Interpolyatsion kvadratur formulalаr

Загружено в:

12.12.2019

Скачано:

0

Размер:

525.5 KB

Скачать

Interpolyatsion kvadratur formulal а r REJA: 1. Eng sodda kvadratur formulalar: to`g`ri to`rtburchak, trapetsiya va Simpson formulalari 2. To`g`ri to`rtburchak , trapetsiya va Simpson formulalarining qoldiq hadlari. 3.Interpolyatsion kvadratur formulalar. 4. Nyuton-Kotes kvadratur formulalari.

1. Eng sodda kvadratur formulalar: to`g`ri to`rtburchak, trapetsiya va Simpson formulalari . Eng sodda kvadratur formulalarni oddiy mulohazalar asosida qurish mumkin. Aytaylik, integralni hisoblash talab qilinsin. Agar qaralayotgan oraliqda f(x)  const bo`lsa, u vaqtda (2.1) 1-rasm 2-rasm deb olishimiz mumkin (1-rasm). Bu formula to`g`ri to`rtburchaklar formulasi deyiladi. Faraz qilaylik, f(x) funksiya chiziqli funksiyaga yaqin bo`lsin, u holda tabiiy ravishda integralni balandligi ( b - a ) ga va asoslari f(a) va f(b) ga teng bo`lgan trapetsiya yuzi bilan almashtirish mumkin (2-rasm), u holda (2.2) deb olishimiz mumkin. Bu formula trapetsiya formulasi deyiladi. Nihoyat, f(x) funksiya [ a, b ] oraliqda kvadratik funksiyaga yaqin bo`lsin, u holda ni taqribiy ravishda Ox o`qi va х = а , х =b to`g`ri chiziqlar hamda у = f(x) funksiya grafigining absissalari b x va b a x a x     2 , bo`lgan nuqtalaridan o`tuvchi  b ) ( a dx x f         b a b a f a b dxx f 2 ) ( ) ( )) ( ) ( ( 2 ) ( b f a f a b dx x f b a      b a dx x f ) (

ikkinchi tartibli parabola orqali chegaralangan yuz а bilan almashtirish mumkin (3- rasm), u holda quyidagiga ega bo`lamiz: (2..3) 3-rasm 4-rasm Bu formulani ingliz matematigi Simpson 1743 yilda taklif etgan edi. Bu formulaning hosil qilinishi usulidan ko`rinib turibdiki, u barcha ikkinchi darajali Р 2 ( х ) = а 0 + а х х + а 2 х 2 ko`phadlar uchun aniq formuladir. Shunday qilib, biz uchta eng sodda kvadratur formulalarga ega bo`ldik. (2.1) formulani tuzishda u o`zgarmas son f(x)= с ni aniq integrallashini talab qilgan edik. Lekin u f(x) = а 0 + а1 х chiziqli funksiyani ham aniq integrallaydi, chunki: balandligi (b-a) va o`rta chiziqi bo`lgan ixtiyoriy trapetsiyaning yuziga teng (4-rasm). Shunga o`xshash Simpson formulasi ham biz kutgandan ko`ra ham yaxshiroq formuladir. U uchinchi darajali Р 2 ( х ) = а 0 + а х х + а 2 х г + а 3 х 3 ko`phadlarni ham aniq integrallaydi. Haqiqatan ham, uchinchi darajali Р 3 ( х ) ko`phadni quyidagicha Р 3 (х) = а 0 + а х х + а 2 х 2 + а 3 х 3 = Р 2 (х) + а 3 х 3 yozamiz : u vaqtda            )( 2 4 ) ( 6 ) ( bf b a f a f a b dxx f b a       2 ) ( b a f a b      2 b a f  b a  b a  b a  b a 3a

