Birhadlar va ko‘phadlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Скачать

Birhadlar va ko‘phadlar Reja: Algebraik ifoda. Natural ko‘rsatkichli daraja. Birhad. Algebraik tenglama va tengsizliklar Bir o‘zgaruvchili tenglamalar Funksiyalar

Algebraik ifoda. Natural ko‘rsatkichli daraja. Birhad. Algebrada qo‘llaniladigan harfiy belgilashlar bir хИ turdagi ko‘plab masalalarni formulalar ko‘rinishida berilgan umumiy qoida asosida yechishga imkoniyat yaratadi. Agar sonli ifodadagi ayrim yoki barcha sonlar harflar bilan almashtirilsa, harfiy ifoda hosil bo‘ladi. Biz harfiy ifodalashdan matematika, frzika va boshqa fanlarni o‘rganishda keng foydalanamiz. To‘rt matematik amal, butun darajaga ko‘tarish va butun ko‘rsatkichli ildiz chiqarish ishoralari orqali birlashtirilgan harflar va sonlardan iborat ifodalar algebraik ifoda deyiladi. Agar algeb raik ifodada sonlar va harflarning ildiz ishoralari qatnashmasa, u ratsional algebraik ifoda, ildiz ishoralari qatnashsa, irratsional algebraik ifoda deyiladi. Agar ratsional ifodada harfli ifodaga bo‘- lish amali qatnashmasa, u butun algebraik ifoda deyiladi. M is о 11 a r. 1) 6b - Ъа + dc - butun algebraik ifoda; 2) *£±± - kasr algebraik ifoda; с 3) 5 + 4~ c - irratsional algebraik ifoda; 4) (a - bf =(b- a) 2 - ayniyat. Irratsional ifoda biror ratsional ifodaga aynan teng bo‘lishi ham mumkin. Masalan, J(a 2 + 2) 2 - 2 = a 2 . Algebraik ifodalarni shakl almashtirishlar haqida V bobda alohida to‘xtalamiz. Har biri a ga teng bo‘lgan n(n >2) ta ko‘paytuvchining ko‘- paytmasi a sonining n- darajasi deyiladi va a n deb belgilanadi. Shunday qilib,an = a- a ■ ... ■ a ( n > 2 ) . n marta Ta’rifga asosan a 1 = a. Natural ko‘rsatkichli darajaning xossa- lari: 1°. a m -a n =a m+n ; m, neN. 2°. a m : a " = a m -"; m, n e N , m > n . 3°. (a m ) n =a mn ; m, neN. 4°. (abf =a n b n ; neN. 5 ° ( й ) " = dL- a, b e R, b Ф 0, n e N. 3°- xossani isbotlaymiz (qolgan xossalar ham shu kabi isbotlanadi):

