Differensial hisobning asosiy teoremalari va tatbiqlari - Алгебра - Рефераты

Differensial hisobning asosiy teoremalari va tatbiqlari

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

585 KB

Differensial hisobning asosiy teoremalari va tatbiqlari Reja: 1. O‘rta qiymat haqidagi teoremalar 2 Aniqmasliklarni ochish. Lopital qoidalari 3. Teylor formulasi 4.Ba’zi bir elementar funksiyalar uchun Makloren formulasi

Matematik analiz kursida o‘rganiladigan asosiy va amaliy masalalarni yechishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan funksiyalar sinflaridan (to‘plamlaridan) biri-bu uzluksiz funksiyalar sinfi hisoblanadi. Oldingi bobda biz differensiallanuvchi funksiyalar sinfi uzluksiz funksiyalar sinfining qismi bo‘lishini ko‘rsatgan edik. Differensiallanuvchi funksiyalar o‘ziga xos ahamiyatga ega, chunki ko‘pgina tatbiqiy masalalarni yechish hosilasi mavjud funksiyalarni o‘rganishga keltiriladi. Bunday funksiyalar ba’zi bir umumiy xossalarga ega. Bu xossalar ichida o‘rta qiymat haqidagi teoremalar nomi bilan birlashgan teoremalar alohida ahamiyatga ega. Ushbu teoremalar [ a;b ] kesmada o‘rganilayotgan funksiya uchun u yoki bu xossaga ega bo‘lgan [ a;b ] kesmaga tegishli s nuqtaning mavjudligini ta’kidlaydi. 1. Ferma teoremasi Teorema. Agar f(x) funksiya (a,b) oraliqda aniqlangan va biror ichki c nuqtada eng katta (eng kichik) qiymatga erishsa va shu nuqtada chekli f’(c) hosila mavjud bo‘lsa, u holda f’(c)= 0 bo‘ladi. Isbot . f(c) f unksiyaning eng katta qiymati bo‘lsin, ya’ni  x (a;b) da f(x) ≤ f(c) tengsizlik o‘rinli bo‘lsin. Shartga ko‘ra bu s nuqtada chekli f’(c) hosila mavjud. Ravshanki,       c x cf xf lim c x cf x f lim c x cf xf lim )c('f c x c x c x               0 0 Ammo x<s bo‘lganda   0 0      )c('f c x cf xf va x>s bo‘lganda   0 0      )c('f c x cf xf bo‘lishidan f’(c)=0 ekani kelib chiqadi. Eng kichik qiymat holi shunga o‘xshash isbotlanadi. Ferma teoremasi sodda geometrik ma’noga ega. U f(x) funksiya grafigiga (c;f(c)) nuqtada o‘tkazilgan urinmaning Ox o‘qiga paralell bo‘lishini ifodalaydi ( 1 9 -rasm). 1- eslatma. Ichki s nuqtada f’(s)= 0 bo‘lsa ham bu nuqtada f(x) funksiya eng katta (eng kichik) qiymatni qabul qilmasligi mumkin. Masalan, f(x)=2x 3 -1 , x  (-1;1) da berilgan bo‘lsin. Bu funksiya uchun f’ (0)=0 bo‘ladi, lekin 1 9 -rasm f (0)=-1 funksiyaning (-1;1) dagi eng katta yoki eng kichik qiymati bo‘lmaydi. 2. Roll teoremasi Teorema (Roll teoremasi). Agar f(x) funksiya [ a;b ] kesmada aniqlangan bo‘lib, quyidagi 1) [ a;b ] da uzluksiz; 2) ( a;b ) da differensiallanuvchi; 3) f(a)= f(b) shartlarni qanoatlantirsa, u holda f’(c)=0 bo‘ladigan kamida bitta c ( a<c<b ) nuqta mavjud bo‘ladi.

Isbot . Ma’lumki, agar f(x) funksiya [ a;b ] kesmada uzluksiz bo‘lsa, u holda funksiya shu kesmada o‘zining eng katta M va eng kichik m qiymatlariga erishadi. Qaralayotgan f(x) funksiya uchun ikki hol bo‘lishi mumkin. 1. M=m , bu holda [ a,b ] kesmada f(x)=sonst va f’(x) =0 bo‘ladi. Ravshanki, f’(s) =0 tenglamani qanoatlantiradigan nuqta sifatida  c  ( a;b ) ni olish mumkin. 2. M>m , bu holda teoremaning f(a)=f(b) shartidan funksiya M yoki m qiymatlaridan kamida birini [ a,b ] kesmaning ichki nuqtasida qabul qilishi kelib chiqadi. Aniqlik uchun f(c)=m bo‘lsin. Eng kichik qiymatning ta’rifiga ko‘ra  x  [ a,b ] uchun f(x) f(c) tengsizlik o‘rinli bo‘ladi. Endi f’(c)= 0 ekanligini ko‘rsatamiz. Teoremaning ikkinchi shartiga ko‘ra f(x) funksiya ( a;b ) intervalning har bir x nuqtasida chekli hosilaga ega. Bu shart, xususan c nuqta uchun ham o‘rinli. Demak, Ferma teoremasi shartlari bajariladi. Bundan f’(c)=0 ekanligi kelib chiqadi. f(c)=M bo‘lgan holda teorema yuqoridagi kabi isbotlanadi. Roll teoremasiga quyidagicha geometrik talqin berish mumkin (20-rasm). Agar [ a,b ] kesmada uzluksiz, ( a,b ) intervalda differensiallanuvchi f(x) funksiya kesma uchlarida teng qiymatlar qabul qilsa, u holda f(x) funksiya grafigida abssissasi x=c bo‘lgan shunday C nuqta topiladiki, shu nuqtada funksiya grafigiga o‘tkazilgan urinma abssissalar o‘qiga parallel bo‘ladi. Eslatma. Roll teoremasining shartlari yyetarli bo‘lib, zaruriy shart emas. Masalan, 20-rasm 1 ) f(x)=x 3 , x  [-1:1] funksiya uchun teoremaning 3-sharti bajarilmaydi. ( f(-1)=-1  1=f(1) ), lekin f’(0)=0 bo‘ladi. 2 )         1 2 0 1 0 1 0x agar , , x agar , , х agar , x ) x ( f funksiya uchun Roll teoremasining barcha shartlari bajarilmaydi, lekin ( -1;0) ning ixtiyoriy nuqtasida f’(x)= 0 bo‘ladi. 3. Lagranj teoremasi Teorema (Lagranj teoremasi) . Agar f(x) funksiya [ a,b ] kesmada uzluksiz va ( a,b ) da chekli f’(x) hosila mavjud bo‘lsa, u holda ( a,b ) da kamida bitta shunday c nuqta mavjud bo‘lib, )c('f a b )a(f )b(f    (1.1) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Isbot . Quyidagi yordamchi funksiyani tuzib olamiz:   ax ab )a(f)b(f )a(f)x(f)x(Ф   

Bu F(x) funksiyani [ a,b ] kesmada uzluksiz va ( a,b ) da hosilaga ega bo‘lgan f(x) va x funksiyalarning chiziqli kombinatsiyasi sifatida qarash mumkin. Bundan F(x) funksiyaning [ a,b ] kesmada uzluksiz va ( a,b ) da hosilaga ega ekanligi kelib chiqadi. Shuningdek F(a)= F (b)= 0, demak F (x) funksiya Roll teoremasining barcha shartlarini qanoatlantiradi. Demak, Roll teoremasiga ko‘ra ( a,b ) intervalda kamida bitta shunday s nuqta mavjud bo‘ladiki, F ’(c) 0 bo‘ladi. Shunday qilib , 0     a b )a(f )b(f )x('f )x('Ф va bundan esa isbot qilinishi kerak bo‘lgan (1) formula kelib chiqadi. Teorema isbot bo‘ldi. ( 1. 1) formulani ba’zida Lagranj formulasi deb ham yuritiladi. Bu formula f(b)-f(a)=f’(c)(b-a) ( 1. 2) ko‘rinishda ham yoziladi. Endi Lagranj teoremasining geometrik ma’nosiga to‘xtalamiz. f(x) funksiya Lagranj teoremasining shartlarini qanoatlantirsin deylik ( 21 -rasm). Funksiya grafigining A(a;f(a)), B(b;f(b)) nuqtalar orqali kesuvchi o‘tkazamiz, uning burchak koeffitsienti а b )a(f )b(f АС ВС tg      bo‘ladi. 21-rasm Hosilaning geometrik ma’nosiga binoan f’(c) - bu f(x) funksiya grafigiga uning (s;f(s)) nuqtasida o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsienti: tg  =f’(c) Demak, (1.1) formula (a,b) intervalda kamida bitta shunday c nuqta mavjudligini ko‘rsatadiki, f(x) funksiya grafigiga (c;f(c)) nuqtada o‘tkazilgan urinma AB kesuvchiga paralell bo‘ladi. Isbot qilingan ( 1. 1) formulani boshqacha ko‘rinishda ham yozish mumkin. Buning uchun a<c<b tengsizliklarni e’tiborga olib,    a b a c belgilash kiritamiz, u holda c=a+(b-a)  , 0<  < 1 bo‘lishi ravshan. Natijada (1) formula ushbu f(b) - f(a) = f’( a+  (b-a) )(b-a) ko‘rinishga keladi. Agar (1) formulada a=x 0 ; b=x 0 +  x almashtirishlar bajarsak, u f(x 0 +  x)-f(x 0 )=f’(c)  x ( 1. 3) bu erda x 0 <c<x 0 +  x , ko‘rinishga keladi. Bu formula argument orttirmasi bilan funksiya orttirmasini bog‘laydi, shu sababli ( 1. 3) formula chekli orttirmalar formulasi deb ataladi. Agar ( 1. 1) Lagranj formulasida f(a)=f(b) deb olsak, Roll teoremasi kelib chiqadi, ya’ni Roll teoremasi Lagranj teoremasining xususiy holi ekan. Misol . Ushbu [0,2] kesmada f(x)=4x 3 -5x 2 +x -2 funksiya uchun Lagranj formulasidagi c ning qiymatini toping.

Yechish. funksiyaning kesma uchlaridagi qiymatlarini va hosilasini hisoblaymiz: f (0)=-2; f (2)=12; f’(x)= 12 x 2 -10 x +1. Olingan natijalarni Lagranj formulasiga qo‘yamiz, natijada 12-(-2)=( 12 c 2 -10 c +1)(2-0) yoki 6 c 2 -5 c -3=0 kvadrat tenglamani hosil qilamiz. Bu tenglamani yechamiz: c 1,2 =12 97 5 . Topilgan ildizlardan faqat 12 97 5 qaralayotgan kesmaga tegishli. Demak, c = 12 97 5 ekan. Lagranj teoremasi o‘z navbatida quyidagi teoremaning xususiy holi bo‘ladi. 4. Koshi teoremasi Teorema (Koshi teoremasi). Agar [ a,b ] kesmada f(x) va g(x) berilgan bo‘lib, 1) [ a,b ] da uzluksiz; 2) ( a,b ) intervalda f’(x) va g‘(x) mavjud, hamda g‘(x)  0 bo‘lsa, u holda hech bo‘lmaganda bitta shunday c ( a<c<b ) nuqta topilib, )c('g )c('f )a(g )b(g )a(f )b(f    ( 1.4 ) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Isbot. Ravshanki, ( 1.4 ) tenglik ma’noga ega bo‘lishi uchun g(b)  g(a) bo‘lishi kerak. Bu esa teoremadagi g‘(x)  0, x  ( a;b ) shartdan kelib chiqadi. Haqiqatdan ham, agar g(a)=g(b) bo‘lsa, u holda g(x) funksiya Roll teoremasining barcha shartlarini qanoatlantirib, biror c  (a;b) nuqtada g‘(c)=0 bo‘lar edi. Bu esa  x  (a;b) da g‘(x)  0 shartga ziddir. Demak, g(b)  g(a). Endi yordamchi  )a(g )x(g )a(g )b(g )a(f )b(f )a(f )x(f )x(Ф       funksiyani tuzaylik. Shartga ko‘ra f(x) va g(x) funksiyalar [ a,b ] da uzluksiz va ( a,b ) intervalda differensiyalanuvchi bo‘lgani uchun F(x) birinchidan [ a,b ] kesmada uzluksiz funksiyalarning chiziqli kombinatsiyasi sifatida uzluksiz, ikkinchidan ( a,b ) intervalda   )x('g)a(g )b(g )a( )b(f x f )x('Ф      hosilaga ega. So‘ngra F(x) funksiyaning x=a va x=b nuqtalardagi qiymatlarini hisoblaymiz: F(a)  F(b)  0. Demak, F(x) funksiya [ a,b ] kesmada Roll teoremasiinng barcha shartlarini qanoailantiradi. Shuning uchun hech bo‘lmaganda bitta shunday c ( a<c<b ) nuqta topiladiki, F’(c)  0 bo‘ladi. Shunday qilib, )c('g)a(g )b(g )a(f )b(f )c('f )c('Ф     0 va bundan ( 1.4 ) tenglikning o‘rinli ekani kelib chiqadi. Isbot tugadi . Isbotlangan ( 1.4 ) tenglik Koshi formulasi deb h am ataladi.

