Aniq integralning tadbiqlari - Алгебра - Рефераты

Aniq integralning tadbiqlari

Загружено в:

13.12.2019

Скачано:

0

Размер:

700.5 KB

Aniq integralning tadbiqlari Reja: 1. Yassi figuralarning yuzini hisoblash 2. Yoy uzunligini hisoblash 3. Aylanish jismini hajmi 4. Ko`ndalang kesim yuzi ma`lum bo`lgan jismning hajmi

1. Yassi figuralarning yuzini hisoblash Yassi figuralarning yuzini hisoblashda aniq integralni qo`llashning bir necha hollari mavjud. Bunda chegara funksiyalarining joylashuv vaziyatlari muhim ahamiyatga ega. Ba`zi hollarini ko`rib o`tamiz. 1)Agar  x f y funksiya OX o`qining yuqori (manfiy bo`lmagan) qismida joylashgan hamda uzluksiz bo`lib, a x va b x to`g`ri chiziq kesmalari bilan chegaralangan bo`lsa, hosil bo`lgan egri chiziqli trapesiya yuzi y   b a ydx S yoki     b a dxx f S (1)  x f B formula yordamida topiladi. A S 0 a b x Misol: ,1 2  x y ,0 y ,1 x 2x chiziqlar bilan chegaralangan figuraning yuzini hisoblang. Yechilishi: Shartga asosan figura 1 2  x y egri chiziq, absissalar o`qi ( 0 y ) hamda 1 x va 2x to`g`ri chiziqlar bilan chegaralangan. U holda, (1) formuladan foydalanib, quyidagi integralni hisoblaymiz:       .6 1 2 3 1 3 2 3 1 3 3 2 1 2 1 3 2                    x x dx x S D e mak , b e rilgan egri chiziqli trap e siyasimon figuraning yuzi 6 ga t e ng ekan . 2) Agar  x f y funksiya OX o`qining y pastki qismida joylashgan hamda uzluksiz bo`lib , a x va b x to`g`ri chiziq k e smalari 0 a b x bilan ch e garalangan bo`lsa , hosil bo`lgan egri chiziqli trap e siyasimon figuraning yuzi A quyidagi formula yordamida topiladi : xf y B   b a ydx S yoki     b a dxx f S . (1)

Misol: ,2 2   x y ,0 y ,1 x 1x chiziqlar bilan chegaralangan figuraning yuzini hisoblang. Yechilishi: Berilgan masalani yechish uchun (2) formuladan foydalanib, chegaralari -1 va 1 dan iborat bo`lgan quyidagi aniq integralni hisoblaymiz:     .3 23 2 3 2 2 1 1 1 1 3 3 1 2 2                     x x dx x dx x S 3)  x f y uzluksiz funksiya grafigi ] , [ b a kesmada OX o`qini chekli sondagi nuqtalarda kesib o`tsin. U holda, ] , [ b a kesma funksiyaning ishorasi almashinishiga asoslanib, bir xil ishorali qismlari alohida –alohida kesmachalarga ajratiladi, ya`ni ] ; [ c a , ] ; [ d c , ] ; [ e d va ] , [ b e . U holda izlangan S yuza hosil bo`lgan y yuzachalarning algebraik yig`indisidan  x f y iborat bo`ladi. Bunda qism + + funksiyalarning ishoralari e`tiborda 0 a - c d - e b x bo`ladi. Izlanayotgan S yuza quyidagi integrallarning algebraik yiqindilari yordamida topiladi:                  c a e d b e d c dxx f dxx f dxx f dxx f S . (3) Misol : , sin x y ,0 y 2  x va x chiziqlar bilan chegaralangan figuraning yuzini y hisoblang. Yechilishi: Berilganlarga hamda x y sin chizmalarga asosan barcha      0;2  x lar 2   0  x uchun 0 sin x va barcha  ;0 x lar uchun 0 sin x dir. U holda, (3) formulaga asosa:         0 2 0 0 2 0 cos cos sin sin     x x dxx xdx S   .3 1 1 0 1 0 cos cos 2 cos 0 cos               

4) Agar figura ] , [ b a kesmada ikkita uzluksiz  x f va  x g funksiyalar, a x hamda b x to`g`ri chiziqlar bilan chegaralangan bo`lsa, uning yuzi quyidagi formula yordamida hisoblanadi:          b a dx x g x f S . (4) Bunda  x g x f  va b x a   dir. y Misol : 2  x y va 2x y chiziqlar  x f y bilan chegaralangan figuraning yuzini toping. Yechilishi: Integrallash chegaralarini,  x g y ya`ni a va b ni berilgan chiziq 0 a b x tenglamalarini o`zaro tenglashtirib, topamiz: , 2 2x x   .0 2 2   x x Bundan , ,2 1   x 1 2 x ya ni ,2  a .1 b U holda, (4) formulaga asosan:       .3 18 3 8 3 1 4 2 2 1 2 1 3 2 2 2 1 2 1 2 3 2 2                          x x x dx x x S Demak, izlanayotgan figuraning yuzasi 3 18 S dan iborat ekan. Quyida ba`zi egri chiziqli figuralarning yuzalarini topish formulalarni qaraymiz. Ellipsning yuzi Ma`lumki, ellipsning tenglamasi 1 2 2 2 2  b y a x (5) dan iborat. El l ipsni 4 ta chor a kka ajratib, uning bir bo`lagi, ya`ni S 4 1 ni topish yetarlidir. (5) ga asosan 2 2 x a a b y   . (6) (1) formulaga asosan . 4 1 0 2 2 dx x a a b ydx S a b a      Quyidagi almashtirishlar olamiz: , sin t a x . sin tdt a dx 

U holda, integralning yangi chegaralarini aniqlaymiz: t asin 0 va t a a sin  lardan 0  va .2    Bulardan ,             2 0 2 0 2 2 0 2 2 2 2 cos 1 2 cos cos sin 4 1    dtt ab tdt ab tdt a t a a a b S . 4 2 2 2 sin2 1 1 2 2 0 ab ab t ab             Demak, . 4 4 1 ab S   Bundan, . ab S   (7) Ellips yuzini topishning umumiy fomulasi quyidagi ko`rinishda bo`ladi: . 2 2 2 ab dx x a a b S a a     (8) Ikkita parbolaning kesishmasidan hosil bo`lgan figuraning yuzi px y 2 2 va py x 2 2 parabolalar y berilan. S yuza OKAN va OLAN yuzalar M A py x 2 2 ayirmasiga teng. Berilgan paralar K S  0;0 O va  p p A 2; 2 nuqtalarda L px y 2 2 kesishishadi. Shuning uchun 0 N x         p p p p dxp x dx px S 2 0 2 0 2 2 2 . 3 2 3 4 2 2 (9) Demak, izlangan OKALO yuza OMAN kvadratining uchdan bir qismidan iborat. Sikloidaning yuzi  t ta x sin  va  t a y cos 1  berilgan bo`lsa, y M            2 0 2 0 2 2 2 . 3 cos 1 a dt t a ydx SOMANO (10) a Demak, sikloidaning yuzi 2 3 a S   iborat ekan . 0 N A x Qutb koordinatalarida yuzani topish

AOB sektor AB yoy, OA va OB nurlar bilan chegaralangan bo`lsin. Bunday sektorning yuzi qutb koordinatalarida quyidagi formula yordamida topiladi: . 2 1 2 1 2     d r S (11) Bunda r -qutb radiusi,  -qutb radiusining OX o`q bilan tashkil qilgan burchagi, ya`ni qutb burchagi. Arximed spirali birinchi o`ramining OX o`qi bilan chegaralangan qismining yuzi Arximed spiralining birinchi o`rami O nuqtadan (qutb markazidan) boshlanib, A nuqtada tugagan bo`lsin. B 0 a A x c U holda, qutb burchaklari 0 1  va   2 2 bo`ladi. Qutb radiusi  2 a r (12) dan iboratdir. Bunda a - spiral qadami, ya`ni a OA  . (11) formulaga asosan BCA egri chiziq va OA spiral qadami bilan chegaralangan figuraning yuzi quyidagi formula yoramida hisoblanadi:             2 0 2 2 2 2 2 0 2 . 3 1 8 2 1 a d a d r S (13) Kardioidaning yuzi    cos 1 a - kardioda bilan chegaralangan yuzani hisoblash talaba qilinsin. Ma`lumki, kardoida    cos 1 a OX qutb o`qiga nisbatan simmetrik. S2 1 Shuning uchun uning yuqori qismi 0 2a A x

yuzasini topib, natija ikkilantirilsa, yetarli bo`ladi. U holda, . 2 1 2 1 0 2      d S (14) Bundan,   . cos cos 2 cos 1 0 2 0 0 2 0 2 2 0 2                                d d d a d a d S (15)      0 d ,         0 0 0 sin cos d hamda                        0 0 0 2 2 2 sin2 1 2 1 2 cos 1 2 1 cos d d ekanligini hisobga olsak, (15) quyidagidan iborat bo`ladi: . 2 3 2 0 2 2 0 2 a a d S               (16) Demak, kardioidaning yuzi 2 2 3 a S   ekan. Mustaqil yechish uchun mashqlar №37. 2x y va x y 2 parabolalar bilan chegaralangan figuraning yuzini toping. №38. 2a xy  giperbola va 0 y , b x , b x 2   0b to`g`ri chiziqlar bilan chegaralangan figuraning yuzini toping. №39. OX o`q hamda 2 2 x x y   parabola bilan chegaralangan figura yuzini toping. №40.  0 2 2 3    a x a a y va absissalar o`qi bilan chegaralangan figura yuzni hisoblang. №41. OX o`q va   x x y    3 1 2 parabola bilan chegaralangan figura yuzini toping. №42.  1 2   x y parabola va 3x to`g`ri chiziq bilan chegaralangan yuzani toping.

№43. x y 2 egri chiziq va ,2 y 0x to`g`ri chiziqlar bilan chegaralangan yuzani hisoblang. №44. 2 1 x y   va 7 2 x y parabolalar bilan chegaralangan yuzani toping. №45. t a x 3 cos  va t a y 3 sin  astroidalar bilan chegaralangan yuzani toping (bunda 2 0  t ). №46.   2 cos2 2 a lemniskatani yasang va bu egri chiziq bilan chegaralangan barcha sohalar yuzini toping.

2. Yoy uzunligini hisoblash  x f y egri chiziq ] , [ b a kesmada berilgan bo`lib , yassi va uzluksiz bo`lsin. U holda, funksiya shu kesmada uzluksiz hosilaga ega bo`ladi. Egri chiziqni n ta bo`lakka ajratamiz va bo`linish nuqtalarini kesmalar yordamida ketma- ket tutashtiramiz. Natijada, hosil bo`lgan qism yoychalarning har biriga bitta kesmacha mos keladi. Agar egri chiziqni bo`lishni davom ettirsak, qism yoychalarning uzunligiga ularga mos keluvchi kesmalarning uzunligi yaqinlashadi. Funksiya grafigining bo`linish nuqtalaridan OX o`qiga proyeksiyalar tushiramiz. Undagi har ikki nuqta orasidagi masofalarni nx x x    , , , 2 1  lar bilan belgilaymiz. Ixtiyoriy 1i M va i M nuqtalar ordinatalari farqini iy bilan belgilaymiz. U holda, Pifagor teoremasiga asosan 1i M i M kesmaning uzunligi quyidagicha bo`ladi.    .2 2 1 i i i i y x M M      (1) Hosilaning ta`rifiga asosan: ,y x y i i     u holda . 1 2 1 i i i x y M M      (2) Kesmalar hosil qilgan siniq chiziqning uzunligi     n i ix y 1 2 1 (3) dan iborat bo`ladi. Egri chiziqning uzunligi l ni topish uchun (3) ning 0   ix dagi limitini olish lozim, ya`n i : i n i x x y l i       1 2 0 1 lim . (4) (4) – integral yig`indidan iborat. Uni integral ko`rinishida ifodalash mumkin:     b a dx y l 2 1 yoki   . 1 2     b a dxx f l (5) (5) formula yassi egri chiziq, ya`ni yoyning uzunligini topish formulasidir.