$( т \ п ffl ffl ffla"')" = a ■ a ■ ... -a = a ■ ... ■ a-a ■ ... ■ a ■... • a- ... ■ a ... = n marta m marta m marta _ m marta n marta mn marta Butun musbat darajali harf, son yoki ulardan tuzUgan ko‘-paytuvchUar ko‘paytmasidan iborat butun algebraik ifoda birhad deyiladi. Koeffitsiyentlari bUangina farq qiladigan birhadlar о 'xshash birhadlar deyiladi. Masalan, 3ab va - 4,2ab lar o‘xshash birhadlardir. Har qanday birhad turli ko‘rinishda yozUishi mumkin. Ma salan, 7 a 6 • b 5 = 3,5 • 2 a 6 • b 5 = 7a 4 - b 3 -a 2 ■ a 2 ■ b 2 = ... Lekin 7a 6 b 5 birhadda sonli ko‘paytuvchi birinchi o‘rinda, harflar alfavit tartibida daraja ko‘rsatkichi orqali bir marta yozilgan bo lib, u standart (kanonik) ko‘rinishda yozilgandir. Birhaddagi barcha harflar darajalarining yig‘indisi shu bir-hadning darajasi deyiladi. Son yoki bitta harf ham birhaddir. Masalan, x ; у ; | ; 0; 3,(9) - birhadlardir. Algebraik tenglama va tengsizliklar Bir o‘zgaruvchili tenglamalar Tenglama. Teng kuchli tenglamalar. Bir o‘zgaruvchili A ( x ) va B ( x ) ifodalardan tuzilgan A ( x ) = B ( x ) (1) tenglik bir o‘zgaruvchili tenglama , x ning uni to‘g‘ri sonli tenglik-ka aylantiruvchi har qanday qiymati esa shu tenglamaning yechimi ( ildizi ) deb ataladi. Bir o‘zgaruvchili tenglama yechimga ega bo‘lmasligi, bitta yoki bir nechta ildizga ega bo‘lishi, yoki cheksiz ko‘p ildizlarga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, x 2 + 4 = 0 tenglama yechimga ega emas, x + 4 = 0 tenglama bitta ( x = -4) yechimga ega, ( x + 1)( x -2)( x + 3) = 0 tenglama uchta ( x = -1, x = 2, x = -3) yechimga ega va nihoyat, 0 · x = 0 tenglama cheksiz ko‘p yechimga egadir. Òenglamani yechish uning barcha ildizlari to‘plami ni topish demakdir. Agar A 1 ( x ) = B 1 ( x ) tenglamaning yechimlari to‘plami A 2 ( x ) = B 2 ( x ) tenglamaning yechimlari$ $to‘plamiga teng bo‘lsa, ular teng kuchli tenglamalar deyiladi. Bundan, yechimga ega bo‘lmagan har qanday ayni bir o‘zgaruvchili tenglamalarning teng kuchli ekanligi kelib chiqadi. 1- m i s o l. x 2 - 5 x + 6 = 0 va ( x - 2)( x - 3) = 0 tenglamalar teng kuchli tenglamalar ekanligini ko‘rsatamiz. x 2 - 5 x + 6 = 0 kvadrat tenglama x 1 = 2, x 2 = 3 ildizlarga ega. Uning yechimlar to‘plami X 1 = {2; 3} dan iborat. ( x - 2)( x - 3) = 0 tenglama ham x 1 = 2, x 2 = 3 ildizlarga ega. Shu sababli uning yechimlari to‘plami X 2 = {2; 3} dan iborat. Bundan X 1 = X 2 ga ega bo‘lamiz. Demak, berilgan tenglamalar teng kuchlidir. 2- m i s о 1. x 2 - 5x+ 6 = 0 va ^ 3 = 0 tenglamalar teng kuchli tenglamalar emas (ishonch hosil qiling!). x o‘zgaravchining A(x) ifoda ma’noga ega bo‘ladigan barcha qiymatlari to‘plami A(x) ifodaning aniqlanish sohasini (mav-judlik sohasini) tashkil etadi. A(x) va В ( x ) ifodalar aniqlanish sohalarining umumiy qismi A(x) = В ( х ) tenglamaning aniq lanish sohasi (x 0 ‘zgaruvchining joiz qiymatlari sohasi) deb ataladi. Tenglamaning yechimlar to‘plami uning aniqlanish so-hasining qism to‘plami bo‘lib, unga teng bo‘lishi shart emas. Masalan, <J-(x - 1) 2 = 0 tenglamaning yechimlar to‘plami ham, aniqlanish sohasi ham {1} to‘plamdan iborat, lekin x 2 - 5x+ 6 = 0 tenglamaning (1- misolga qarang) yechimlar to‘plami {2; 3} dan, aniqlanish sohasi esa R = (-00; +00) dan iboratdir. Endi tenglamalarning teng kuchliligi haqidagi ba’zi teore-malarni keltiramiz. 1 - t e o r e m a . Agar C(x) ifoda barcha x e X da aniqlan-gan bo‘lsa, A(x) + C(x) =B(x) + C(x) (2) va (1) tenglamalar teng kuchli bo‘ladi, bu yerda X~(1) tenglamaning aniqlanish sohasi. I s b о t. a soni (1) tenglamaning ildizi bo‘lsin. U holda Да ) =B(a) chin sonli tenglik hosil bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, aeX ekanligidan С (a) soni mavjud va shunga ko‘ra Да ) + + С ( а ) = В ( а ) + С ( а ) ham chin tenglik. Demak, x= a soni (2)$

tenglamaning ham ildizi. (2) ning har bir ildizi (1) uchun ham ildiz bo‘lishi shu kabi ko‘rsatiladi. Teoremadan ko‘rinadiki A(x) = B(x) tenglamani unga teng kuchli bo‘lgan/( x ) = 0 ko‘rinishdagi tenglama bilan almashtirish mumkin. 2- te ore ma. Agar C(x) ifoda barcha xeX qiymatlarda noldan farqli qiymatlar qabul qilsa, (1) tenglama A(x)C(x) = =B(x)C(x) tenglamaga teng kuchli bo‘ladi, bu yerda X~(1) tenglamaning aniqlanish sohasi. Bu teorema 1- teorema kabi isbotlanadi: Да ) = В (a) teng-likdan Да ) С ( а ) = В ( а ) С ( а ) tenglik kelib chiqadi, keyingi tenglikdan esa С ( а ) Ф 0 bo‘lganidan Да ) =B (a) tenglik hosil bo‘ladi. Ko‘paytirishda (demak, bo‘lishda ham) С ( Х ) Ф О bo‘lishi muhim. Aks holda, chet ildizlar paydo bo‘lishi mumkin. Tenglama ikkala qismiga x ning ayrim qiymatlarida sonU qiymatga ega bo‘lmaydigan ifoda qo‘shilsa yoki ikkala qism shunday ifodaga ko‘paytirilsa, ildiz yo‘qolishi mumkin. 3 - m i s o l . ( 2 x + l ) ( x 2 + 3 ) + x 3 = ( x -3)( x 2 + 3) + x 3 va 2 x + 1 = x - 3 tenglamalar teng kuchli, chunki R to‘plamda x 2 + 3 ko‘paytuvchi noldan farqli, x 3 qo‘shiluvchi esa barcha R da aniqlangan. 4- m i s о 1. ( х ~ 2)( л : + 2) = - 4 va x -2 = -4 tenglamalar teng x + 2 kuchli emas, chunki x = -2 da birinchi tenglama ma’noga ega emas, ikkinchi tenglama esa ma’noga ega va to‘g‘ri sonli tenglikka aylanadi. x - 2 = -4 tenglamaning yagona ildizidir. 5- m i s о 1. x 2 - 9 = x - 3 tenglamaningMizlari x 1 = - 2 va x , = 3. Agar tenglamaning ikkala qismi x - 3 ga bo‘linsa, unga teng kuchli bo‘lmagan x + 3 = 1 tenglama hosil bo‘ladi. Chunki, uning faqat bitta, ya’ni x = -2 ildizi mavjud. Bu yerda, tenglamani o‘zgaruv- chili ifodaga bo‘lish natijasida, berilgan tenglamaning x = 3 dan iborat ildizi yo‘qolganini ko‘ramiz.

