Дискрет тасодифий миқдорларнинг сонли тавсифлари ва уларнинг хоссалари - Алгебра - Рефераты

Дискрет тасодифий миқдорларнинг сонли тавсифлари ва уларнинг хоссалари

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

215.5 KB

Дискрет тасодифий миқдорларнинг сонли тавсифлари ва уларнинг хоссалари Режа: 1. Дискрет тасодифий миқдорнинг математик кутилмаси. 2. Математик кутилманинг хоссалари. 3. Дискрет тасодифий миқдор тарқоқлигининг сонли тавсифлари . 4. Дисперсиянинг хоссалари. 5. Дискрет тасодифий миқдорларнинг бошқа сонли тавсифлари.

Юқорида кўрганимиздек, тақсимот қонуни дискрет тасоди-фий миқдорни тўлиқ тавсифлайди. Бироқ кўпинча тақсимот қону-ни номаълум бўлиб, тасодифий миқдорни йиғма ҳолда тасвир-лайдиган сонлар билан чекланишга тўғри келади; бундай сонлар тасодифий миқдорнинг сонли тавсифлари деб аталади . Муҳим сонли тавсифлар қаторига математик кутилма кира-ди. Математик кутилма тақрибан тасодифий миқдорнинг ўртача қийматига тенг. Кўпгина масалаларни ечиш учун математик ку-тилмани билиш етарлидир. Масалан, агар биринчи мерган урган очколарнинг математик кутилмаси иккинчи мерганникидан катта эканлиги маълум бўлса, у ҳолда биринчи мерган ўрта ҳисобда ик-кинчи мерганга нисбатан кўпроқ очко уради, бинобарин, у иккин-чи мергандан яхшироқ отади. Х дискрет тасодифий миқдорнинг математик кутилмаси деб унинг барча мумкин бўлган қийматлари билан уларнинг эҳ-тимолликлари кўпайтмалари йиғиндисига айтилади ва М(Х) орқа-ли белгиланади. Х тасодифий миқдор nx x x , , , 2 1  қийматларни мос равишда np p p , , , 2 1  эҳтимолликлар билан қабул қилсин. У ҳолда Х тасо-дифий миқдорнинг математик кутилмаси n np x p x p x X M      2 2 1 1 ) ( (6.1) тенглик билан аниқланади. Агар Х дискрет тасодифий миқдор чексиз кўп мумкин бўл-ган қийматларни қабул қилса, у ҳолда     1 ) ( i i ip x X M . (6.2) 1-мисол. Х тасодифий миқдорнинг тақсимот қонунини бил-ган ҳолда унинг математик кутилмаси топилсин 6.1 – ж а д в а л ix 3 5 2 ip 0,1 0,6 0,3

Ечиш . Изланаётган математик кутилма (6.1) формулага асо-сан9,3 3,0 2 6,0 5 1,0 3 ) (        X M га тенг. 2-мисол. Агар А ҳодисанинг эҳтимоллиги р га тенг бўлса, битта тажрибада А ҳодисанинг рўй беришлар сонининг математик кутилмаси топилсин. Ечиш . Х тасодифий миқдор — А ҳодисанинг битта тажрибада рўй беришлар сони — фақат иккита — р эҳтимоллик билан 1 1 x ( А ҳодиса рўй берди) ва q = 1 – р эҳтимоллик билан 0 2 x ( А ҳо-диса рўй бермади) қийматни қабул қилиши мумкин. Изланаётган математик кутилма (6.1) формулага асосан      q p X M 0 1 ) ( p  га тенг. Шундай қилиб, ҳодисанинг битта тажрибада рўй беришлар со-нининг математик кутилмаси шу ҳодиса эҳтимоллигига тенг . Энди математик кутилманинг хоссаларини келтирамиз. 6.1-хосса. Ўзгармас миқдорнинг математик кутилмаси шу ўзгармаснинг ўзига тенг : C C M ) ( . Исбот . С ўзгармасни битта мумкин бўлган С қийматга эга бўлган ва уни 1 p эҳтимоллик билан қабул қиладиган дискрет тасодифий миқдор сифатида қараймиз. Демак, C C C M    1 ) ( . 6.2-хосса. Ўзгармас кўпайтувчини математик кутилма бел-гисидан ташқарига чиқариш мумкин : ) ( ) ( X CM CX M  . Агар иккита тасодифий миқдордан бирининг тақсимот қону-ни иккинчисининг қандай қиймат қабул қилганлигига боғлиқ бўл-маса, бу тасодифий миқдорлар боғлиқмас деб аталади.

