalarini kiritdi. Koshiy «Aylana haqida risola» sida ham  sonining qiymatini avval oltmishli kasrlarda so&#39;ng esa o&#39;nli kasrlarda berdi. Koshiy o&#39;nli kasrlar ustida amallar bajarish, hosil bo&#39;lgan natijada butun va kasr qismlarini ajratish qoidasi, o&#39;nli kasrni oltmishli kasrga va aksincha, oltmishli kasrni o&#39;nli kasrga almashtirish hamda taqribiy hisoblash qoidalarini keltirdi. Ovrupoda o&#39;nli kasrlarni birinchi bo&#39;lib 1585 yili S.Steven ishlatgan. Uning avval golland, keyin esa fransuz tilida nashr qilingan «Kishilarning ishlarida uchraydigan hamma hisoblashlarni kasrsiz butun sonlar yordamida oson o&#39;rgatadigan o&#39;nliklar» nomli kitobi edi. Bu Koshiy kashfiyotidan 150 yil keyin edi. Bir daraja sinusini hisoblash Masala mohiyati, uning qiyinchiligi haqida Qozi Zoda Rumiy bunday deydi: «Bu masala bilan shug&#39;ullangan buyuk kishilar bunday masalalar yechishning metodlari va ularga e&#39;tibor ko&#39;p bo&#39;lishiga qaramay, bizning davrimizgacha bu tekshirishlarni oxirigacha yetkazmadilar, balki qo&#39;pol yaqinlashish metodini qo&#39;llab, uni aniqlashtirish bilan cheklandilar». * Biz Mirim Chalabiyning «Amallar qoidalari va jadvallarni to&#39;g&#39;rilash» nomli risolasidan olingan bir daraja sinusini hisoblashga bag&#39;ishlangan parchani qaraymiz. M markazli R radiusli doira va unda har biri 2 0 ga teng AB, BC, CD(68-rasm) yoylar qaraladi. MA radiusning o&#39;rtasi K nuqtani markaz qilib AB, AC, AD vatarlar bilan E, G, H nuqtalarda kesishuvchi kichik yarim doiradan ajratilgan AE, EG va GH yoylar ham o&#39;zaro teng va ularning har biri 2 0 dan. Faraz qilaylik, AH yoy berilgan bo&#39;lsin. Izlanayotgan AE yoy AH ning uchdan biriga teng bo&#39;lsin. AEGH to&#39;rtburchakka Ptolemey teoremasini tatbiq qilib, ushbuni topamiz: AE 2 AE · AH  AG 2 (1) AE  EG  GH va AG  EH bo&#39;lganidan Yevklid teoremasiga ko&#39;ra (va AG  GH bo&#39;lganidan) AG 2  BG (2R-BG) (2) Bundan AG 2  BG 2  BC · 2R AB 2  BG · 2R , BG  AB 2 / 2R AB  2AE bo&#39;lganidan, BG  (2 · AE 2 ) / R (3) * Г.Ж.ал-Коши Ключи арифметики. Трактат об окружности. М.Гостехиздат, 1956, c тр. 311- 319. (3)ni (2) tenglikka olib borib qo&#39;ysak,quyidagi hosil bo&#39;ladi: AG2  4AE 2  (4AE 4 ) / R (4) U holda (I) va (4) ifodalardan quyidagi tenglama hosil bo&#39;ladi: 4AE 2  R 2 AH  3R 2 AE (5) Bu burchak triseksiyasining tenglamasi. Darhaqiqat,agar 6   АН  deyilsa , u holda 2   AE va AH  Rsin3  ,AE  Rsin α Bundan sin3   3sin  -4sin 2  (5) tenglikdagi R ni 60 desak AE  60sin1 0  x sin3 0 ni ma&#39;lum deb (chunki uni aylanaga ichki muntazam beshburchak va muntazam oltiburchak tomonlarining sinuslari ayirmasi va yarim burchakning sinusi formulalari yordamida hisoblash mumkin ), Chalabiy al-Koshiydan so&#39;ng oltmishli sanoq sistemasida quyidagi ko&#39;rinishdagi tenglamani hosil qildi: rx  x 3  q yoki x  (q  x 3 ) / p tenglamaning oltmishli sistemadagi yechimini Koshiy ushbu usul ko&#39;rinishda izlaydi x  a  d  c  .. p q ga nisbatan juda kichik bo&#39;lgani uchun x juda kichik bo&#39;lmog&#39;i kerak. Shu sababli x3 ning qiymatini hisobga olmaslik va birinchi yaqinlashishni x 1  q / p deyishimiz mumkin. Bo&#39;lishni bajarib birinchi yaqinlashishni topamiz: Q  ar  rx 1  a Faraz qilaylik, x ning aniq qiymati    bo&#39;lsin. Uni (6) tenglikka qo&#39;ysak, x     (q  (    ) 3 ) / p  a  (r 1  ( )   3 ) / p Yoki taqriban x  a  (r 1   3 ) / p bo&#39;lishni bajarib topamiz: r 1   3  pv  r 2 : r 1  pv bundan x  a  v  r 2 / p Shunday qilib, ikkinchi yaqinlashishni topamiz: 2x a v   so&#39;ngra x  a  v  .. deb olib, uchinchi yaqinlashishni topamiz va hokazo. Bu jarayon esa chekli ekanini ko&#39;rsatish mumkin. Bir daraja sinus uchun Koshiy o&#39;nli kasrlarda hosil qilgan qiymat quyidagicha: Sin1 0  0,017452406437283571. 68-rasm.

Похожие

Matematika tarixi predmeti
Aniqlovchilar va ularning xossalari (matematika)
Matematika o`qitish metodikasi predmeti
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodlari
Ixtisoslashtirilgan boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish