Giperbola va parabola - Алгебра - Рефераты

Giperbola va parabola

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

433.5 KB

Giperbola va parabola R e j a: 1. Giperbola va uning tenglamasi. 2. Giperbolaning shakli. 3. Giperbolaning asimptotalari. 4. Giperbolaning ekssentrisiteti, direktrisalari va fokal radiuslari. 5. Giperbolaning ba’zi xossalari. 6. Parabola va uning tenglamasi.

1 – §. GIPERBOLA VA UNING TENGLAMASI. T a’ r i f. Giperbola deb, tekislikning barcha shunday nuqtalari to’plamiga aytiladiki, bu nuqtalarning har biridan shu tekislikning fokuslri deb ataluvchi berilgan ikki nuqtasigacha bo’lgan masofalar ayirmalarining absolyut qiymatlari o’zgarmas bo’ladi (bu kattalik nolga teng bo’lmagan va fokuslari orasidagi masofalardan kichik bo’lgan shartda). F 1 va F 2 fokuslar orasidgi masofani 2c orqali, giperbolaning har bir nuqtasidan fokuslargacha bo’lgan masofalar ayirmasining moduliga teng bo’lgan o’zgarmas miqdorni 2a orqali (0<2a<2c) belgilaymiz. Ellips holida bo’lgani kabi absissalar o’qini fokuslar orqali o’tkazamiz, F 1 F 2 kesmaning o’rtasini esa koordinatalar boshi deb qabul qilamz. (6 – chizma) 0 M (x ; y) r 1y x d 2d 1x a b y   x a b y C FE D B 2 B 1A 1 A 2 r 2 F 1 N F 2

6 – c h i z m a. Bunda fokuslar F 1 (-0 ; 0) va F 2 (0 ; 0) koordinatalarga ega bo’ladi.

Fokuslari Ox o’qida yotgan giperbola (6-chizma) tenglamasini, uning ta’rifiga asoslanib keltirib chiqaramiz. Ikki nuqt orasidagi masofa formulasiga ko’ra:a y c x y c x 2 ) ( ) ( 2 2 2 2       (1.1) 7 – c h i z m a. / Soddalashtirishlarni bajargandan so’ng, quyidagi tenglamani hosil qilamiz: ) ( ) ( 2 2 2 2 2 2 2 2 c a a y a x c a     (1.2) (1.2) tenglamada giperbola uchun 2a < 2c bo’lgandan ayirma noldan kichik: 0 M (x ; y) y d 1 xb a yd 2 xb a y F 2 (0 ; c) A 2 (0 ; a) A 1 (0 ; -a) F 1 (0 ; -c) r 1 B 1 (-b ; 0) B 2 (b ; 0)r 2y x

0 2 2  c a. Shuning uchun 2 2 2 b a c   (1.3) deb olamiz. U hold (1.2) tenglama quyidagi ko’rinishga keladi: 1 2 2 2 2  b y a x (1.4). (1.4) tenglamaga fokuslari Ox o’qida yotgan giperbolaning kanonik (sodda) tenglamasi deyiladi. Giperbola tenglamasida 0y deyilsa, a x   bo’lib, giperbola Ox o’qini )0 ; (1 a A  va )0 ; (2 a A nuqtalarda kesishini bildiradi. (1.4) tenglamada x=0 deyilsa 2 2 b y  bo’lib, bu esa giperbola Oy o’qi bilan kesishmasligini bildiradi. Lekin, bi b y    2 mavhum bo’lgani uchin,fokal o’qqa perpendikulyar bo’lgan simmitiriya o’qi giperbolaning mavhum o’qi(B 1 B 2 kesma), giperbolaning fokuslari joylashgan o’q fokal o’q (F 1 F 2 kesma) va fokal o’qni odatta haqiqiy o’q (A 1 A 2 kesma) deyilib, A 1 va A 2 nuqtalar giperbolaning uchlari deyiladi. a va b sonlar mos ravishda giperbolaning haqiqiy va mavhum yarim o’qlari deb ataladi. Agar giperbolaning fokuslari Oy o’qda yotsa (7-chizma), u holda uning tenglamasi 1 2 2 2 2  b x a y (1.5). Bu giperbola (1.4) giperbolaga nisbatan qo’shma deyiladi.