Боғлиқмас Х ва Y тасодифий миқдорларнинг кўпайтмаси деб шундай ХY тасодифий миқдорга айтиладики, унинг мумкин бўл-ган қийматлари Х нинг мумкин бўлган ҳар бир қийматини Y нинг мумкин бўлган ҳар бир қийматига кўпайтирилганига тенг; ХY кў-пайтманинг мумкин бўлган қийматларининг эҳтимолликлари кў-пайтувчиларнинг мумкин бўлган қийматларининг эҳтимолликла-ри кўпайтмасига тенг. 6.3-хосса. Иккита боғлиқмас тасодифий миқдор кўпайтмаси-нинг математик кутилмаси уларнинг математик кутилмалари кўпайтмасига тенг :) ( ) ( ) ( Y M X M XY M   . 6.1-натижа. Бир нечта боғлиқмас тасодифий миқдорлар кў- пайтмасининг математик кутилмаси уларнинг математик ку-тилмалари кўпайтмасига тенг . 3-мисол. Боғлиқмас Х ва Y тасодифий миқдорлар қуйидаги тақ-симот қонунлари орқали берилган: ва Х Y тасодифий миқдорнинг математик кутилмаси топилсин. Ечиш . Берилган тасодифий миқдорларнинг ҳар бирининг математик кутилмасини топамиз: 4,4 3,0 4 1,0 2 6,0 5 ) (        X M ; 4,7 2,0 9 8,0 7 ) (      Y M . Х ва Y тасодифий миқдорлар боғлиқмас, шунинг учун изланаёт-ган математик кутилма қуйидагига тенг: 56, 32 4,7 4,4 ) ( ) ( ) (      Y M X M XY M . Х ва Y тасодифий миқдорларнинг йиғиндиси деб шундай Х+Y6.2 – ж а д в а л ix 5 2 4 ip 0,6 0,1 0,3 6.3 – ж а д в а л iy 7 9 ip 0,8 0,2

тасодифий миқдорга айтиладики, унинг мумкин бўлган қий-матлари Х нинг мумкин бўлган ҳар бир қиймати билан Y нинг мумкин бўлган ҳар бир қиймати йиғиндиларига тенг; Х+Y нинг мумкин бўлган қийматларининг эҳтимолликлари боғлиқмас Х ва Y та-содифий миқдорлар учун қўшилувчиларнинг эҳтимолликлари кў-пайтмасига тенг; боғлиқ тасодифий миқдорлар учун эса қўшилув-чилардан бирининг эҳтимоллиги билан иккинчисининг шартли эҳтимоллиги кўпайтмасига тенг. 6.4-хосса. Иккита тасодифий миқдор йиғиндисининг мате-матик кутилмаси қўшилувчиларнинг математик кутилмалари йиғиндисига тенг :) ( ) ( ) ( Y M X M Y X M    . 6.2-натижа. Бир нечта тасодифий миқдорлар йиғиндиси-нинг математик кутилмаси қўшилувчиларнинг математик ку-тилмалари йиғиндисига тенг . 4-мисол. Иккита шашқолтош ташланганда тушиши мумкин бўлган очколар йиғиндисининг математик кутилмаси топилсин. Ечиш . Х орқали биринчи шашқолтошда ва Y орқали иккинчи шашқолтошда тушиши мумкин бўлган очколар сонини белгилай-миз. Бу миқдорларнинг мумкин бўлган қийматлари бир хил бў-либ, 1, 2, 3, 4, 5 ва 6 га тенг, чунончи бу қийматларнинг ҳар бири-нинг эҳтимоллиги 1/6 га тенг. Биринчи шашқолтошда тушиши мумкин бўлган очколар со-нининг математик кутилмасини топамиз: 2 7 6 1 6 6 1 5 6 1 4 6 1 3 6 1 2 6 1 1 ) (              X M . 2 7 ) (  Y M эканлиги ҳам равшан . Изланаётган математик кутилма қуйидагига тенг: 7 2 7 2 7 ) ( ) ( ) (       Y M X M Y X M . 6.5-хосса. Ҳар бирида А ҳодисанинг рўй бериш эҳтимоллиги р ўзгармас бўлган n та боғлиқмас тажрибада бу ҳодисанинг рўй бериш-лари сонининг математик кутилмаси тажрибалар сонини битта си-новда ҳодисанинг рўй