P 3 (x)dx= P 2 (x)dx + a 3 x 3 dx = P 2 (x)dx+( /4)(b 4 - a 4 ) (2.4) Lekin bizga ma`lumki,           3 3 2 2 2 ) 2 ( 4 ) ( 6 ) ( b a b a P a P a b dx x P b a (2.5) Ikkinchi tomondan, (2.6) ayniyat o`rinlidir . Endi (2.5) - (2.6) ni (2.4) ga qo`yib,         ) ( ) 2 ( 4 ) ( 6 ) ( 3 3 3 3 b P b a P a P a b dxx P b a ni hosil qilamiz. Shunday qilib, biz uchta kvadratur formulani ko`rdik. Ulardan ikkitasi to`g`ri to`rtburchak va trapetsiya formulalari birinchi darajali ko`phad uchun aniq formula bo`lib, Simpson formulasi uchinchi darajali ko`phad uchun aniq formuladir. 2. To`g`ri to`rtburchak , trapetsiya va Simpson formulalarining qoldiq hadlari. Endi yuqorida qurilgan kvadratur formulalarning qoldiq hadlarini aniqlash bilan shug`ullanamiz. To`g`ri to`rtburchak formulasining qoldiq hadi R 0 (f) =  b a f(x)dx-(b-a)f( ni topish uchun f(x) funksiya [ a, b ] oraliqda ikkinchi tartibli uzluksiz f"(x) hosilaga ega bo`lsin deb faraz qilamiz. U holda Teylor formulasiga ko`ra: bu yerda Bu tenglikning har ikkala tomonini a dan b gacha integrallasak kelib chiqadi, chunki .0 2         dx b a x b a Quyidagicha belgilash kiritaylik:         3 3 3 3 3 3 4 4 3 ) 2 ( 4 6 ) ( 4 ba b a a aa a b a b a ) 2 b a )( 2 2 1 2 2 ) 2 ( )( 2  f b a x b a f b a x b a f x f                       2 ) ( b a x х       )7.2( ) ( 2 2 1 ) ( 2 0 dx f b a x f R b a         

т = ) ( max ), ( min x f M x f bxa bxa      Integral ostidagi funksiya o`z ishorasini saqlaydi, shuning uchun (2.7) integralga umumlashgan o`rta qiymat haqidagi teoremani qo`llash mumkin: 24 ) ( 2 ) ( 3 2 0 a b L dx b a x L f R b a           (2.8) bunda ) ( , x f M L m    uzluksiz bo`lgan uchun Koshi teoremasiga ko`ra shunday  , b a   topiladiki, L= ) ( f . E ndi (2.8) tenglikni quyidagicha yozish mumkin:   ) ( 24 ) ( 3 0  f a b f R    (2.9) Bu esa qoldiq hadning izlanayotgan ko`rinishidir. Endi trapetsiya formulasining qoldiq hadini topaylik. Buning uchun f(x) funksiyani x = a va x = b nuqtalardagi qiymatlari yordamida interpolyatsiyalab, interpolyatsion formulani qoldiq hadi bilan yozamiz: f( х )-L 1 ( х ) = ) ( ) )( (2 1  f b x a x    Bu tenglikning har ikkala tomonini a dan b gacha integrallaymiz, natijada hosil bo`ladi. Bu yerda [ a,b ] oraliqda (x-a)(x-b)  0 bo`lgani uchun R 1 (f) integralga o`rta qiymat haqidagi umumlashgan teoremani qo`llash mumkin: ) )( ( 12 ) ( ) )( ( ) ( 2 1 ) ( 3 1 b a f a b dx b x a x f f R b a              (2.10) Nihoyat, Simpson formulasining qoldiq hadini aniqlaylik. Buning uchun с = 0,5 ( а +b) deb olib, quyidagi H(a)=f(a), H(c)=f(c), ) ( ) ( ),( )( b f b H c f c H     shartlarni qanoatlantiruvchi Ermit interpolyatsion ko`phadini tuzamiz:  ) ( ) )( ( ) ( ) )( )( )( ( ) ( ) )( )( ( ) ( ) ( ) ( ) ( 4 ) ( 2 2 3 b f c x a x c f b a c x b x a x c f b a b x a x a f b x c x b a x H                   Ravshanki, 2 2     b ax      b a dx f b x a x f R ) ( ) )( ( 2 1 ) (1 