To`g`ri burchakli koordinatalar sistemasida yoy differensiali quyidagi formula ko`rinishida ifodalanadi:dx y dl 2 1    yoki    .2 2 dy dx dl   (6) 1-misol.  0;0 O va  3;2 N nuqtalar bilan chegaralangan 2 2 x y parabola yoyining uzunligini toping. Yechilishi: Parabola tenglamasidan hosila olamiz:   x x y 2 2 2    , ya`ni x y 2 . (5)- formulani qo`llaymiz:              2 0 2 0 2 2 0 2 4 1 2 4 1 2 1 dx x dx x dx x l                           2 1 ln8 1 4 17 2 ln8 1 4 17 2 4 1 ln8 1 4 1 2 2 2 0 2 2 x x x x   . 65,4 17 4 ln4 1 17     Demak, izlanayotgan ON yoyning uzunligi 4,65 uzunlik o`lchov birligiga teng ekan. 2-misol.  0;0 O va     2 3;3 N nuqtalar orasidagi 2 2x y parabola yoyining uzunligini toping. Yechilishi: Berilgan parabolaning 2 2x y tenglamasini differensiallab, x dx dy  ni, so`ngra, (5) formulaga asosan ON yoyning uzunligini topamiz:   .4,2 1 ln2 1 1 2 1 1 3 0 3 0 2 2 2              x x x x dx x l Demak, yoy uzunligi 2,4 uzunlik o`lchov birligidan iborat ekan. 3-misol. T t 0 da t a y t a x sin , cos   aylananing uzunligini toping. Yechilishi: x va y larni topamiz: tdt a dx sin  va tdt a dy cos  . U holda, . cos sin cos sin 2 2 2 2 2 2 2 adt dtt t a t a t a dt      Bundan,    T aT adt l 0 .

Mustaqil yechish uchun mashqlar. №46.  0;0 O va  3 2;3 N nuqtalar bilan chegaralangan 3 2 4 9 x y  egri chiziqli yoyning uzunligini toping. №47.  1 ;2  M va  8 ;5  N nuqtalar bilan chegaralangan  3 2 1  x y egri chiziqli yoyning uzunligini toping. №48. 2 2 2 r y x   aylananing uzunligini toping. №49. 2x y parabola yoyining  0;0 O va       4 3; 2 3 N nuqtalar orasidagi uzunligini toping. №50. 2 4 x y   parabola yoyining OX o`qi bilan kesishish nuqtalari orasidagi qismining uzunligini hisoblang. №51. 0 3 2 2    y x egri chiziqning OX o`qi bilan kesishish nuqtalari orasidagi yoy uzunligini toping. №52. 3 2 x y  egri chiziq yoyining 0 4 3  x to`g`ri chiziq bilan kesishgan qismi uzunligini toping. №53. 0 1 x va 8 2 x bo`lganda 23 3 2x y yarimkubik parabola yoyining uzunligini toping. №54.      2 0 , cos 1 , sin       t t a y t ta x sikloidaning bitta arki yoyining uzunligini toping. №55.         ax ax e e a y 2 zanjir yoyining  a M ;0 va          e ea a N 2 1 ; 2 nuqtalar orasidagi uzunligini toping. №56. 2 0  t bo`lganda , cos 2t a x t a y 2 sin  egri chiziq yoyining uzunligini toping. №57. 2 2 2 R y x   aylana yoyining koordinatalar tekisligidagi birinchi chorakda yotgan qismi uzunligini toping.

