Funktsiyalarni interpolyatsiyalash. Lagranjning interpolyatsion formulasi. Ekstrapolyatsiya - Алгебра - Рефераты

Funktsiyalarni interpolyatsiyalash. Lagranjning interpolyatsion formulasi. Ekstrapolyatsiya

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB

Funktsiyalarni interpolyatsiyalash. Lagranjning interpolyatsion formulasi. Ekstrapolyatsiya Reja: 1. Lagranjning interpolyatsion formulasi. 2. Ekstrapolyatsiya. 3. Teskari interpolyatsiya. 4. Interpolyatsion formulalar uchun ishchi algoritmlar.

Tayanch iboralar: Interpolyatsiya, interpolyatsion formula, interpolyatsiya tuguni, tizm, tizim determinanti, oshkor ko`rinish, fundamental ko`pxad, interpolyatsion ko`pxad, Lagranj ko`pxadi, interpolyatsiya koldik xadi, ektrapolyatsiya, teskari interpolyatsiya. 1. LAGRANJNING INTERPOLYATSION FORMULASI Topilishi lozim bo`lgan ko`pxadning ko`rinishini quyidagicha olaylik: L n (x) = a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + … + a n x n (4.15) bu erda a i (i =0,1,2, ..., p) — noma`lum o`zgarmas koeffitsientlar. Shartga ko`ra L n (x) funktsiya x 0 , x 1 , …, x n interpolyatsiyalash tugunlarida qiymatlarga erishadi. Buni hisobga olgan xolda (4.15) dan quyida-gilarni topish mumkin: x 0 interpolyatsiya tugunida L n (x 1 ) = a 0 + a 1 x 1 + a 2 x 1 2 + … + a n x 1 n va nixoyat x n interpolyatsiya tugunida L n (x n ) = a 0 + a 1 x n + a 2 x n 2 + … + a n x n n Ushbu ifodalarni tenglamalar tizimi ko`rinishida yozsak:                     n nn n n n n n n n y x a x a x a a y x a x a xa a y x a x a x a a ... ................. ... ... 2 2 1 0 1 1 21 2 11 0 0 0 20 2 0 1 0 (4.16) bu erda x i va y i (1=0,1,2, ..., p) – berilgan funktsiyaning jadval qiymatlari. Bu tizimning determinanti nn n n n n n x x x х x x x х x x x х ... 1 ... ... ... .... ... ... 1 ... 1 3 2 1 31 21 1 0 30 20 0 x 0 , x 1 , x 2 , …, x n tugunlar ustma-ust tushmagan xolda noldan farqli bo`ladi. Masala mazmunidan ravshanki, x 0 , x 1 , x 2 , …, x n nuqtalar bir-biridan farqli, demak bu determinant noldan farqlidir. Shuning uchun ham (4.16) tizim va shu bilan birga qo`yilgan interpolyatsiya masalasi yagona echimga ega. Bu tizimni echib, a 0 , a 1 , …, a n larni topib (4.15) ga kuysak, L n (x) ko`pxad aniqlanadi. Biz L n (x) ning oshkor ko`rinishini topish uchun boshqacha yo`l tutamiz. Avvalo fundamental ko`pxadlar deb ataluvchi Q i (x) larni, ya`ni       булгандаj i агар булгандаj i агар x Q ij j i ,1 ,0  (4.17)

