Ehtimollar nazariyasining limit teoremalari

Ehtimollar nazariyasining limit teoremalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

264 KB

Ehtimollar nazariyasining limit teoremalari Reja: 1. Chebishev tengsizligi 2. Katta sonlar qonuni Chebishev va Bernulli teoremalari 3. Markaziy limit teorema

Ehtimollar nazariyasining limit teoremalari deb nomlanuvchi qator tasdiq va teoremalarni keltiramiz. Ular yetarlicha katta sondagi tajribalarda t.m.lar orasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Limit teoremalar shartli ravishda ikki guruhga bo‘linadi. Birinchi guruh teoremalar katta sonlar qonunlari(KSQ) deb nomlanadi. Ular o‘rta qiymatning turg‘unligini ifodalaydi: yetarlicha katta sondagi tajribalarda t.m.larning o‘rta qiymati tasodifiyligini yo‘qotadi. Ikkinchi guruh teoremalar markaziy limit teoremalar(MLT) deb nomlanadi. Yetarlicha katta sondagi tajribalarda t.m.lar yig‘indisining taqsimoti normal taqsimotga intilishi shartini ifodalaydi. KSQ ni keltirishdan avval yordamchi tengliklarni isbotlaymiz. Chebishev tengsizligi Teorema(Chebishev). Agar X t.m. DX dispersiyaga ega bo‘lsa, u holda0   uchun quyidagi tengsizlik o‘rinli:   2 . DX P X MX      (5.1.1) (5.1.1) tengsizlik Chebishev tengsizligi deyiladi. Isboti.   P X a    ehtimollik X t.m.ning [ ; ]a a    oraliqqa tushmasligi ehtimolligini bildiradi bu yerda a MX . U holda   ( ) ( ) ( ) a a x a P X a dF x dF x dF x                     2 2 ( ) 1 ( ) ( ) x a x a x a dF x dF x              ,

chunki x a   integrallash sohasini 2 2 ( )x a    ko‘rinishda yozish mumkin. Bu yerdan 2 2 ( ) 1 x a    ekanligi kelib chiqadi. Agar integrallash sohasi kengaytirilsa, musbat funksiyaning integrali faqat kattalashishini hisobga olsak,   2 2 2 2 2 1 1 1 ( ) ( ) ( ) ( ) x a P X a x a dF x x a dF x DX                    . ■ Chebishev tengsizligini quyidagi ko‘rinishda ham yozish mumkin:   2 1 . DX P X MX       (5.1.2) Chebishev tengsizligi ihtiyoriy t.m.lar uchun o‘rinli. Xususan, X t.m. binomial qonun bo‘yicha taqsimlangan bo‘lsin, { } , 0,1, ..., , m m n mn P X m C p q m n     1 (0,1) q p    . U holda , MX a np DX npq    va (5.1.1) dan   2 1 npq P m np       ; (5.1.3) n ta bog‘liqsiz tajribalarda ehtimolligi m p M a n        , dispersiyasi m qp D n n       bo‘lgan hodisaning m n chastotasi uchun, 2 1 m qp P p n n             . (5.1.4) X t.m.ni [ ; )  oraliqga tushushi ehtimolligini baholashni Markov tengsizligi beradi.

Teorema(Markov). Manfiy bo‘lmagan, matematik kutilmasi MX chekli bo‘lgan X t.m. uchun 0   da   MX P X     (5.1.5) tengsizlik o‘rinli. Isboti. Quyidagi munosabatlar o‘rinlidir:   0 1 ( ) ( ) ( ) x MX P X dF x dF x xdF x                  . ■ (5.1.5) tengsizlikdan (5.1.1) ni osongina keltirib chiqarish mumkin. (5.1.5) tengsizlikni quyidagi ko‘rinishda ham yozish mumkin:   1 MX P X      . (5.1.6) 1.-misol. X diskret t.m.ning taqsimot qonuni berilgan: : 1 2 3 :0.3 0.2 0.5. XX P   Chebishev tengsizligidan foydalanib,   0.4 P X MX   ehtimollikni baholaymiz. X t.m.ning sonli xarakteristikalarini hisoblaymiz: 1 0.3 2 0.2 3 0.5 2.2 MX        ; 2 2 2 21 0.3 2 0.2 3 0.5 2.2 0.76 DX         . Chebishev tengsizligiga ko‘ra:   0.76 2.2 0.4 1 0.9. 0.4 P X      Katta sonlar qonuni Chebishev va Bernulli teoremalari Ehtimollar nazariyasi va uning tadbiqlarida ko‘pincha yetarlicha katta sondagi t.m.lar yig‘indisi bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Yig‘indidagi har bir t.m.ning tajriba natijasida qanday qiymatni qabul qilishini oldindan aytib