бериш эҳтимоллигига кўпайтирилганига тенг :np X M ) ( . 5-мисол. Битта корхона текширилганда ҳужжат юритишда-ги хатоларни аниқлаш эҳтимоллиги 6,0 p га тенг . Агар 10 мар-та корхоналар текширилган бўлса, хатоларни аниқлашлар жами сонининг математик кутилмаси топилсин. Ечиш . Ҳар бир текширишда хатоларни аниқлаш бошқа тек-ширишлар натижасига боғлиқ эмас, шунинг учун қаралаётган ҳо-дисалар боғлиқмасдир, бинобарин, изланаётган математик кутилма қуйидагича: 6 6,0 10 ) (    np X M (марта хатоларни аниқлаш ). Айрим тасодифий миқдорлар бир хил математик кутилма-ларга эга бўлсаларда, мумкин бўлган қийматлари ҳар хил бўлади. Масалан, қуйидаги тақсимот қонунлари билан берилган Х ва Y дискрет тасодифий миқдорларни кўриб чиқайлик: ва Бу миқдорларнинг математик кутилмаларини топайлик: 0 5,0 01,0 5,0 01,0 ) (      X M ; 05,01005,0100)( YM . Бу ерда иккала миқдорнинг математик кутилмалари бир хил, мумкин бўлган қийматлари эса ҳар хил, бунда Х нинг мумкин бўлган қийматлари унинг математик кутилмасига яқин, Y нинг мумкин бўлган қийматлари эса ўзининг математик кутилмасидан анча узоқ. Шундай қилиб, тасодифий миқдорнинг фақат матема-тик кутилмасини билган ҳолда унинг қандай қийматлар қабул қи-лиши мумкинлиги ҳақида ҳам, бу қийматлар математик кутилма атрофида қандай сочилганлиги ҳақида ҳам бирор мулоҳаза юри-тиш 6.4 – ж а д в а л ix –0,01 0,01 ip 0,5 0,5 6.5 – ж а д в а л iy –100 100 ip 0,5 0,5