             b a bf b a f a f a b dxx H )( 2 4 ) ( 6 ) (Endi funksiyalarni interpolyatsiyalashga ko`ra f(x)=H(x)+ r(x) interpolyatsion formulaning qoldiq hadi r ( x ) = ) ( ) ( ) ( 24 1 b a f x IV      b o` lib , bu yerda  (х) = (х-а) (х-с) 2 (х- b ) . Demak, (2.3) formulaning qoldiq hadi R 2 (f) =  b a IV dx f x ) ( ) ( 24 1  bo`lib,  (x) ko`phad [ a, b ] oraliqda o`z ishorasini saqlaydi va umumlashgan o`rta qiymat teoremasiga ko`ra ) () ( 2880 ) ( ) ( 5 2 b a f a b f R IV       ga ega bo`lamiz. Qoldiq hadlar uchun chiqarilgan formulalar yana bir bor shuni ko`rsatadiki, to`g`ri to`rtburchak va trapetsiya formulalari birinchi darajali ko`phadlar uchun aniq bo`lib, Simpson formulasi uchinchi darajali kop`hadlar uchun aniq formuladir. 2.Interpolyatsion kvadratur formulalar. Bundan keyin qisqalik uchun kvadratur formulaning koeffisiyentlari va tugunlarini yuqori indekssiz А 1 , А 2 , .... А п va х 1 , х 2 , ..., х п ko`rinishda yozamiz. Faraz qilaylik, bizga f(x) funksiyaning х 1 , х 2 , ..., х п nuqtalardagi f(x 1 ),f(x 2 ), …,f(x n ) qiymatlari berilgan bo`lib, maqsad shu qiymatlar bo`yicha integralning taqribiy qiymatini mumkin qadar yuqori aniqlikda topishdan iborat bo`lsin. Demak А к koeffisiyentlar aniqlanishi kerak. Buning uchun f(x) ni uning berilgan qiymatlaridan foydalanib, ( п - 1) - darajali ko`phad bilan interpolyatsiyalaymiz: (2.11) Endi bu tenglikni  (x) ga kupaytirib, a dan b gacha integrallaylik. )( )(2 )(1 ,..., , nn n n A A A )( )(2 )(1 ,..., , nn n n x x x  b a dx x f ) ( ) , ( ) ( ) , ( ) ( ) ( 1 ,1 1 x f r x f x x x x x f r x L x f n k n k n ki i i k i n n             dx x f r x dx x L x dx x f x n b a n b a b a ) , ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( 1         

Agar bundagi (2.12) qoldiq hadni tashlasak: (2.13) kvadratur formulaga ega bo`lamiz. Bu formula qurilish usuliga ko`ra interpolyatsion kvadratur formula deyiladi. Bunday formulalar uchun ushbu teorema o`rinlidir. Teorema . Quyidagi    b a n k k k x f A x f x 1 ) ( ) ( ) ( (2.14) kvadratur formulaning interpolyatsion bo`lishi uchun uning barcha ( п - 1) - darajali algebraik ko`phadlarni aniq integrallashi zarur va kifoyadir. Isbot. Z a r u r l i g i . Agar f(x) ( п - 1) - darajali ko`phad bo`lsa, u holda (2.11) tenglikda r n (f,x) 0 bo`lib, f(x)= tenglik o`rinli bo`ladi va (2.14) qoida interpolyatsion qoida bo`lganidan (2.13) ga ko`ra: Demak (2.14) formula ( п - 1) - darajali f(x) ko`phadni aniq integrallaydi. Kifoyaligi. (2.14) formula ( п - 1) - darajali ixtiyoriy ko`phad uchun aniq formuladir. Xususiy holda, ( п - 1) -darajali ushbu: ko`phad uchun ham aniq bo`ladi. Agar  m (x k )=0 ( к  т ) va 1 ) (  m m x  ekanligini hisobga olsak, dx x f r x x f A dx x f x f R b a n k b a n k k n ) , ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( 1          dx x x x x x A x f A dx x f x n k b a n ki i i k i k k k b a            1 ,1 ) ( ), ( ) ( ) (   ) ( 1 ,1 k n k n ki i x x x x x fi k i                    n k k k b a n k b a n ki i i k i k x f A dx x x x x x x g dx x f x 1 1 ,1 ) ( ) ( ) ( ) ( ) (   ) ,...,2,1 ( . ) ( ,1 n m x x x x x n ki i i m i m                     b a n k m k m k m b a n ki i i k i A x A dx x x dx x x x x x 1 ,1 ) ( ) ( ) ( ) (    