bo‘lmaydi. Shuning uchun katta sondagi t.m.lar yig‘indisining taqsimot qonunini hisoblash burmuncha qiyinchilik tug‘diradi. Lekin ma’lum shartlar ostida yetarlicha katta sondagi t.m.lar yig‘indisi tasodifiylik xarakterini yo‘qotib borar ekan. Amaliyotda juda ko‘p tasodifiy sabablarning birgalikdagi ta’siri tasodifga deyarli bog‘liq bo‘lmaydigan natijaga olib keladigan shartlarni bilish juda muhimdir. Bu shartlar “Katta sonlar qonuni” deb ataluvchi teoremalarda keltiriladi. Bular qatoriga Chebishev va Bernulli teoremalari kiradi.  1 2 , , ... , ... nX X X t.m.lar o‘zgarmas son A ga ehtimollik bo‘yicha yaqinlashadi deyiladi, agar 0   uchun   lim 1 n n P X A       munosabat o‘rinli bo‘lsa. Ehtimollik bo‘yicha yaqinlashish P nn X A   kabi belgilanadi.  1 2 , , ... , ... nX X X t.m.lar ketma-ketligi mos ravishda 1 2, , ... , ... n MX MX MX matematik kutilmalarga ega bo‘lib, 0   son uchun n  da 1 1 1 1 lim 1 n n i i n i i P X MX n n                 munosabat bajarilsa, 1 2 , , ... nX X X t.m.lar ketma-ketligi katta sonlar qoniniga bo‘ysunadi deyiladi. Teorema(Chebishev). Agar bog‘liqsiz 1 2 , , ... , ... nX X X t.m.lar ketma-ketligi uchun shunday 0 C  bo‘lib , 1, 2, ... i DX C i   tengsizliklar o‘rinli bo‘lsa, u holda 0   uchun

1 1 1 1 lim 1 n n i i n i i P X MX n n                 (5.2.1) munosabat o‘rinli bo‘ladi. Isboti. , 1, 2, ... i DX C i   bo‘lgani uchun     1 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 ... ...n n n i i i n i i i D X D X DX DX DX C C n n n n n                           2 1 C Cn n n   . U holda Chebishev tengsizligiga ko‘ra: 1 2 2 1 1 1 1 1 1 1 n i n n i i i i i D X n C P X MX n n n                            . (5.2.2) Endi n  da limitga o‘tsak, 1 1 1 1 lim 1 n n i i n i i P X MX n n                 . ■ Natija. Agar 1 2 , , ... , ... nX X X bog‘liqsiz va bir xil taqsimlangan t.m.lar va 2 , i i MX a DX    bo‘lsa, u holda 0   uchun quyidagi munosabat o‘rinli 1 1 lim 1 n i n i P X a n               . (5.2.3) Bernulli teoremasi katta sonlar qonuninig sodda shakli hisoblanadi. U nisbiy chastotaning turg‘unligini asoslaydi. Teorema(Bernulli). Agar A hodisaning bitta tajribada ro‘y berishi ehtimolligi p bo‘lib, n ta bog‘liqsiz tajribada bu hodisa An marta ro‘y bersa, u holda 0   uchun

lim 1 A n n P p n             (5.2.4) munosabat o‘rinli. Isboti. 1 2 , , ... nX X X indikator t.m.larni quyidagicha kiritamiz: agar i - tajribada A hodisa ro‘y bersa, 1 i X  ; agar ro‘y bermasa 0 i X  . U holda An ni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 1 n A i i n X    . i X t.m.ning taqsimot qonuni ixtiyoriy i da: : 0 1 :1 iX P p p     bo‘ladi. i X t.m.ning matematik kutilmasi 1 0 (1 ) i MX p p p       ga, dispersiyasi 2 2 (0 ) (1 ) (1 ) i DX p p p p       (1 )p p pq   . i X t.m.lar bog‘liqsiz va ularning dispersiyalari chegaralangan, 2 2 1 1 1 (1 ) . 4 2 4 p p p p p             U holda Chebishev teoremasiga asosan: 1 1 1 1 lim 1 n n i i n i i P X MX n n                 va 1 1 n A i i n X n n    ; 1 1 1n i i MX np p n n     bo‘lgani uchun lim 1 A n n P p n             . ■ Markaziy limit teorema Markaziy limit teorema t.m.lar yig‘indisi taqsimoti va uning limiti – normal taqsimot orasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Bir xil taqsimlangan t.m.lar uchun markaziy limit teoremani keltiramiz.