мумкин эмас. Бошқача қилиб айтганда, математик кутилма тасодифий миқдорни тўлиқ тавсифламайди. Шу сабабли математик кутилма билан бир қаторда бошқа сонли тавсифлар ҳам қаралади. Х — тасодифий миқдор ва М(Х) унинг математик кутилмаси бўлсин. Тасодифий миқдорнинг четланиши деб ) (X M X  айир-мага айтилади. Амалиётда кўпинча тасодифий миқдорнинг мумкин бўлган қийматларининг ўртача қиймати атрофида тарқоқлигини баҳолаш талаб қилинади. Масалан, артиллерияда отилган снарядлар уриб туширилиши лозим бўлган нишон атрофига қанчалик яқин туши-шини билиш муҳимдир. Дискрет тасодифий миқдорнинг дисперсияси (тарқоқлиги) деб тасодифий миқдорнинг ўзининг математик кутилмасидан четланиши квадратининг математик кутилмасига айтилади: 2)] ( [ ) ( X M X M X D   . (6.3) Дисперсияни ҳисоблаш учун кўпинча қуйидаги формуладан фойдаланиш қулай бўлади: 2 2 )] ( [ ) ( ) ( X M X M X D   . (6.4) 6-мисол. Қуйидаги тақсимот қонуни билан берилган Х тасо-дифий миқдорнинг дисперсияси топилсин: 6.6 – ж а д в а л ix 2 3 5 ip 0,1 0,6 0,3 Ечиш . М(Х) математик кутилма қуйидагига тенг: 5,3 3,0 5 6,0 3 1,0 2 ) (        X M . 2 X тасодифий миқдорнинг тақсимот қонуни қуйидагича: 6.7 – ж а д в а л

2ix4 9 25 ip 0,1 0,6 0,3 ) ( 2 X M математик кутилма қуйидагича: 3, 13 3,0 25 6,0 9 1,0 4 ) ( 2        X M . Изланаётган дисперсия 05,1 )5,3( 3, 13 )] ( [ ) ( ) ( 2 2 2      X M X M X D бўлади. Математик кутилма каби, дисперсия ҳам бир нечта хоссага эга. 6.6-хосса. Ўзгармас миқдорнинг дисперсияси нолга тенг : 0 ) (  C D . Исбот . Дисперсиянинг таърифига кўра 2)] ( [ ) ( С M С M С D   . 6.1-хоссадан фойдаланиб, 0 )0( ] [ ) ( 2     M С С M С D ни ҳосил қиламиз . Шундай қилиб, 0 ) (  С D . Ўзгармас миқдор доимо айнан бир хил қийматни сақлаши ва демак, тарқоқликка эга эмаслиги инобатга олинса, бу хосса ойдин бўлиб қолади. 6.7-хосса. Ўзгармас кўпайтувчини квадратга ошириб, дис-персия белгисидан ташқарига чиқариш мумкин : ) ( ) ( 2 X D C CX D  . 6.8-хосса. Иккита боғлиқмас тасодифий миқдор йиғиндисининг дисперсияси бу миқдорлар дисперсияларининг йиғиндисига тенг : )()()( YDXDYXD  . 6.3-натижа. Бир нечта боғлиқмас тасодифий миқдорлар йиғин- дисининг дисперсияси бу миқдорлар дисперсияларининг йиғинди-сига тенг . 6.4-натижа. Ўзгармас миқдор билан тасодифий миқдор йи- ғиндисининг дисперсияси тасодифий миқдорнинг дисперсиясига тенг:

) ( ) ( X D X С D  . Исбот . С ва Х миқдорлар ўзаро боғлиқмас, шунинг учун 6.8-хос-сага асосан )()()( XDСDXСD  . 6.6-хоссага асосан 0 ) (  С D . Демак, ) ( ) ( X D X С D   . Х ва Х + С миқдорлар фақат саноқ боши билан фарқ қилиши ва демак, ўзларининг математик кутилмалари атрофида бир хил тарқоқликка эга эканлиги инобатга олинса, бу хосса ойдин бўлиб қолади. 6.9-хосса. Иккита боғлиқмас тасодифий миқдор айирмасининг дисперсияси бу миқдорлар дисперсияларининг йиғиндисига тенг : ) ( ) ( ) ( Y D X D Y X D    . Исбот . 6.8-хоссага асосан ) ( ) ( )) ( ( ) ( Y D X D Y X D Y X D        . 6.7 -хоссага асосан ) ( )1 ( ) ( ) ( 2 Y D X D Y X D      . ёки ) ( ) ( ) ( Y D X D Y X D    . 6.10-хосса. Ҳар бирида А ҳодисанинг рўй бериш эҳтимоллиги р ўзгармас бўлган n та боғлиқмас тажрибада бу ҳодисанинг рўй бериш-лари сонининг дисперсияси тажрибалар сонини битта тажрибада ҳоди-санинг рўй бериш ва рўй бермаслик эҳтимолликларига кўпайти-рилганига тенг : npq X D ) ( . 7-мисол. ДСИ томонидан ҳар бирида ҳужжат юритишдаги хатоларни аниқлаш эҳтимоллиги 6,0 p га тенг бўлган 10 марта корхоналарнинг текширувлари ўтказилмоқда . Х тасодифий миқ-дор — бу текширувларда ҳужжат юритишдаги хатоларни аниқ-лашлар сонининг дисперсияси ҳисоблансин.