Endi Koshi teoremasining geometrik ma’nosini aniqlaymiz. Aytaylik x= (t), y=f(t), a  t  b tekislikdagi chiziqning parametrik tenglamasi bo‘lsin. Shuningdek chiziqda t=a ga mos keluvchi nuqtani A(  (a),f(a)), t=b ga mos keluvchi nuqtani B(  (b),f(b)) kabi belgilaylik. (22-rasm). U holda (1.4) formulaning chap qismi AB vatarning burchak koeffitsientini, o‘ng tomoni esa egri chiziqqa parametrning t=c qiymatiga mos keladigan nuqtasida 22-rasm o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientini anglatadi. Demak, Koshi formulasi AB yoyning AB vatarga parallel bo‘lgan urinmasining mavjudligini ta’kidlaydi ekan. Misol. Ushbu f(x)=x 2 va  (x) = x funksiyalar uchun [0,4] kesmada Koshi formulasini yozing va s ni toping. Yechish. berilgan funksiyalarning kesma uchlaridagi qiymatlari va hosilalarini topamiz: f (0)=0, f (4)=16,  (0)=0,  (4)=2; f’(x)= 2 x ,  ’(x)= x 2 1 . Bulardan foydalanib Koshi formulasini yozamiz: с с 2 1 2 0 2 0 16    , bundan 4 s с =8 yoki s с =2. Demak s = 34 . 2 Aniqmasliklarni ochish. Lopital qoidalari Tegishli funksiyalarning hosilalari mavjud bo‘lganda 0 0 ,  , 0  ,  -  , 1  , 0 0 ,  0 ko‘rinishdagi aniqmasliklarni ochish masalasi engillashadi. Odatda hosilalardan foydalanib, aniqmasliklarni ochish Lopital qoidalari deb ataladi. Biz quyida Lopital qoidalarining bayoni bilan shu g‘ ullanamiz. 1. 0 0 ko‘rinishdagi aniqmaslik. Ma’lumki, x  0 da f(x)  0 va g(x)  0 bo‘lsa, )x(g )x(f nisbat 0 0 ko‘rinishdagi aniqmaslikni ifodalaydi. Ko‘pincha x  a da )x(g )x(f nisbatning limitini topishga qaraganda )x('g )x('f nisbatning limitini topish oson bo‘ladi. Bu nisbatlar limitlarining teng bo‘lish sharti quyidagi teoremada ifodalangan. 1-teorema . Agar

1) f(x) va g(x) funksiyalar (a- ;a)  (a;a+  ), bu erda  >0, to‘plamda uzluksiz, differensiallanuvchi va shu to‘plamdan olingan ixtiyoriy x uchun g(x)  0, g‘(x)  0 ; 2) 0    )x(g lim )x(f lim a x a x ; 3) hosilalar nisbatining limiti (chekli yoki cheksiz) )x('g )x('f lim a x =A mavjud bo‘lsa, u holda funksiyalar nisbatining limiti )x(g )x(f lim a x mavjud va )x(g )x(f lim a x = )x('g )x('f lim a x ( 2. 1) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Isbot. Har ikkala funksiyani x=a nuqtada f(a)=0 , g(a)=0 deb aniqlasak, natijada ikkinchi shartga ko‘ra a xlim f(x)=0=f(a), a xlim g(x)=0=g(a) tengliklar o‘rinli bo‘lib, f(x) va g(x) funksiyalar x=a nuqtada uzluksiz bo‘ladi. Avval x>a holni qaraymiz. Berilgan f(x) va g(x) funksiyalar [ a;x ], bu erda x<a+  , kesmada Koshi teoremasining shartlarini qanoatlantiradi. Shuning uchun a bilan x orasida shunday c nuqta topiladiki, ushbu )c('g )c('f )a(g )x(g )a(f )x(f    tenglik o‘rinli bo‘ladi. f(a)=g(a)=0 ekanligini e’tiborga olsak, so‘ngi tenglikdan )c('g )c('f )x(g )x(f  ( 2. 2) bo‘lishi kelib chiqadi. Ravshanki, a<c<x bo‘lganligi sababli, x  a bo‘lganda c  a bo‘ladi. Teoremaning 3-sharti va ( 2. 2) tenglikdan )x(g )x(f lim a x = )x('g )x('f lim a x = A kelib chiqadi. Shunga o‘xshash, x<a holni ham qaraladi. Teorema isbot bo‘ldi. Misol . Ushbu 10 3 3 2 2 2     x x ) x ln( limx limitni xisoblang. Yechish. Bu holda 10 3 3 2 2      x x )x(g ), x ln( )x(f bo‘lib, ular uchun 1- teoremaning barcha shartlari bajariladi. Haqiqatan ham, 1) 0 1 3 2 22      ln ) x ln( lim )x(f lim xx , 0 10 3 2 22      ) x x( lim )x(g lim xx ; 2) 3 3 2 3 2 2      x , x )x('g , x x )x('f ; 3) 0 3 2 3 2 2 2 2       ) x )( x( x lim )x('g )x('f lim x x bo‘ladi. Demak, 1-teoremaga binoan   0 10 3 3 2 2 2      x x x ln limx . 1-eslatma. Shuni ta’kidlash kerakki, berilgan funksiyalar nisbatining limiti 3) shart bajarilmasa ham mavjud bo‘lishi mumkin, ya’ni 3) shart yyetarli bo‘lib, zaruriy emas.

Masalan, x )x(g ,x cos х )x(f   1 2 funksiyalar (0;1] da 1), 2) shartlarni qanoatlantiradi va 0 1 0 0     )x sinx( lim )x(g )x(f lim x x , lekin )x sin x cosx ( lim )x('g )x('f lim x x 1 1 20 0     mavjud emas, chunki 0 1   n xn  n  da , )n sin n ) ( ( lim )x sin x cosx ( n n 0 1 2 1 1 2 lim 1 0 xn           0 2 1 2 1    ) n ( xn  n   da esa 1 2 2 2 2 2 1 2 2 1 1 2 lim 0 xn           )) n sin( ) n ( сos ) n ( ( lim )x sin x cosx ( n      . 2-teorema . Agar [ c ;+  ) nurda aniqlangan f(x) va g(x) funksiyalar berilgan bo‘lib, 1) ( c ;+  ) da chekli f’(x) va g‘(x) hosilalar mavjud va g‘(x)  0, 2) 0 0     )x(g lim , )x(f lim x x ; 3) hosilalar nisbatining limiti )x('g )x('f limx  ( chekli yoki cheksiz) mavjud bo‘lsa, u holda funksiyalar nisbatining limiti )x(g )x(f limx  mavjud va )x(g )x(f limx  = )x('g )x('f limx  ( 2. 3) tenglik o‘rinli bo‘ladi. Isbot . Umumiylikni saqlagan holda, teoremadagi c sonni musbat deb olish mumkin. Quyidagi t х 1  formula yordamida x o‘zgaruvchini t o‘zgaruvchiga almashtiramiz. U holda x  +  da t  0 bo‘ladi. Natijada f(x) va g(x) funksiyalar t o‘zgaruvchising     t f 1 va     t g 1 funksiyalari bo‘lib, ular (0, c 1 ] da aniqlangan. Teoremadagi (2) shartga asosan 0 1 0 1 0 0     )t(g lim , )t(f lim t t bo‘ladi. Ushbu, 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 t t g x t g t g , t t f x t f t f 'x 't ' x ' t 'x 't ' x ' t                                               munosabatlardan )c; ( 1 0 intervalda )t( g ),t(f 't 't 1 1 hosilalarning mavjudligi kelib chiqadi. So‘ngra teoremaning 3) shartiga ko‘ra    x'g x'f lim ) t ('g ) t ('f lim )t( g )t(f lim x tx t ' t ' t t        2 2 00 1 1 1 1

Demak     t f 1 va     t g 1 funksiyalarga 1-teoremani qo‘llash mumkin. Bunda )x(g )x(f limx  = )t(g )t(f limt 1 1 0 e’tiborga olsak, ( 2. 3) tenglikning o‘rinliligi kelib chiqadi. Teorema isbot bo‘ldi. 2.  ko‘rinishdagi aniqmaslik . Agar x  a da f(x)  , g(x)  bo‘lsa, )x(g )x(f nisbat  ko‘rinishidagi aniqmaslikni ifodalaydi. Endi bunday aniqmaslikni ochishda ham f(x) va g(x) funksiyalarning hosilalaridan foydalanish mumkinligini ko‘rsatadigan teoremani keltiramiz. 3-teorema . Agar 1) f(x) va g(x) funksiyalar ( a ;  ) nurda differensiallanuvchi, hamda g‘(x)  0, 2) , )x(g lim )x(f lim x x     3) )x('g )x('f limx  mavjud bo‘lsa, u holda )x(g )x(f limx  mavjud va )x(g )x(f limx  = )x('g )x('f limx  bo‘ladi. Isbot . Teorema shartiga ko‘ra )x('g )x('f limx  mavjud. Aytaylik )x('g )x('f limx  =  bo‘lsin. U holda   >0 sonni olsak ham shunday N >0 son topilib, x  N bo‘lganda 2 2         )x('g )x('f (2.3) tengsizliklar bajariladi. Umumiylikni cheklamagan holda N>a deb olishimiz mumkin. U holda x  N tengsizlikdan x  (a;  ) kelib chiqadi . Aytaylik x>N bo‘lsin. U holda [ N;x ] kesmada f(x) va g(x) funksiyalarga Koshi teoremasini qo‘llanib quyidagiga ega bo‘lamiz: )c('g )c('f ) N(g )x(g ) N(f )x(f    , bu erda N<c<x . Endi c>N bo‘lganligi sababli x=c da (2.3) tengsizliklar o‘rinli: 2 2         )с('g )с('f , bundan esa 2 2           ) N(g )x(g ) N(f )x(f tengsizliklarga ega bo‘lamiz. Teorema shartiga ko‘ra , )x(f limx   , )x(g limx   f(N) va g(N) lar esa chekli sonlar. Shu sababli x ning yyetarlicha katta qiymatlarida ) N(g )x(g ) N(f )x(f   kasr )x(g )x(f ka srdan istalgancha kam farq qiladi. U holda shunday M soni topilib, x  M larda  -  < )x(g )x(f <  +  (2.4)

tengsizlik o‘rinli bo‘ladi. Shunday qilib, ixtiyoriy  >0 son uchun shunday M soni mavjudki, barcha x  M larda (2.4) tenglik o‘rinli bo‘ladi, bu esa )x(g )x(f limx  =  ekanligini anglatadi. Teorema isbot bo‘ldi. Yuqorida isbotlangan teorema x  a ( a -son) holda ham o‘rinli. Buni isbotlash uchun t = а х 1 almashtirish bajarish yyetarli. Misol . Ushbu x x ln limx  limitni hisoblang. Yechish. f(x)=lnx, g(x)=x funksiyalar uchun 3-teorema shartlarini tekshiramiz: 1) bu funksiyalar (0,+  ) da differensiallanuvchi; 2) f’(x)=1/x g‘(x) =1; 3) 1 1 х/ lim )x('g )x('f lim x x    =0, ya’ni mavjud. Demak, izlanayotgan limit ham mavjud va x x ln limx  =0 tenglik o‘rinli. 3. Boshqa ko‘rinishdagi aniqmasliklar. Ma’lumki, ,)x(flim a x 0 , )x(f lim a x   bo‘lganda f(x)  g(x) ifoda 0  ko‘rinishidagi aniqmaslik bo‘lib, uning quyidagi )x(f )x(g )x(g )x(f )x(g )x(f 1 1    kabi yozish orqali 0 0 yoki  ko‘rinishidagi aniqmaslikka keltirish mumkin. Shuningdek, , )x(f lim a x   , )x(g lim ax   bo‘lganda f ( x )- g ( x ) ifoda  -  ko‘rinishidagi aniqmaslik bo‘lib, uni ham quyidacha shakl almashtirib )x(g )x(f )x(f )x(g )x(g )x(f 1 1 1 1     0 0 ko‘rinishdagi aniqmaslikka keltirish mumkin. Ma’lumki, x  a da f(x) funksiya 1, 0 va  ga, g(x) funksiya esa mos ravshda  , 0 va 0 intilganda (f(x)) g(x) darajali-ko‘rsatkichli ifoda 1  , 0 0 ,  0 ko‘rinishidagi aniqmasliklar edi. Bu ko‘rinishdagi aniqmasliklarni ochish uchun avval y=(f(x)) g(x) ni logarifmlaymiz: lny= g(x)  ln(f(x)) . Bunda x  a da g(x)ln(f(x)) ifoda 0  ko‘rinishdagi aniqmaslikni ifodalaydi. Shunday qilib, funksiya hosilalari yordamida 0  ,  -  , 1  , 0 0 ,  0 , ko‘rinishdagi aniqmasliklarni ochi щ da, ularni 0 0 yoki  ko‘rinishidagi aniqmaslikka keltirib, so‘ng yuqoridagi teoremalar qo‘llaniladi. 2-eslatma. Agar f(x) va g(x) funksiyalarning f’(x) va g‘(x) hosilalari ham f(x) va g(x) lar singari yuqorida keltirilgan teoremalarning barcha shartlarini qanoatlantirsa, u holda

)x(''g )x(''f lim )x('g )x('f lim )x(g )x(f lim a x a x a x     tengliklar o‘rinli bo‘ladi, ya’ni bu holda Lopital qoidasini takror qo‘llanish mumkin bo‘ladi. Misol . Ushbu 21 0 x x x tgx lim      limitni hisoblang. Yechish. Ravshanki, x  0 da 21 x x tgx     ifoda 1  ko‘rinishdagi aniqmaslik bo‘ladi. Uni logarifmlab, 0 0 aniqmaslikni ochishga keltiramiz: . x х sin lim x x sin x cos lim )' x( )'x cosx sin x( lim x x cosx sin x lim x x tgx x cos x tgx x lim )' x( )' x tgx (ln lim x x tgx ln lim y ln lim x x x x x x x x 3 1 2 6 1 2 6 1 3 1 2 1 2 1 2 1 2 2 2 0 2 2 2 0 3 0 3 0 2 2 0 2 0 2 0 0                          Demak, 3 31 1 0 2 e e x tgx lim x x        . Misollar 1. Quyidagi limitlarni hisoblang: a) 7 4 4 3 5 3 3 2 3      x x x x limx ; b) x )x ln(sin lim / x 2 2     ; c)        x ln x limx 1 1 1 1 ; d) 4 2 2 x tg)x ( limx    ; e) x x x lim  0 ; f) x x )x ( lim 1 1  . 3. Teylor formulasi Teylor formulasi matematik analizning eng muhim formulalaridan biri bo‘lib, ko‘plab nazariy tatbiqlarga ega. U taqribiy hisobning negizini tashkil qiladi. 1. Teylor ko‘phadi. Peano ko‘rinishdagi qoldiq hadli Teylor formulasi . Ma’lumki, funksiyaning qiymatlarini hisoblash ma’nosida ko‘phadlar eng sodda funksiyalar hisoblanadi. Shu sababli funksiyaning x 0 nuqtadagi qiymatini hisoblash uchun uni shu nuqta atrofida ko‘phad bilan almashtirish muammosi paydo bo‘ladi. Nuqtada differensiallanuvchi funksiya ta’rifiga ko‘ra agar y=f(x) funksiya x 0 nuqtada differensiallanuvchi bo‘lsa, u holda uning shu nuqtadagi orttirmasini  f(x 0 )=f’(x 0 )  x+o(  x), ya’ni f(x)=f(x 0 )+f’(x 0 )(x-x 0 )+o(x-x 0 ) ko‘rinishda yozish mumkin. Bosh qacha aytganda x 0 nuqtada differensiallanuvchi y=f(x) funksiya uchun birinchi darajali P 1 (x)=f(x 0 )+b 1 (x-x 0 ) ( 3. 1)

ko‘phad mavjud bo‘lib, x x 0 da f(x)=P 1 (x)+o(x-x 0 ) b o‘ladi. Shuningdek, bu ko‘phad P 1 (x 0 )=f(x 0 ), P 1 ’(x 0 )=b=f’(x 0 ) shartlarni ham qanoatlantiradi. Endi umumiyroq masalani qaraylik. Agar x=x 0 nuqtaning biror atrofida aniqlangan y=f(x) funksiya shu nuqtada f’(x), f’’(x), ..., f (n) (x) hosilalarga ega bo‘lsa, u holda f(x)=P n (x)+o(x-x 0 ) (3.2) shartni qanoatlantiradigan darajasi n dan katta bo‘lmagan P n (x) ko‘phad mavjudmi? Bunday ko‘phadni P n (x)=b 0 +b 1 (x-x 0 )+b 2 (x-x 0 ) 2 + ... +b n (x-x 0 ) n , (3.3) ko‘rinishda izlaymiz. Noma’lum bo‘lgan b 0 , b 1 , b 2 , ..., b n koeffitsientlarni topishda P n (x 0 )=f(x 0 ), P n ’(x 0 )=f’(x 0 ), P n ’’(x 0 )=f’’(x 0 ), ..., P n (n) (x 0 )=f (n) (x 0 ) (3.4) shartlardan foydalanamiz. Avval P n (x) ko‘phadning hosilalarini topamiz: P n ’(x)=b 1 +2b 2 (x-x 0 )+3b 3 (x-x 0 ) 2 + ... +nb n (x-x 0 ) n-1 , P n ’’(x)=2  1b 2 +3  2b 3 (x-x 0 )+ ... +n  (n-1)b n (x-x 0 ) n-2 , P n ’’’(x)=3  2  1b 3 + ... +n  (n-1)  (n-2)b n (x-x 0 ) n-3 , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , P n (n) (x)=n  (n-1)  (n-2)  ...  2  1b n . Yuqorida olingan tengliklar va (3.3) tenglikning har ikkala tomoniga x o‘rniga x 0 ni qo‘yib barcha b 0 , b 1 , b 2 , ..., b n koeffitsientlar qiymatlarini topamiz: P n (x 0 )=f(x 0 )=b 0 , P n ’(x 0 )=f’(x 0 )=b 1 , P n ’’(x 0 )=f’’(x 0 )=2  1b 2 =2!b 2 , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P n (n) (x 0 )=f (n) (x 0 )=n  (n-1)  ...  2  1b n =n!b n Bulardan b 0 =f(x 0 ), b 1 =f’(x 0 ), b 2 = !2 1 f’’(x 0 ), . . ., b n = !n 1 f (n) (x 0 ) hosil qilamiz. Topilgan natijalarni (3.3) qo‘yamiz va P n (x)= f(x 0 )+ f’(x 0 )(x-x 0 )+ !2 1 f’’(x 0 )(x-x 0 ) 2 + ... + !n 1 f (n) (x 0 )(x-x 0 ) n , (3.5) ko‘rinishda ko‘phadni hosil qilamiz. Bu ko‘phad Teylor ko‘phadi deb ataladi. Teylor ko‘phadi (3.2) shartni qanoatlantirishini isbotlaymiz. Funksiya va Teylor ko‘phadi ayirmasini R n (x) orqali belgilaymiz: R n (x)=f(x)-P n (x). (3.4) shartlardan R n (x 0 )=R n ’(x 0 )=...= R n (n) (x 0 )=0 bo‘lishi kelib chiqadi. Endi R n (x)=o((x-x 0 ) n ), ya’ni 0x xlim n n ) x x( )x( R 0  =0 ekanligini ko‘rsatamiz. Agar x  x 0 bo‘lsa, 0x xlim n n ) x x( )x( R 0  ifodaning 0/0 tipidagi aniqmaslik ekanligini ko‘rish qiyin emas. Unga Lopital qoidasini n marta tatbiq qilamiz. U holda 0x xlim n n ) x x( )x( R 0  = 0x xlim 1 0   n n ) x x(n )x(' R =…= 0x xlim )xx(!n )x(R )n( n 01  = = 0x xlim !n )x( R )n(n = !n ) x( R )n(n 0 =0, demak x  x 0 da R n (x)=o((x-x 0 ) n ) o‘rinli ekan. Shunday qilib, quyidagi teorema isbotlandi:

Teorema . Agar y=f(x) funksiya x 0 nuqtaning biror atrofida n marta differensiallanuvchi bo‘lsa, u holda x x 0 da quyidagi formula f(x)= f(x 0 )+ f’(x 0 )(x-x 0 )+ !2 1 f’’(x 0 )(x-x 0 ) 2 + ... + !n 1 f (n) (x 0 )(x-x 0 ) n +o((x-x 0 ) n ) (3.6) o‘rinli bo‘ladi, bu erda R n (x)=o((x-x 0 ) n ) Peano ko‘rinishidagi qoldiq had. Agar ( 3. 6) formulada x 0 =0 deb olsak, Teylor formulasining xususiy holi hosil bo‘ladi: f(x)=f( 0 )+ f’( 0 )x+ !2 1 f’’( 0 )x 2 + ... + !n 1 f (n) (0)x n +o(x n ). (3.7) Bu formula Makloren formulasi deb ataladi. 2. Teylor formulasining Lagranj ko‘rinishdagi qoldiq hadi. Teylor formulasi R n (x) qoldiq hadi yozilishining turli ko‘rinishlari mavjud. Biz uning Lagranj ko‘rinishi bilan tanishamiz. Qaralayotgan f(x) funksiya x 0 nuqta atrofida n+1 –tartibli hosilaga ega bo‘lsin deb talab qilamiz va yangi g(x)=(x-x 0 ) n+1 funksiyani kiritamiz. Ravshanki, g(x 0 )=g‘(x 0 )=...= g (n) (x 0 )=0; g (n+1) (x 0 )=(n+1)!  0. Ushbu R n (x)=f(x)-P n (x) va g(x)=(x-x 0 ) n+1 funksiyalarga Koshi teoremasini tatbiq qilamiz. Bunda R n (x 0 )= R n ’(x 0 )=...= R n (n) (x 0 )=0 e’tiborga olib, quyidagini topamiz:           ... ) c(''g ) c('' R ) x('g ) c('g ) x(' R ) c(' R ) c(g ) c(' R ) x(g )x(g ) x( R )x( R )x(g )x( R n n n n n n n 2 2 0 1 0 1 1 1 0 0 ) ( g ) ( R ) x( g )x( g ) x( R )x( R ) c( g ) c( R ) n( ) n(n )n( )n( )n(n )n(n n )n( n )n(n   1 1 0 0       , bu erda c 1  (x 0 ;x); c 2  (x 0 ;c 1 ); ... ; c n  (x 0 ;c n-1 );  (x 0 ;c n )  (x 0 ;x). Shunday qilib, biz ) ( g ) ( R )x(g )x( R ) n( ) n(n n   1 1    ekanligini ko‘rsatdik, bu erda  ( x 0 ;x ). Endi g(x)=(x-x 0 ) n+1 , g (n+1) (  )=(n+1)!, R n (n+1) (  )=f (n+1) (  ) ekanligini e’tiborga olsak quyidagi formulaga ega bo‘lamiz: R n (x)= 1 0 1 1     n ) n( ) x x( )! n( ) ( f  ,  (x 0 ;x). ( 3.8 ) Bu ( 3.8 ) formulani Teylor formulasining Lagranj ko‘rinishidagi qoldiq hadi deb ataladi. Lagranj ko‘rinishdagi qoldiq hadni R n (x)= 1 0001 1     n)n( )xx( )!n( ))xx(x(f  ( 3.9 ) ko‘rinishda ham yozish mumkin, bu erda  birdan kichik bo‘lgan musbat son, ya’ni 0<  <1. Shunday qilib, f(x) funksiyaning Lagranj ko‘rinishidagi qoldiq hadli Teylor formulasi kuyidagi shaklda yoziladi: f(x)=f(x 0 ) + f’(x 0 )(x-x 0 ) + !2 1 f’’(x 0 )(x-x 0 ) 2 + ...

+ !n 1 f (n) (x 0 )(x-x 0 ) n + 1 0 1 1     n ) n( ) x x( )! n( ) ( f  , bu erda  (x 0 ;x). Agar x 0 =0 bo‘lsa, u holda  =x 0 +  (x-x 0 )=  x , bu erda 0<  <1, bo‘lishi ravshan, shu sababli Lagranj ko‘rinishidagi qoldiq hadli Makloren formulasi f(x)=f(0)+ f’(0)x+ !2 1 f’’(0)x 2 + ... + !n 1 f (n) ( 0 )x n + 1 1 1    n ) n( x )! n( )x ( f  ( 3. 1 0 ) shaklida yoziladi. 3. Teylor formulasining Koshi ko‘rinishidagi qoldiq hadi Teylor formulasi qoldiq hadining boshqa ko‘rinishlariga misol tariqasida Koshi ko‘rinishidagi qoldiq hadni keltirish mumkin. Buning uchun n )n( )t x( !n )t( f ... )t x)(t('f )t(f )x(f )t(         yordamchi funksiyani tuzib olamiz va [ x 0 ;x ] segmentda uzluksiz, ( x 0 ;x ) intervalda esa noldan farqli chekli hosilaga ega bo‘lgan biror  ( t ) funksiyani olib, bu funksiyalarga Koshi teoremasini qo‘llasak, )x;x(c,)cx( !n )c(f )c(' )x()x( )x(R n)n( n 01 0       ( 3. 1 1 ) ko‘rinishdagi qoldiq hadni chiqarish mumkin. Agar ( 3. 1 1 ) formulada  (t) funksiya sifatida  (t)=x-t funksiya olinsa, natijada Koshi shaklidagi qoldiq hadni hosil qilamiz: 1 0 1 0 0 1 0 1              ), x x( x c , ) x x() ( !n )c( f )x( R n n ) n( n 4.Ba’zi bir elementar funksiyalar uchun Makloren formulasi 1. e x funksiya uchun Makloren formulasi. f(x)=e x funksiyaning (-  ; +  ) orali q da barcha tartibli hosilalari mavjud: f (k) (x)=e x , k=1, 2, ..., n+1. Bundan x =0 da f (k) (0)=1, k=1, 2, ..., n ; f (n+1) (  x)=e  x va f(0)= 1 hosil bo‘ladi . Olingan natijalarni (3.10) formulaga q o‘yib x n n х e)! n( х !n х ... ! х ! х е  1 2 1 1 1 2         ( 4.1 ) bu erda 0<  <1, formula ga ega bo‘lamiz. 23-rasmda xe )x(f  funksiya va P 3 (x) ko‘phad funksiyaning grafiklari keltirilgan. Agar x =1 bo‘lsa, )! n( е !n ... ! ! е 1 1 2 2 1 1 1         (4.2) formulaga ega bo‘lamiz. Bu formula yordamida e sonining irratsionalligini isbot qilish mumkin.