1 – m i s o l. Agar giperbolaning haqiqiy o’qi 18 ga, mavhum o’qi esa 8ga teng bo’lsa, fokuslari Ox o’qda yotgan giperbolaning tenglamasini tuzing. Y e c h i s h. Giperbolaning tenglamasini tuzish uchun a va b parametrlarni bilish zarur. Masalaning shartidan: 9 18 2    a a ; 4 8 2    b b . Topilgan qiymatlarni (1.4) ga qo’ysak: 1 16 81 2 2   y x 2 – m i s o l. Agar giperbolaning uchlari A 1 (-2 ; 0) va A 2 (2 ; 0) nuqtalarda joylashgan, fokuslri esa F 1 (-4 ; 0) va F 2 (4 ; 0) nuqtalarda joylashgan bo’lsa, giperbola tenglamasini tuzing. Y e c h i s h. Shartdan a=2, c=4 ekani kelib chiqadi. (1.3) formulaga ko’ra 12 2 4 2 2 2    b . Bu qiymatlarni (1.4) tenglamaga qo’yib, 1 12 4 2 2   y x ni hosil qilamiz. 3 – m i s o l. Giperbolaning tenglamasi berilgn 1 57 64 2 2   y x . Uning uchlarining va fokuslarining koordinatalarini topig. Y e c h i s h. Giperbolaning tenglamasidan: 8 64 2    a a . (1.3) formulaga ko’ra 11 121 57 64 222        c b a c . Demak, giperbolaning uchlari (-8 ; 0) va (8 ; 0) nuqtalar, fokuslari esa (-11;0) va (11;0) nuqtalar ekan.

2 – §. G I P E R B O L A N I N G S H A K L I. (1.4) tenglamadan 2 2 a x a b y   , 2 2 b y b a x   (2.1) tenglamalarni topamiz. Bu tenglamalarning birinchisidan ushbu xulosalar chiqadi: 1) a x  uchun y ning qiymti mavhum; demak, giperbola y o’qi bilan kesishmaydi va a x   to’g’ri chiziqlar bilan chegaralangan soha ichida nuqtalari bo’lmaydi. 2) a x  bo’lganda, 0y bo’ladi; demak, giperbola x o’qini ikkita 1A va 2A nuqtada kesadi; bu 1A va 2A nuqtalar koordinatalar boshida a masofda turadi va giperbolaning uchlari deb ataladi. 3) absolyut qiymti a dan katta bo’lgan x ning har bir qiymatiga y ning ikki qiymati to’g’ri keladi, bu qiymatlar bir – biridan ishoralari bilangina farq qiladi. Demak, giperbola x o’qiga nisbatan simmetrik egri chiziqdir; 4) x cheksiz o’sganda y ham cheksiz o’sadi. Demak, (2.1) tenglamalarning ikkinchisi giperbolaning y o’qiga nisbatan simmetrik egri chiziq ekanligini ko’rsatadi. Giperbolaning hamma nuqtalari a x   to’g’ri chiziqlar bilan chegaralangan sohadan tashqarida joylashganligidan va ordinatalar o’qiga simmetrikligidan, u cheksiz cho’zilgan ikki ayrim tarmoqdan ibort ekanligi bilinadi. (6-chizma). 3 – §. G I P E R B O L A N I N G A S I M P T O T A L A R I.

Funksiya argumenti x cheksizlikka intilganda funksiya grafigi biror to’g’ri chiziqqa cheksiz yaqinlashish xossasi uning grafigini chizishda muhum rol o’ynaydi. T a’ r i f. Agar ) (x f y egri chiziqning M nuqtasidan l to’g’ri chiziqqacha bo’lgan s masofa M nuqta cheksiz uzoqlashganda nolga intilsa, l to’g’ri chiziq ) (x f y egri chiziqning asimptotasi deyiladi. ) (x f y funksiya grafigining asimptota chiziqlari umuman uch xil ko’rinishda bo’ladi: 1). Vertikal asimptota; 2). Gorizontal asimptota; 3). b kx y   ko’rinishdagi asimptota chizig’i. a x bo’lganda   y bo’lsa, a x vertikal asimptota chizig’i; a y bo’lganda  x bo’lsa, b y gorizontal asimptota chizig’i bo’ladi. Agar x x f k x ) ( lim  (3.1), ) ( ) ( ( lim x k x f b x    (3.2) limitlar mavjud bo’lsa, u holda b kx y   to’g’ri chiziq ) (x f y egri chiziqning og’ma asimptotasi deyiladi. Agar b kx y   og’ma asimptota tenglamasini aniqlashda 0k (xususiy holda 0k , 0 b ) bo’lsa, u holda b y (yoki 0 y ) to’g’ri chiziq gorizontal asimptota deyiladi.