$Funksiyalar Funksiya va argument. Amaliyotda vaqt, temperatura, bosim, kuch, tezlik, yuz, hajm va hokazo miqdorlar (kattaliklar) ЬИап ish ko‘rishga, ular orasidagi bog‘lanishlarning xususiyatlarini o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Bunga ko‘plab misollarni fizika, geometriya, biologiya va boshqa fanlar beradi. Jism o‘tgan S masofaning / vaqtga, aylana С uzunligining R radiusga bog‘liq ravishda o‘zgarishi bunga oddiy misol. Agar x o‘zgaruvchi miqdor X sonli to‘plamdan qabul qila oladigan har bir qiymatga biror/qoida bo‘yicha у o‘zgaruvchi miqdorning 7 sonli to‘plamdagi aniq bir qiymati mos kelsa, у o‘zgaruvchi x o‘zgaruvchining sonli funksiyasi deb ataladi. у o‘zgaruvchining x o‘zgaruvchiga bog‘liq ekanligini ta’kidlash maqsadida uni erksiz o‘zgaruvchi yoki funksiya, x o‘zgaruvchini esa erkli o‘zgaruvchi yoki argument deb ataymiz. у o‘zgaruvchi x o‘zgaruvchining funksiyasi ekanligi у = f(x) ko‘rinishda belgilanadi. Argument x ning X to‘plamdan qabul qila oladigan barcha qiymatlar to‘plami / funksiyaning aniqlanish sohasi deyiladi va D(f) orqali belgilanadi. \f(x)\xÎD(f)} to ‘ plam / funksiyaning qiymatlar sohasi (to‘plami) deb ataladi va E(f) orqali belgilanadi. Ixtiyoriy xÎD(f) qiymatda funksiya faqat у = b (o‘zgarmas miqdor - constanta), bÎR qiymatga ega bo‘lsa, unga X to‘plamda berilgan doimiy funksiya deyiladi. Masalan, koordinatalar sistemasida Ox o‘qqa parallel to‘g‘ri chiziqni ifodalovchi у = 3 funksiya D(f) = ={x | -¥ < x < + ¥ } da doimiydir. 1- misol. Agar y = x 2 funksiya R to‘plamda berilgan bo‘lsa, u holda D(f) = R\a E(f) = R + {0} bo‘ladi. 2- m is о 1. у = x 2 funksiya D(f) = [-3; 4] da berilgan bo‘lsin. Bu funksiyaning qiymatlar sohasi E(f) = [0; 16] dan iborat. 19 - Algebra, I qism Mashqlar Funksiyalarning aniqlanish sohalarini toping ( 7.1–7.43 ):$ 7.1 . /00 7.3 . /00 7.5 . / ( 7.7 . / ( 7.9 . / ( x 2 + x 2 1 7. 15 . f ( x ) = x + 1 + 1 7. 17 . f ( x ) = x + x -1 7.2. f ( x ) 7.4. f ( x ) = 7 4 x x + + 1 1 4 3 7.6 . / ( * ) = 3 ( x -1)( ( x7.8 . / ( * ) = 4 x +1 x 2 -8 x 7.1 0 . f ( x ) 1 x 2 - x x 2 x -2 x 2 + x + 1 7.14. f ( x ) = x 2 + x -3. 7.16. f ( x ) =( x + 1 2 ) 2 + 2 1 . x 7.18. f ( x ) = x x 2 x 7.13. f ( x ) = x + x 3 x x - 1 2 x

Birhadlar va ko‘phadlar

20.09.2019

0

89 KB

Похожие