Ечиш . Шартга кўра, 10 n , 6,0 p . Ҳужжат юритишдаги хатоларни аниқламаслик эҳтимоллиги 4,0 6,0 1   q га тенг. Изланаётган дисперсия 4,2 4,0 6,0 10 ) (     npq X D бўлади. Тасодифий миқдорнинг мумкин бўлган қийматларининг унинг ўртача қиймати атрофида тарқоқлигини баҳолаш учун ўртача квад-ратик четланиш ҳам хизмат қилади. Х тасодифий миқдорнинг ўртача квадратик четланиши деб дисперсиядан олинган квадрат илдизга айтилади: ) ( ) ( X D X   . (6.5) 8-мисол. Х тасодифий миқдор қуйидаги тақсимот қонуни билан берилган: 6.8 – ж а д в а л ix 2 3 10 ip 0,1 0,4 0,5 ) (X  ўртача квадратик четланиш топилсин. Ечиш . М(Х) математик кутилма қуйидагига тенг: 4,6 5,0 10 4,0 3 1,0 2 ) (        X M . ) ( 2 X M математик кутилма қуйидагича: 54 5,0 100 4,0 9 1,0 4 ) ( 2        X M . Дисперсияни топамиз: 04, 13 )4,6( 54 )] ( [ ) ( ) ( 2 2 2      X M X M X D . Изланаётган ўртача квадратик четланиш қуйидагига тенг

Адабиётлар рўйхати1. Адиров Т.Ҳ, Мамуров Э.Н. Эҳтимоллар назарияси ва матема-тик статистикадан маърузалар матни. Т.: ТМИ, 2001 й. 2. Г.М.Булдык. Теория вероятностей и математическая статисти-ка. М.: Наука, 1989 г. 3. Венецкий И.Г., Венецкая В.И. Основные математико-статис-тические понятия и формулы в экономическом анализе. М.: «Высшая школа», 1987 г. 4. Гмурман В.Е. Теория вероятностей и математическая статис-тика. Издание шестое. М.: «Высшая школа», 1998 г. 5. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Русча тўлдирилган 4-нашридан тарж. Инж.-экон. институтла-ри студентлари учун ўқув қўлланма. Т.: Ўқитувчи, 1977 й. 6. В.Е.Гмурман. Руководство к решению задач по теории вероят-ностей и математической статистике: учеб. пособие для вту-зов. 3-е изд., перераб. и доп. М.: «Высшая школа», 1979 г. 7. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика-дан масалалар ечишга доир қўлланма. Русча тўлдирилган 2-нашридан таржима. Т.: Ўқитувчи, 1980 й.

Похожие

Узлуксиз тасодифий миқдорларнинг сонли тавсифлари. Узлуксиз тақсимотларнинг турлари

Тасодифий миқдорларнинг сонли хусусиятлари

Дискрет тасодифий микдорнинг сонли характерстикалири

Узлуксиз тасодифий миқдорларнинг тақсимот ва зичлик функциялари, уларнинг хоссалари

Тасодифий миқдорлар ва уларнинг сонли характеристикалари