23-rasm Haqiqatan ham, faraz qilaylik, q p е - ratsional son bo‘lsin. Bunda e>1 bo‘lganligi uchun p>q bo‘ladi. ( 4.2 ) da q p е desak,             q p 1 1 1 3 1 2 1 2 q p )! n( !n ..... ! ! Bu tenglikning ikkala tomonini n! ga ko‘paytirsak quyidagi tenglikni hosil qilamiz:                q p 1 1 1 3 1 2 1 2 q p n ) ... !n ! !n ! !n ( !n ( 4.3 ) Bu erda n sonni r dan katta deb olishimiz mumkin. U holda  <1, p>q bo‘lganligi uchun 1 1 n p q p 1 1 q p 1 1 0            n n  ( 4.4 ) bo‘ladi. Shuningdek, n>p>q bo‘lganligi uchun q p n! -butun son, chunki n! da q ga teng bo‘lgan ko‘paytuvchi uchraydi. Ravshanki, 1 3 1 2 1 2       ... !n ! !n ! !n ko‘rinishdagi yi g‘ indi ham butun son bo‘ladi. Demak, n>p uchun (4 .3 ) tenglikning chap tomoni musbat butun son, o‘ng tomoni esa ( 4.4 ) ga ko‘ra birdan kichik musbat son bo‘ladi. Bu kelib chiqqan ziddiyat e sonining ratsional son deb faraz qilishimizning noto‘ g‘ ri ekanligini ko‘rsatadi. Shuning uchun e – irratsional son bo‘ladi. 2. Sinus funksiya uchun Makloren formulasi.

f(x)=sinx funksiyaning istalgan tartibli hosilasi mavjud va n -tartibli hosila uchun quyidagi formula o‘rinli edi (I.8- § ): ) n x sin( )x( f )n( 2    . x =0 da f (0)=0 va        1 2 1 2 0 2 0 к n agar ,) ( ,k n agar , n sin ) ( f к )n(  Shuning uchun (3.10) formulaga ko‘ra 1 0 1 2 2 1 2 1 3 2 2 1 2 3                  ), ) k( x sin()! k ( x )! k ( x ) ( ... ! x x x sin k k k (4.5) ko‘rinishdagi yoyilmaga ega bo‘lamiz. 2 4 -rasm 2 4 -rasmda f(x)=sinx, P 3 (x), P 5 (x) funksiyalarning grafiklari keltirilgan. 3 . Kosinus funksiya uchun Makloren formulasi. Ma’lumki, f(x)=cosx funksiyaning n -tartibli hosilasi uchun ) n x cos( )x( f )n( 2    formulaga egamiz (I.8- § ). x =0 da f (0)=1 va        k n agar , ) ( , k n agar , n cos ) ( f k )n( 2 1 1 2 0 2 0  Demak, sosx funksiya uchun quyidagi formula o‘rinli: 1 0 2 1 2 2 1 6 4 2 1 2 2 2 6 4 2                   ), k x cos()! k ( x !k x ) ( ... ! x ! x ! x сosx k k k ( 4.6 )

25 -rasm 25 -rasmda f(x)=cosx, P 2 (x), P 4 (x) funksiyalarning grafiklari keltirilgan. 4. f(x)=(1+x) (  R ) funksiya uchun Makloren formulasi. Bu funksiya (- 1;1) intervalda aniqlangan va cheksiz marta differensiallanuvchi. Uni Makloren formulasiga yoyish uchun f(x)=(1+x)  funksiyadan ketma-ket hosilalar olamiz: 2 1 1 1 1             )x )( ( )x(''f , )х ( )x('f , ,... )x )( )( ( )x('''f 3 1 2 1          , n )n( )x )( n )...( ( )x( f           1 1 1 . (4.7) Ravshanki, f(0)=1, f (n) (0)=  (  -1)...(  -n+1). Shuning uchun f(x)=(1+x)  funksiyaning Makloren formulasi quyidagicha yoziladi:             1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1                  n n n x )x ( )! n( n ... x !n n ... ... x ! x x             (4.8) 0<  <1. 5. f(x)=ln(1+x) funksiya uchun Makloren formulasi. Bu funksiyaning (-1;  ) intervalda aniqlangan va istalgan tartibli hosilasi mavjud. Haqiqatan ham, 1 1 1      )x ( ))х (ln( )x('f funksiyasiga (4.7) formulani qo‘llab, unda  =- 1 deb n ni n- 1 bilan almashtirsak, n n )n( )x ( )! n( ) ( )x( f      1 1 1 1 formulani hosil qilamiz. Ravshanki, f(0)=0, f (n) (0)=(-1) n-1 (n-1)! Shuni e’tiborga olib, berilgan funksiyaning Makloren formulasini yozamiz: 1 0 1 1 1 1 4 3 2 1 1 1 1 4 3 2                    , )x ( x ) n( ) ( n x ) ( ... x x x x )x ln( n n n n n (4.9) Yuqorida keltirilgan asosiy elementar funksiyalarning Makloren formulalari boshqa funksiyalarni Teylor formulasiga yoyishda foydalaniladi. Shunga doir misollar ko‘ramiz. 1-misol . Ushbu f(x)=e -3x funksiya uchun Makloren formulasini yozing. Yechish. Bu funksiyaning Makloren formulasini yozish uchun f(0), f’(0),...,f (n) (0) larni topib, (3.10) formuladan foydalanish mumkin edi. Lekin f(x)=e x funksiyaning yoyilmasidan foydalanish ham mumkin. Buning uchun (4.1) formuladagi x ni -3 x ga almashtiramiz, natijada