shartlarni kanoatlantiradigan n-darajali ko`pxadlarni ko`ramiz.      n i i i n x Qy x L 0 (4.18) izlanayotgan interpolyatsion ko`pxad bo`ladi. (4.17) shartni kanoatlantiruvchi ko`pxad                  n i i i i i i i n i i i x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Q                ... ... ... ... 1 1 1 0 1 1 1 0 (4.19) ko`rinishida bo`ladi. (4.19) ni (4.18) ga kuysak,                  i n i i i i i i i n i i n i n y x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x L                   ... ... ... ... 1 1 1 0 1 1 1 0 0 (4.20) ko`rinishdagi Lagranj interpolyatsion formulasiga ega bo`lamiz. Bu formulaning xususii xollarini ko`raylik: n=1 bo`lganda Lagranj ko`pxadi ikki nuqtadan utuvchi to`g’ri chiziq tenglamasini beradi:  1 1 0 0 0 0 1 1 1 y x x x x y x x x x x L       A gar p =2 bo`lsa, u xolda kvadratik interpolyatsion ko`pxadga ega bo`lamiz, bu ko`pxad uchta nuqtadan utuvchi va xertikal ukka ega bo`lgan parabolani aniqlaydi:                    2 1 2 0 2 1 0 1 2 1 0 1 2 0 0 2 0 1 0 2 1 2 y x x x x x x x x y x x x x x x x x y x x x x x x x x x L                Lagranj interpolyatsion formulasining boshqa ko`rinishini keltiramiz. Buning uchun         n i i n x x x 0 1  ko`pxadni kiritamiz. Bundan hosila olsak,                n k ki n x x x 0 1 `1  Kvadrat kavs ichidagi ifoda x = x i , va k  j bo`lganda nolga ylanadi, chunki ( x j - x i ) ko`paytuvchi katnashadi. Demak,         j i j n x x x 1 `1  Shuning uchun ham,         ki i j x x x x 1 Lagranj koeffitsientini     j j n n x x x x    `1 1   ko`rinishda yozish mumkin. Bunda esa Lagranj ko`pxadi quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi

      j j n n j n j n x x x x xf x L       `1 1 0   ( 4.21) Endi tugunlar bir xil o`zoklikda joylashgan x 1 -x 0 =x 2 –x 1 = … =x n –x n-1 =h xususiy xolniko`ramiz. Bu xolda soddalik uchun x=x 0 +th almashtirish bajaramiz, u xolda    t h x j th x x n n n j *1 1 1 ,          . bu erda            n j n n h j h j x n t tt t ! ! 1 , ... 1 *1 *1           bo`lib, (4.21) Lagranj interpolyatsion ko`pxadi quyidagi ko`rinishni oladi:                     n j j j n n n j n j j t x f x th x L 0 *1 ! ! 1  (4.22) Endi Lagranj interpolyatsion formulasining koldik, xadini baxolashni ko`ramiz. Agar biror [ a,b ] oraliqda berilgan f (x) funktsiyani L n (x) interpolyatsion ko`pxad bilan almashtirsak, ular interpolyatsiya tugunlarida o`zaro ustma-ust tushib, boshqa nuqtalarda esa bir-biridan farq kiladi. Shuning uchun koldik xadning R(x) = f (x) - L n (x) ko`rinishini topish va uni baxolash bilan shurullanish maqsadga muvofik. Buning uchun interpolyatsiya tugun-larini o`z ichiga oladigan [ a,b ] oraliqda f (x) funktsiya (n+1) tartibli f (n+1) (x) uzluksiz hosilaga ega deb faraz kilamiz. Interpolyatsiyaning koldik xadi R(x) uchun quyidagi teorema urinlidir: Teorema. Agar f(x) funktsiya [a,b] oraliqda (n+1)tartibli uzluksiz hosilaga ega bo`lsa, u xolda interpolyatsiya koldik, xadini        !1 1 1       n x f x R x L af n n n   (4.23) ko`rinishda ifodalash mumkin. Bu erda  Î [ a,b ] bo`lib, umuman aytganda x ning funktsiyasidir. M i s o l . Agar ln100, 1n101, 1n102, 1n103 larning qiymatlari ma`lum bo`lsa, Lagranjning interpolyatsiey formulasi yordamida 1n100,5 ni qanday aniqlikda kisoblash mumkin? E c h i s h . Lagranj interpolyatsion formulasining koldik xadi, agar n=3 bo`lsa, quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:      3 2 1 0 4 3 !4 x x x x x x x x f x R       Bizning xolda x 0 =100, x 1 =101, x 2 =102, x 3 =103, x=100,5; 100<  <100,5. CHunki f ( x ) = ln x u xolda  4 4 6 x x f  . Shunday kilib,     8 4 10 23,0 5,2 5,1 5,0 5,0 !4 100 6 5, 100          R