Teorema. 1 2 , , ... nX X X bog‘liqsiz, bir xil taqsimlangan, i MX a  chekli matematik kutilma va 2, 1, i DX i n    dispersiyaga ega bo‘lsin, 2 0    u holda 1 1 1 1 n n n i i i i i i n n i i X M X X na Z n D X                          t.m.ning taqsimot qonuni n  da standart normal taqsimotga intiladi 22 1 ( ) { } ( ) 2 t n x Z n n F x P Z x x e dt               . (5.3.1) Demak, (5.3.1) ga ko‘ra yetarlicha katta n larda (0,1) n Z N  , 1n nS X X     yig‘indi esa quyidagi normal qonun bo‘yicha taqsimlangan bo‘ladi: ( , ) nS N na n   . Bu holda 1n i i X  t.m. asimptotik normal taqsimlangan deyiladi. Agar X t.m. uchun 0, 1 MX DX   bo‘lsa X t.m. markazlashtirilgan va normallashtirilgan(yoki standart) t.m. deyiladi. (5.3.1) formula yordamida yetarlicha katta n larda t.m.lar yig‘indisi bilan bog‘liq hodisalar ehtimolligini hisoblash mumkin. 1n n i iS X   t.m.ni standartlashtirsak, yetarlicha katta n larda 1 1 , n i n i i i X na na na na na P X P n n n n n                                                           yoki

  n n n n n MS MS P S DS DS                         . (5.3.2) 5.2-misol. i X bog‘liqsiz t.m.lar [0,1] oraliqda tekis taqsimlangan bo‘lsa, 100 1 i iY X   t.m.ning taqsimot qonunini toping va {55 70}P Y   ehtimollikni hisoblang. Markaziy limit teorema shartlari bajarilganligi uchun, Y t.m.ning zichlik funksiyasi 2 2( ) 21 ( ) 2 yy MY Y yf y e       bo‘ladi. Tekis taqsimot matematik kutilmasi va dispersiyasi formulasidan 0 1 1 2 2iMX    , 2 (1 0) 1 12 12 i DX    bo‘ladi. U holda 100 100 1 1 1 100 50, 2i i i iMY M X MX               100 100 1 1 1 25 100 , 12 3 i i i i DY D X DX               5 3 3 Y   , shuning uchun, 2 3( 50 ) 50 3 ( ) 5 6 y Yf y e     . (5.3.2) formulaga ko‘ra,       70 50 55 50 55 70 4 3 3 0.04. 5 3 5 3 3 3 n P S                                 

Foydalanilgan adabiyotlar 1. А bdushukurov А . А . Xi-kvadrat kriteriysi: nazariyasi va tatbiqi, O‘zMU, 2006. 2. А bdushukurov А . А ., Azlarov T.A., Djamirzayev A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan misol va masalalar to‘plami. Toshkent «Universitet», 2003. 3. Azlarov T.A., Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikadan Inglizcha-ruscha-o‘zbekcha lug‘at. Toshkent: « Universitet » , 2005. 4. Abdushukurov A.A. Ehtimollar nazariyasi. Ma’ruzalar matni. Toshkent: « Universitet » , 2000. 5. Бочаров П. П., Печинкин А. В. Теория вероятностей. Математическая статистика. - 2-е изд. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2005. 6. Ватутин В.А., Ивченко Г.И., Медведев Ю.И., Чистяков В.П. Теория вероятностей и математическая статистика в задачах М.: 2003. 7. Ивченко Г.И., Медведев Ю.И. Математическая статистика. М.: Высшая школа, 1984. 8. Кибзун А. И., Горяинова Е. Р., Наумов А. В., Сиротин А. Н. Теория вероятностей и математическая статистика. Базовый курс с примерами и задачами / Учебн. пособие. - М.: ФИЗМАТЛИТ, 2002. 9. Кибзун А.И., Панков А.Р., Сиротин А.Н. Учебное пособие по теории вероятностей. — М.: Изд-во МАИ, 1993. 10. Кремер Н.Ш. Теория вероятностей и математическая статистика: Учебник для вузов. 2-е изд., перераб. и доп.- М.: ЮНИТИДАНА, 2004. 11. http://www.lib.homelinex.org/math/ ; 12. http://www.eknigu.com/lib/mathematics/ ;

Похожие

Ehtimollar nazariyasining matematik asoslari. matematik statistika elementlari

Ehtimollar nazariyasining aksiomalari. Ehtimollarni hisoblashning klassik usuli

Markaziy limit teorema

Kompleks o`zgaruvchining funksiyasidan olingan integral

Eyler va Ferma teoremalari