Giperbolaning muhum xususiyatlaridan biri shundaki, uning nuqtalari uchlaridan uzoqlashib borgan sari asimptota deb atalgan to’g’ri chiziqlarga cheksiz yaqinlashib boradi. Giperbolada ikkita asimptota bor bo’lib, uning tenglamalari, (1.4) uchun:x a b y  (3.3), (1.5) tenglama uchun: x b a y  (3.4). 6 – va 7 – chizmalarda giperbola va uning asimptotalarining o’zaro joylashishi ko’rsatilgan. Bu chizmalarda giperbola asimptotalarining qanday joylashi ham ko’rsatilgan. Giperbolani yasashdan avval uning asimptotalarini yasash tavsiya qilinadi. 4 – m i s o l. Giperbola asimptotalarining tenglamalari 0 6 8   x y va 0 6 8   x y hamda fokuslar orasidagi masofa 20. Uning kanonik tenglamasini tuzing. Y e c h i s h. Masala shartiga asosan va (3.3) formulaga ko’ra: x y 8 6 . Bundan: a b 8 6  (3.5)

Masala shartiga asosan: 10 20 2    с с ; 2 2 2 2 2 100 a b a b с      (3.6) a va b larni (3.5) va (3.6) dan topamiz:          3664 86 6436 100 22 2 2 ba a b a a Demak, izlanayotgan giperbola tenglamasi: 1 36 64 2 2   y x . 5 – m i s o l. Asimptotalar orasidgi burchak 150 o va fokuslari abssisssalar o’qida bo’lib, ular orasidagi masofa 3 8 2 с bo’lsa giperbola tenglamasini tuzing. Y e c h i s h. Agar giperbola asimptotalari o’zaro 150 o li burchak tashkil etsa, ularda bittasi bilan Ox o’qning musbat yo’nalishi orasidagi burchak 30 o bo’ladi. Shuning uchun: b a tg a b 3 30 0    . a va b larning qiymatlarini aniqlaymiz. Masala shartiga asosan: 48 2 c . Bundan:             3612 3 48 3 48 3 22 2 2 2 2 2 2 ab b a b b b a b a Demak, izlanayotgan giperbola tenglamasi: 1 12 36 2 2   y x 4 – §. Giperbolaning ekssentrisiteti, direktrisalari va fokal radiuslari.

T a’ r i f. Giperbolaning ekssentrisiteti deb, fokuslar orasidagi (2c) masofaning haqiqiy o’qi (2a) nisbatiga aytiladi va quyidagicha belgilanadi:2 2 2 1 2 2          a b a b a a c a c e (4.1). a c bo’lgani uchun 1e bo’ladi. Ekssentrisitet giperbolaning shaklini xarakterlaydi. Haqiqatan (1.3) formuladan quyidagi kelib chiqadi: 1 1 2 2 2            e a c a b (4.2). Bundan ekssentrisiteti qanchalik kichik bo’lsa, giperbolaning yarim o’qlari nisbati a b shunchalik kichik bo’lishi ko’rinadi.

Biroq a b nisbat giperbola asosiy to’g’ri to’rtburchagi CDEF (6-chizma) ning shaklini, demak, giperbolaning o’zining shaklini aniqlaydi. Giperbolaning ekssentrisiteti qanchalik kichik bo’lsa, uning asosiy to’g’ri to’rtburchagi fokal o’q yo’nalishi bo’yicha shunchalik tortilgan bo’ladi. T a’ r i f. Giperbolaning direktrisalari deb, uning simmetriya markazidan e a  masofada haqiqiy o’qiga perpendikulyar bo’lib o’tadigan 1 (d va )2d to’g’ri chiziqlarga aytiladi. Demak, giperbola direktrisalarining tenglamalari:       ea x ea x (4.3) yoki       сa x сa x 2 2 (4.4) Giperbolaning markazidan bir tomonda yotgan direktrisasi va fokusi mos direktrisa va mos fokus deb ataladi. Giperbolaning nuqtalari mos fokus va mos direktrisaga nisbatan ushbu xossaga ega: Giperbolaning ixtiyoriy nuqtasidan fokusgacha bo’lgan masofaning mos direktrisagacha bo’lgan masofaga nisbati o’zgarmas son bo’lib, giperbolaning ekssentrisitetiga tengdir, ya’ni: e d r  1 1 (4.5) yoki e d r  2 2 (4.6) T a’ r i f. Giperbolaning ixtiyoriy ) ; ( y x M nuqtasidan uning )0; (1 c F  va )0; (2 c F fokuslarigacha bo’lgan masofalari M nuqtaning fokal radiuslari deyiladi va ular shu