2. E KSTRAPOLYATSIYA Ekstrapolyatsiya. e kstrapolyatsiya, ya`ni argumentning jadvaldagi qiymatlaridan tashqari qiymatlarida funk tsiyaning qiymatini topish masalasi ustida tuxtalib utamiz. ekstrapolyatsiyalash odatda, jadvalning bir-ikki kadami mikyosida bajariladi. CHunki argu-mentning jadvaldagi qiymatidan o`zokrok qiymatida ekstrapolya-tsiyalanganda xato ortib ketadi. Jadval boshida ekstrapolyatsiyalash uchun N’yutonning birinchi interpolyatsion formulasi qo`llanilib, jadval oxirida esa ikkinchisi qo`llaniladi. Interpolyatsion ko`p-xadning tartibi odatda jadvalning amaliy o`zgarmas ayirmalar-ining tartibiga teng kilib olinadi. M i s o l . 4.6-jadvaldan foydalanib x=1,210 va x = 1,2638 nuqtalar uchun ko`pxadning ko`rinishi aniqlansin. 4.6-jadval ; x y = f (x)D y i D 2 y i D 3 y i 1,215 0,106044 7232 -831 95 1,220 0,113276 6395 -742 93 1,225 0,119671 5653 -649 93 1,230 0,125324 5004 -556 91 1,235 0,130328 44448 -465 90 1,240 0,134776 3983 -375 88 1,245 0,138759 3608 -287 87 1,250 0,142367 3321 -200 1,255 0,145688 3121 1,260 0,148809 E c h i s h . Jadvaldagi uchinchi tartibli ayirma amalda o`zgarmasdir. Shuning uchun ham uchinchi tartibli interpo lyatsion formuladan foydalanamiz. Jadval boshida va oxirida ekstrapolyatsiyalash uchun formulalar quyidagicha yoziladi:          !3 2 1 000095,0 2 1 000837,0 007232,0 106044,0 3           q q q q q q x P          !3 2 1 000087,0 2 1 000200,0 003121,0 148809,0 3           q q q q q q x P Birinchi formulaga   1 05,0 215,1 210,1 / 0      h x x q qiymatni kuysak:

             097880,0 000095,0 !3 3 2 1 000837,0 2 2 1 007232,0 1 106044,0 210,1                yShunga o`xshash 76,0 005,0 260,1 2638,1 4      h x x q ni ikkinchi formulaga kuysak,     1511007,0 0000535,0 !3 76,2 76,1 76,0 000200,0 2 76,1 76,0 003121,0 76,0 148809,0 2638,1             y 3. TESKARI INTERPOLYATSIYA Teskari interpolyatsiya. Shu paytgacha y = f ( x ) funktsiyaning jadvali berilgan xolda argumentning berilgan qiymati x da funktsiyaning taqribiy qiymatini topish masalasi bilan shugul-landik. Teskari interpolya tsiya masalasi quyidagicha qo`yiladi: y = f ( x ) funktsiyaning berilgan ` u qiymati uchun argumentning shunday ` x qiymati ni topish kerakki, f ( ` x ) ` y bo`lsin. Faraz kilaylik, jadvalning karalayotgan oraligida f ( x ) funktsiya monoton va demak, bir qiymatli teskari funktsiya x = j ( y ) ( f ( j ( y ))= y ) mavjud bo`lsin. Bunday xolda teskari interpolyatsiya j ( y ) funktsiya uchun odatdagi interpolyatsiyaga keltiriladi. x = j ( y ) qiymatni topish uchun Lagranj yoki N’yutonning tugunlari har xil o`zoklikda joylashgan xol uchun formulalardan foydalanish mumkin. Masalan, Lagranjning interpolyatsion formulasi          ij j i i n i i n y y y y x y L 0 (4.25) ko`rinishga ega bo`lib, koldik xadi                  n Ki i n n y y n y L y ! 1 1  j j bo`ladi. Agar f(x) monoton bo`lmasa, yuqoridagi formula yaramaydi. Bunday xolda u yoki bu interpolyatsion formulani yozib, argumentning ma`-lum qiymatlaridan foydalanib va funktsiyani ma`lum deb hisoblab, hosil bo`lgan tenglama u yoki bu usul bilan argumentga nisbatan echiladi. M i s o l . Funktsiyaning quyidagi qiymatlari jadvali berilgan: 4.7-jadval x 0,880 0,881 0,882 0,883 y = f ( x ) 2,4109 2,4133 2,4157 2,4181