kelib chiqadi. Demak (2.14) qoida interpolyatsiondir, shu bilan teorema isbot bo`ldi. Bu teoremadan ko`rinadiki, n nuqtali interpolyatsion kvadratur formulaning algebraik aniqlik darajasi ( п - 1) dan kichik bo`lmasligi kerak. Osongina ishonch hosil qilish mumkinki, yuqorida ko`rib o`tilgan to`g`ri to`rtburchak, trapetsiya v а Simpson formulalari interpolyatsion kvadratur formulalardir. Ma`lumki, f(x) [ a, b ) oraliqda n -tartibli uzluksiz hosilaga ega bo`lsa, u holda interpolyatsion formulaning qoldiq hadi r n (f, x) ni ko`rinishda yozish mumkin. Buni (2.12) ga qo`yib, kvadratur formula uchun R  b a n n dx f x x n f ) ( ) ( ) ( ! 1 ) ( )(    (2.15) ga ega bo`lamiz. Endi n -tartibli uzluksiz hosilaga ega va hosilasi ) ()( x f n М п (2.16) tengsizlikni qanoatlantiruvchi funksiyalar sinfini qaraymiz. Bunday funksiyalar uchun (2.15) dan (2.17) ga ega bo`lamiz. Agar  ( х ) ko`phad [ a,b ] oraliqda o`z ishorasini saqlasa, u holda (2.17) baho aniq bo`lib, undagi tenglikka f(x) = n n n n a x a x n M     ... ! 1 1 ko`phadda erishiladi. Endi interpolyatsion kvadratur formulalarning bir muhim xossasini ko`rib o`taylik. Avval А к ni aniqlaydigan integralda almashtirish bajaramiz. Agar     n k k n n x x x x n f x f r 1 )( ) ( ) ( ), ( ! ) ( ) , (      b a n n dx x x n M f R ) ( ) ( ! ) (   ta b tb a x 2 2     )( 2 2 t ta b b a         

deb belgilasak , u holda А к quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: bu yerda (2.18) va Shunday qilib, (2.13) formula quyidagi ko`rinishga keladi. Teorema . Faraz qilaylik, vazn funksiyasi  ( х ) [ а ,b] oraliqning o`rta nuqtasiga nisbatan juft funksiya va t k tugunlar shu nuqtaga nisbatan simmetrik, ya`ni t k = - t n+1-k bo`lsin. U holda simmetrik tugunlarga mos keladigan kvadratur formulaning koeffisiyentlari o`zaro teng bo`ladi: B k =B n+1-k (2.20) Isbot: Agar n juft bo`lsa, u holda  (t)=(t-t 1 )…(t-t n )=  (-t) , ) ( ) ( ) ( ) ( 1 1 k n n kj j k n n kj j k k t t t t t t                  tengliklar o`rinlidir. Agar п toq bo`lsa, u holda, aksincha  ( t )=-  (- t ), ) ( ) ( 1k n k t t       , har ikkala holda ham t=-  almashtirish bajarsak, quyidagiga ega bo`lamiz : . 1 1 1 1 1 1 1 1 ) )( ( ) ( ) ( ) )( ( ) ( ) ( k n k n k n k k n k B t t d t t d B                                               1 1 1 1 ,1 2 ) ( ) ( )( )( 2 )( 2 k k k n ki i i k i k Ba b t t t dtt t a b dt t t t t t a b A         1 1 ) ( ) ( )( )( k k k t t t dtt t B    a b b a x t k k     2 )19.2( 222)()( 1           kn k kb a tabba fBab dxxfx 