ex a r ex a r      2 1 (o’ng tarmog’i uchun) (4.7) va ex a r ex a r      2 1 (chap tarmoq uchun) (4.8) formulalar bilan aniqlanadi. 6 – m i s o l. Giperbolaning tenglamasi berilgan: 1 12 36 2 2   y x . Uning ekssentrisitetini toping. Y e c h i s h. Giperbola tenglamasidan: 36 2 a , 12 2 b . Ekssentrisitet (4.1) formula bo’yicha hisoblanadi: 6 7 2 2    a b a e ; 7 – m i s o l. Haqiqiy o’qining uzunligi 10 ga, ekssentrisiteti 5 6 ga teng bo’lib, fokuslari Ox o’qda yotgan giperbolaning tenglamasini tuzing. Y e c h i s h. Shartga ko’ra: 5 10 2    a a (4.1) tenglikdan foydalanib, quyidagini topamiz: 6 5 5 6    c c . So’ngra, 11 25 36 2    b ni topamiz. Shunday qilib izlanayotgan tenglama 1 11 25 2 2   y x ko’rinishda bo’ladi. 8 – m i s o l. Giperbolaning ekssentrisiteti 5 7 e . ) ; ( y x M nuqtaning fokal – radiusi r=14. Shu M nuqtadan u bilan bir tomonda yotuvchi direktrisagacha bo’lgan masofani hisoblang. Y e c h i s h. Masala shartiga asosan chizma chizamiz (8 – chizma).

8 – c h i z m a. Agar ) ; ( y x M nuqtaning fokal – radiusi r bo’lsa, ) ; ( y x M nuqta- dan M nuqta bilan bir tomonda yotuvchi direktrisagacha bo’lgan masofani d desak, bular orasida d r e munosabat mavjud. Bu munosabatdan: 5,2 2 5 5 7 14     e r d . J a v o b: d = 2,5 d 2d 1 0 M (x ; y)y xr =14 F 1 d = 2,5 F 2

5 – §. Giperbolaning ba’zi xossalari. 1. Agar giperbolaning haqiqiy yarim o’qi mavhum yarim o’qqa teng bo’lsa) ( b a , u teng tomonli (yoki teng yonli) giperbola deyiladi. Teng tomonli giperbolaning kanonik tenglamasi 1 2 2 2 2   a y a x yoki 2 2 2 a y x   (5.1) ko’rinishga ega bo’ladi. Teng tomonli giperbola asimptotalarining tenglamasi x y , x y   (5.2) ko’rinishda bo’ladi va demak, koordinata burchaklarining bissektrisalari bo’ladi. Teng tomonli giperbolaning ekssentrisiteti: 2 2 2     a a a a c e (5.3) 2. (1.3) va (4.1) tenglamalar fokuslari Oy o’qda bo’lgan giperbola uchun o’zgarishsiz qoladi. 3. Fokuslari Oy o’qda yotgan teng tomonli giperbolaning tenglamasi: 2 2 2 a x y   (5.4) ko’rinishda bo’ladi. 4. Giperbolaning o’qlari koordinata o’qlariga parallel bo’lib, markazi biror ) ; ( 0 0 y x nuqtada bo’lsa, uning tenglamasi 1 ) ( ) ( 2 20 2 20     b y y a x x (5.5) ko’rinishda bo’ladi. (1) tenglamada 2 1 a A  ; 0 B ; 2 1 b C  ; 0 D ; 0 E ; 1  F bo’lsa, u tenglama 1 2 2 2 2   b y a x ko’rinishni olib, giperbola tenglamasiga aylanadi.

9 – m i s o l. Quyidagi giperbolaning tenglamasini eng soda shaklga keltiring:0 64 16 32 4 16 2 2      y x y x . Y e c h i s h. Bu berilgan tenglamani giperbolaning kanonik ko’rinishdagi tenglamasiga keltiramiz. 16 )1 2 ( 16 32 16 2 2      x x x x va 16 )4 4 (4 16 4 2 2       y y y y ekanliklarini e’tiborga olsak, berilgan tenglamaning ko’rinishi: 64 )2 (4 )1 ( 16 2 2     y x yoki 1 16 )2 ( 4 )1 ( 2 2     y x . Bu tenglama markazi )2;1 ( nuqtada, haqiqiy yarim o’qi 2 ga mavhum yarim o’qi esa 4 bo’lgan giperbolaning kanonik tenglamasidir. 6 – §. Parabola va uning tenglamasi. 6.1. Uchi koordinatalar boshida bo’lgan parabola. T a’ r i f. Parabola deb, tekislikning fokus deb ataluvchi berilgan to’g’ri chiziqdan baravar uzoqlashgan barcha nuqtalar to’plamiga (fokus direktrisada yotmaydi deb faraz qilinadi) aytiladi. Fokusdan direktrisagacha bo’lgan masofani p orqali belgilaymiz. Bu kattalik parabolaning parametrik deyiladi.