x argumentning shunday qiymati topilsinki, u=2,4 bo`lsin. E c h i s h . 4.7- jadvaldagi qiymatlarga ko`ra funktsiya monoton, shuning uchun ham n=3 deb olib, (4.25) formuladan foydalanamiz:                                  88137,0 883,0 0537109,0 882,0 4189452,0 881,0 6982421,0 880,0 0634766,0 883,0 4157,2 4181,2 4133,2 4181,2 4109,2 4181,2 4157,2 4142,2 4133,2 4142,2 4109,2 4142,2 882,0 4181,2 4157,2 4133,2 4157,2 4109,2 4157,2 4181,2 4142,2 4133,2 4142,2 4133,2 41,2 881,0 4181,2 4133,2 4157,2 4133,2 4133,2 4133,2 4181,2 4142,2 4157,2 4142,2 4109,2 4142,2 880,0 4181,2 4109,2 4157,2 4109,2 4133,2 4109,2 4181,2 4142,2 4157,2 4142,2 4133,2 4142,2 3                                          y L Yuqorida keltirilgan muloxazalardan so`ng quyidagilarni aytish mumkin: N’yutonning birinchi interpolyatsion formulasi [ a,b ] kesmaning boshlangich nuqtalarida interpolyatsiyalash va kesmaning oxirgi nuqtalarida ekstrapolyatsiyalash uchun, ikkinchi formulasi esa kesmaning oxirgi nuqtalarida interpolyatsiyalash va kesmaning boshlangich nuqtalarida ekstropolyatsiyalash uchun qo`llaniladi. Shuni ham aytish lozimki, ekstrapolyatsiyalash interpolyatsiyalashga kara ganda kattarok xatoliklar beradi, ya`ni uning qo`llanish chegarasi cheklangan. Lagranj va N’yuton interpolyatsion formulalarini bir-birlari bilan solishtirsak quyida-gilar bilan farqlanishini ko`ramiz: Lagranj formulasidagi har bir xad teng xukukli n-tartib-li ko`pxaddan iborat. Shuning uchun avvaldan (hisoblanmasdan avval) birorta xadini tashlab yubora olmaimiz. N’yuton formu-lasining xadlari esa darajasi oshib boruvchi ko`pxadlardan iborat bo`lib, ularning koeffitsientlari faktoriallarga bulingan chekli ayir-malardan iborat. Shuning uchun N’yuton formulasidagi kichik koeffitsientlar oldidagi xadlarni tashlab yuborishimiz mumkin. Ya`ni bu xolda funktsiyaning oraliq qiymatlarini etarli aniqlikda sodda interpolyatsion formulalardan foydalanib hisoblash mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Isroilov M. «Hisoblash metodlari», T., "O`zbekiston", 2003 2. Shoxamidov Sh.Sh. «Amaliy matematika unsurlari», T., "O`zbekiston", 1997 3. Boyzoqov A., Qayumov Sh. «Hisoblash matematikasi asoslari», O`quv qo`llanma. Toshkent 2000. 4. Abduqodirov A.A. «Hisoblash matematikasi va programmalash», Toshkent. "O`qituvchi" 1989. 5. Vorob`eva G.N. i dr. «Praktikum po vichislitel’noy matematike» M. VSh. 1990. 6. Abduhamidov A., Xudoynazarov S. «Hisoblash usullaridan mashqlar va laboratoriya ishlari», T.1995. 7. Siddiqov A. «Sonli usullar va programmalashtirish», O`quv qo`llanma. T.2001.

8. Internet ma`lumotlarini olish mumkin bo`lgan saytlar: www.exponenta.ru www.lochelp.ru www.math.msu.su www.colibri.ru www.ziyonet.uz

Похожие

Funktsiyalarni interpolyatsiyalash

Interpolyatsion kubatur formulalar

Interpolyatsion kvadratur formulalаr

Algebraik aniqlik darajasi eng yuqori bo`lgan formulalar

Chebishev kvadratur formulasi