x n n n n х e )! n( )х ( !n х ) ( ... ! х ! х е 3 1 2 3 1 3 3 1 2 9 1 3 1            , 0<  <1, formulaga ega bo‘lamiz. 2-misol . Ushbu f(x)=lnx funksiyani x 0 = 1 nuqta atrofida Teylor formulasini yozing. Yechish. Berilgan funksiyani Teylor formulasiga yoyish uchun f(x)=ln(1+x) funksiya uchun olingan (4.9) asosiy yoyilmadan foydalanamiz. Unda x ni x-1 ga almashtiramiz, natijada lnx=ln((x-1)+1) va lnx= 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1                  n n n n n )) x( ( ) x( ) n( ) ( n ) x( ) ( ... ) x( ) x(  , 0<  <1 formulaga ega bo‘lamiz. Bu formula x -1>-1 bo‘lganda, ya’ni x >0 larda o‘rinli. 6. Teylor formulasi yordamida taqribiy hisoblash Makloren formulasi Lagranj ko‘rinishdagi qoldiq hadini baholash masalasini qaraylik. Faraz qilaylik, shunday o‘zgarmas M son mavjud bo‘lsinki, argument x ning x 0 =0 nuqta atrofidagi barcha qiymatlarida hamda n ning barcha qiymatlarida |f (n) (x)|  M tengsizlik o‘rinli bo‘lsin. U holda |R n (x)|=| 1 1 1    n ) n( x )! n( )x ( f  |  M  )! n( |x| n 1 1   tengsizlik o‘rinli bo‘ladi. Argument x ning tayin qiymatida nlim )! n( |x| n 1 1   =0 tenglik o‘rinli, demak n ning yyetarlicha katta qiymatlarida R n (x) yyetarlicha kichik bo‘lar ekan. Shunday qilib, x 0 = 0 nuqta atrofida f(x) funksiyani f(0)+ f’(0)x+ !2 1 f’’(0)x 2 + ... + !n 1 f (n) (0)x n ko‘phad bilan almashtirish mumkin. Natijada funksiyaning x nuqtadagi qiymati uchun f(x)  f(0)+ f’(0)x+ !2 1 f’’(0)x 2 + ... + !n 1 f (n) ( 0 )x n taqribiy formula kelib chiqadi. Bu formula yordamida bajarilgan taqribiy hisoblashdagi xatolik | R n (x)| ga teng bo‘ladi. 1-misol . e 0,1 ni 0,001 aniqlikda hisoblang. Yechish. e x funksiyaning Makloren formulasidan foydalanamiz. (4.1) formulada x= 0,01 deb olsak, u holda !n ), ( ... ! , ! , е n , 10 2 010 1 10 1 10      , masala shartiga ko‘ra xatolik 0,001 dan katta bo‘lmasligi kerak, demak R n (x)= 10 1 1 10 , n e )! n( ,   < 0,001 tengsizlik o‘rinli bo‘ladigan birinchi n ni topish yyetarli. e 0,1  < 2 ekanligini e’tiborga olsak, so‘ngi tengsizlikni quyidagicha yozib olish mumkin: 0010 1 10 2 1 , )! n( n    .

Endi n =1, 2, 3, ... qiymatlarni so‘ngi tengsizlikka qo‘yib tekshiramiz va bu tengsizlik n =3 dan boshlab bajarilishini topamiz. Shunday qilib, 0,001 aniqlikda 0551 3 0010 2 010 1 10 1 10 , ! , ! , ! , е ,      . Xususiy holda, n =1 bo‘lganda f(x)  f(x 0 )+f’(x 0 )(x-x 0 ) taqribiy hisoblash formulasi R 2 (x)= ! ) (''f 2   (x-x 0 ) 2 , x 0 <  <x aniqlikda o‘rinli bo‘ladi. 2-misol . Differensial yordamida radiusi r =1,01 bo‘lgan doira yuzini toping. Hisoblash xatoligini baholang. Yechish. Doira yuzi S=  r 2 ga teng. Bunda r 0 =1,  r=0,01 deb olamiz va S=S(r) funksiya orttirmasini uning differensiali bilan almashtiramiz: S(r)  S(r 0 )+dS(r 0 )= S(r 0 )+ S’(r 0 )  r. Natijada S(1,01)  S(1)+dS(1)= S(1)+ S’(1)0,01=  1 2 +2  0,01=1,02  hosil bo‘ladi. Bunda hisoblash xatoligi R 2 (r)= ! ) (''S 2   (r-r 0 ) 2 , r 0 <  <r dan katta emas. S’’(r)=2  va r ga bog‘liq emas, shu sababli R 2 (r)= !2 2  0,01 2 =0,0001  . Demak, hisoblash xatoligi 0,000314 dan katta emas. 3-misol . Ushbu f(x)= x xe 2 funksiyaning x =0,03 nuqtadagi qiymatini differensial yordamida hisoblang. Xatolikni baholang. Yechish. Taqribiy hisoblash formulasi f(x)  f(x 0 )+f’(x 0 )(x-x 0 ) da x 0 =0, x =0,03 qiymatlarni qo‘ysak, f(0,03)  f(0)+f’(0)0,03 bo‘lib, xatolik R 2 = ! ) (''f 2   x 2 = ! ) (''f 2   0,03 2 , 0<  < 0,03 bo‘ladi. Berilgan funksiya hosilalarini va nuqtadagi qiymatlarini hisoblamiz: f’(x)=(2x-1) x xe 2 , bundan f’(0)=-1, f’’(x)=2 x xe 2 +(2x-1) 2 x xe 2 = = x xe 2 (4x 2 - 4x+3), bundan f’’(  )<3 . Olingan natijalardan foydalanib, f(0,03)  1+(- 1)  0,03=0,97 va R 2 < !2 3  0,03 2 =0,0017 ekanligini topamiz. Teylor formulasi funksiyalarni ekstremumga tekshirishda, qatorlar nazariyasida, integrallarni hisoblashlarda ham keng tatbiqqa ega. Adabiyotlar 1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995.

5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Operatsion hisobning asosiy teoremalari. Tasvirga ko’ra aslini tiklash usullari

Lebeg va Riss teoremalari

Eyler va Ferma teoremalari

Differensial va integral hisob

Hususiy hosilali differensial tenglamalar uchun asosiy masalalarning qo‘yilishi