Shuni isbotlash talab qilingan edi. Bundan ko`rinadiki, ti lar simmetrik joylashganda barcha B i larni hisoblash o`rniga B 1 , B 2 ,…,B     2 1 n larni hisoblash kifoyadir. Ikkinchi tomondan, bunday formulalar  b a, oraliqning o`rtasiga nisbatan toq bo`lgan har qanday funksiya uchun aniq formuladir . Haqiqatan ham, ) (x  ning juft ekanligini e`tiborga olsak, bunday funksiyalar uchun   b a dx x f x 0 ) ( ) ( va shu bilan birga (2.20) formulaga ko`ra . Demak, R n =0 . Xususiy holda, (2.19) formula const 1 2 2        q b a x ko`rinishdagi ko`phadni aniq integrallaydi. Endi xuddi shu kvadratur formulani p toq bo`lganda qaraylik. Bu formula f(x)= со nst 1 2 2        q b a x ni aniq integrallaydi va qurilish usuliga ko`ra ixtiyoriy ( n-1 ) - darajali ko`phadni ham aniq integrallaydi. Demak bunday kvadratur formula ixtiyoriy п -darajali ko`phadni aniq integrallaydi. Shunday qilib, tugunlari soni 2 т -1 yoki 2 т bo`lsa, oraliq o`rtasiga nisbatan simmetrik joylashgan interpolyatsion kvadratur formulalar 2 т -1 darajali ko`phadlar uchun aniq formuladir. Bunga to`g`ri to`rtburchak va Simpson formulalari misol bo`ladi. Toq tugunli kvadratur formulaning qoldiq hadini f (n) (x) orqali emas, f (n+1) (x) orqali ifodalash uchun integral ostidagi funksiyani yanada aniqroq 2 b a nuqtada ikki karrali tugunga ega bo`lgan Ermit interpolyatsion ko`phadi bilan almashtirish kerak. Biz yuqorida to`g`ri to`rtburchak va Simpson formulalarining qoldiq hadlarini baholashda xuddi shunday qilgan edik. 4. Nyuton-Kotes kvadratur formulalari. Nyuton-Kotes formulalari eng dastlabki interpolyatsion kvadratur formulalardan hisoblanadi. Bu formulalarda oraliq chekli, vazn funksiyasi  ( х )  1 va x i tugunlar o`zaro teng uzoqlikda   n k k k x f B 1 0 ) (

$joylashgandir. Bu formula (2.13) formulaning  ( х )  1 bo`lgandagi xususiy holidir. Lekin aksariyat adabiyotlarda Nyuton-Kotes formulasi (2.19) ko`rinishda emas, balki boshqa ko`rinishda keltiriladi. Biz ham shu ko`rinishda qaraymiz. Buning uchun [ a, b ] oraliqni (n+1) ta nuqtalar yordamida n ta bo`lakka bo`lamiz va )(nkA koeffisiyentlarni tegishli ko`rinishga keltirish uchun integralda x=a+ th almashtirish bajaramiz, x-x )(ni = (t - i)h, х [ п ) - х \ п ) = ( к - i)h bo`lganligi uchun Demak A )(nk = . ) ( )! (! )1 ( 0 ,0 dtj t h k n k n n kj j k n         Endi B )(nk = dtj t k n k n k n n n kj j         0 ,0 ) ( )! (! )1 ( (2.21) deb olsak, u holda Nyuton-Kotes formulasi quyidagicha yoziladi: (2.22) Bundagi B )(kn koeffisiyentlar [ a, b ] oraliqqa bog`liq emas. Kotes tomonidan B )(kn koeffisiyentlar n =1,2,..., 10 uchun hisoblangan. Quyida ular n =1,2,..., 5 uchun keltirilgan: n a b h n k kh a xnk      , ,0 , )( dx x x x x A b a n ki i ni nk ni nk        ,0 )( )( )( )( .) ( )! (! ) 1 ( ,0 ,0 )( )(              n ki i kn n ki i ni nk ni j t k n k x x x x      b a n k nk kh a f B a b dx x f 0 )( ). ( ) ( ) ($

Interpolyatsion kvadratur formulalаr

12.12.2019

0

525.5 KB

Похожие