3. Aylanish jismini hajmi x f y formula bilan berilgan AB egri chiziq ning ] , [ b a kesmada OX o`qi atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini topish talab qilinsin. y y y 0 a x x+h b x Aylanish jismini OX ga perpendikulyar tekislikdar bilan n ta bo`laklarga ajratamiz. Perpendikulyar tekisliklarning biri 0 nuqtadan a masofada, ikkinchi tekislik x masofada, keyingisi esa h x masofada bo`lsin. Bunda, h - orttirma bo`lib, dx h dir. U holda, jismning birinchi ikki tekislik bilan kesilgan qismining hajmi  x v , undan keyingi qismining hajmi esa    x v x v  dan iborat bo`ladi. Birinchi silindrsimon jismning balandligi dx h , asos radiusi  x f y ; ikinchisining balandligi ham dx h , asos radiusi .y y  U holda, birinchi jism hajmi dx y2  , ikkinchisiniki esa  dx y y 2   bo`ladi. Ikki silindr orasidagi v orttirma hajm y hy  2 dan iborat bo`ladi. Ammo v hajm 0  y va 0 h da cheksiz kichik miqdor bo`lib, 0ga intiladi. Shuning uchun hajmning differensiali kichik silindrsimon jismning hajmi dx y2  bo`ladi. Buni integrallaymiz:         b a b a dx x f dx y v . 2 2   (1) (1) tenglik aylanish jismining hajmini topish formulasidan iborat. 1-misol. Asos radiusi r MN  va balandligi h ON  bo`lgan aylanish paraboloidi segmentining hajmini toping. Yechilishi: Ma`lumki, parabola tenglamasi px y 2 2 bo`lib, parabolaning ixtiyoriy  r h N ; nuqtadan o`tishini e`tiborga olsak.

. 2 2 ph r (2) Parabola tenglamasi va (2) dan .x h r y (3) bo`ladi. Bundan, . 2 2 x h r y  (4) U holda, (1) formulaga asosan paraboloid segmentining hajmi quyidagicha bo`ladi:    b a h r dx h x r v . 2 1 2 2   (5) 2-misol. 2x y parabola, OX o`q va 1x to`g`ri chiziq bilan chegaralangan egri chiziqli trapesiyaning OX o`qi atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. Yechilishi: (1) formuladan foydalanamiz. Bunda,  2x x f  , 0a va 1 b larni formulaga qo`yib, integralni hisoblaymiz:                1 0 1 0 1 0 5 4 22 1 0 2 .5 5      x dx x dx x dx x f v Demak, jismning hajmi 5  dan iborat ekan.

4. Ko`ndalang kesim yuzi ma`lum bo`lgan jismning hajmia x va b x kesmalardan o`tgan hamda OX o`qqa perpendikulyar bo`lgan tekisliklar bilan chegaralangan V jismning hajmini topish talab qilinsin. U holda jismni n ta o`zaro parallel bo`lgan tekisliklar bilan OX o`qiga parallel holda bo`laklarga ajratamiz. Ixtiyoriy 1  ix x va ix x tekisliklar bilan chegaralangan jismning hajmi iv , asos yuzi  ix S , balandligi ix bo`lsin. U holda,   i i i x x S v    (6) o`rinli bo`ladi. Jismning umumiy hajmi quyidagicha bo`ladi:       n i ix x S v 1 0 lim . (7) Bunda,  balandlik ix larning eng kattasi. (7) tenglik integral yig`indidan iborat. Shuning uchun (7) ni quyidagicha ifodalash mumkin:     b a dx x S v . (8) (8) - ko`ndalang kesim yuzi ma`lum bo`lgan jismning hajmini topish formulasi. Misol. , 4 2 x y  ,0 y ,0 x 4 x chiziqlar bilan chegaralangan hamda OX o`q atrofida aylanishdan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. Yechilishi: Hosil bo`ladigan jism aylanish paraboloididan iborat bo`ladi. Uning hajmini (8) formula yordamida topamiz. Bunda 0a , 4 b va   x x S 4  dir.        4 0 4 0 2 4 0 2 . 32 2 2 4 4     x x xdx v Ba`zi jismlarning hajmini topish formulalari: Piramidaning hajmi:    H SH dx x H S v 0 2 2 . 3 1 Paraboloid segmentiining hajmi:

   h h r dx h x r v 0 2 2 2 1  (ya`ni silindr hajmining yarimiga teng- Arximed tadqiqoti) Elliptik asosli konus : Sa v 3 1  ( a - kata yarim o`q) Ellipsoid:       b a ab dx x a a b v . 3 4 3 2 2 2 2   Sharning hajmi:           r r r r r dx x r dx y v . 3 4 3 2 2 2    Mustaqil yechish uchun mashqlar №56. Birinchi chorakda yotgan, koordinata o`qlari hamda 2 4 x y   parabola yoyi bilan chegaralangan figuraning OX o`qi atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. №57. Birinchi chorakda yotgan hamda ,1 2 2   y x x y va 0y chiziqlar bilan chegaralangan tekislikning OX o`qi atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. №58. 2 4 3x y parabola va x y  1 to`g`ri chiziqning kesishishidan hosil bo`lgan figuraning OX o`qi arofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. №59. OY o`q, x y sin - sinusoida yoyi hamda x y cos - kosinusoida yoyi bilan chegaralangan figuraning OX o`q atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. №60. x y cos       2 0  x kosinusoida va koordinatalar markazidan o`tib, OX o`qiga perpendikulyar bo`lgan tekislik bilan chegaralangan figuraning OX o`qi atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismning hajmini toping. №61. Quyidagi chiziqlar bilan chegaralangan hamda OX o`qi atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismlar hajmini toping:

a)   ;6 ,3 ,0 ,2 4 2      x x y x y v) ; ,0 ,0 , sin     x x y x y b) ;0 ,4 2    y x y g) .0 2 , 4 2      y x x y №62. Quyidagi chiziqlar bilan chegaralangan va OY o`qi atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismlar hajmini toping: a) ,4 ,1 ,2    y y x y va ;0 x v) ; 3 , 9 2 x y x y   b) ;5 ,1 2    y x y g) .0 3 2 2 , 2 2     y x x y

Adabiyotlar: 1. Abdalimov V., Solixov Sh. Oliy matematika qisqa kursi.- Toshkent: O`qituvchi, 1981. 2. Bogomolov N.V. Matematikadan amaliy mashg`ulotlar. – Toshkent: O`qituvchi, 1984. 3. V ы godskiy M.Ya. Spravochnik po v ы sshey matematike.-Moskva: Nauka, 1977. 4. Glagolev N.S. va boshqalar. Matematika, III qism. - Toshkent : O`qituvchi, 1947. 5. Kachenovskiy M.I. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. 2-qism. – Toshkent: O`qituvchi, 1982. 6. Kudryavsev V.A., Demidovich V.R. Kratkiy kurs v ы sshey matematiki. - Moskva: Nauka, 1985. 7. Loboskaya N.L. Osnov ы v ы sshey matematiki. – Minsk, 1978. 8. Minorskiy V.P. Sbornik zadach po v ы sshey matematike. – Moskva: Nauka, 1977.

Похожие

Aniq integralning ba`zi tadbiqlari

Aniq integralning geometriyaga tatbiqlari

Aniq integralning mexanika masalalariga tatbiqlari

Aniq integralning jismlar hajmini hisoblashga tadbiqi

Aniq integralning jismlar hajmini hisoblashga tadbiqi