Parabola tenglamasini keltirib chiqarish uchun tekislikda koordinatalar sistemasini quyidagicha olamiz. Fokusdan o’tuvchi hamda berilgan direktrisaga perpendikulyar bo’lgan to’g’ri chiziqni abssissa o’qi deb, direktrisa va fokus orasidagi masofani ifodalovchi kesma o’rtasidan o’tuvchi hamda Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan to’g’ri chiziqni Oy o’qi deb olamiz. (9 – chizma) 9 – c h i z m a. 10 – c h i z m a. Shunday qilib, tanlangan sistemada fokus     0;2 p F koordinatalarga, direktrisa tenglamasi 2 p x  (6.12) ko’rinishda bo’ladi. ) ; ( y x M parabolaning ixtiyoriy nuqtasi bo’lsin. U holda parabola ta’rifiga asosan: MF MN  (6.11). Ikki nuqta orasidagi masofa formulasiga ko’ra 2 2 2 2 p x y p x         (6.13) bo’ladi. (6.12) tenglikning har ikki tomonini kvadratga oshirib topamiz: )0 ( 2 2   p px y (6.14). Bu tenglama, simmetriya o’qi Ox va tarmoqlari o’nga yo’nalgan, uchi koordinata boshida bo’lgan parabolaning kanonik (eng sodda) tenglamasi deyiladi (9-chizma). 0 M (x ; y)y xF x 2 p x  N 0M y xF 2 p x

Parabolaning simmetriya o’qi fokal o’q deyiladi. Parabolaning simmetriya o’qi bilan kesishish nuqtasi uning uchi deyiladi.) ; ( y x M nuqtaning fokal – radiusi: 2 p x r   (6.15) Simmetriya o’qi Ox va tarmoqlari chapga yo’nalgan, uchi koordinatalar boshida bo’lgan parabola (10-chizma) ning kanonik tenglamasi px y 2  )0 ( p (6.15) ko’rinishda bo’ladi. Uning direktrisasi tenglamasi 2 p x (6.1.7) bo’ladi. Oy o’q simmetriya o’qi bo’lgan va tarmoqlari yuqoriga yo’nalgan, uchi koordinatalar boshida joylashgan parabolaning tenglamasi (11-chizma) py x 2 2 )0 ( p (6.1.7) ko’rinishda bo’lib, uning direktrisasi tenglamasi 2 p y  (6.1.8) bo’ladi. ) ; ( y x M nuqtaning fokal – radiusi: 2 p y r   (6.1.9) 9 – c h i z m a. 10 – c h i z m a. Oy o’q simmetriya o’qi bo’lgan va tarmoqlari pastga yo’nalgan, uchi koordinatalar boshida bo’lgan parabolaning (12-chizma) kanonik tenglamasi py x 2 2  )0 ( p (6.1.10) ko’rinishda bo’lib, uning direktrisasi tenglamasi 2 p y (6.1.11) bo’ladi. 0M y xF 2 p y  r r 0 y x F 2 p y

Parabolaning ekssentrisiteti: 1  , chunki r d  ; 1  d r e . 10 – m i s o l. Agar uchi koordinatalar boshida bo’lgan parabolaning fokusi )0;4( F nuqtada yotsa, bu parabola tenglamasini tuzing. Y e c h i s h. Parabolaning fokusi Ox o’qining musbat yarim o’qida yotibdi. Unda parabolaning tenglamasi px y 2 2 bo’ladi. 8 4 2    p p . Demak, x y 16 2 . 11 – m i s o l. Uchi koordinatalar boshida, Ox o’qiga nisbatan simmetrik va )2 ;2(  A nuqtadan o’tuvchi parabolaning tenglamasi topilsin. Y e c h i s h. Shartga ko’ra izlanayotgan parabola )2 ;2(  nuqtadan o’tadi. Binobarin, bu nuqtaning koordinatalari parabola tenglamasini qanoatlantiradi. 1 2 2 )2 ( 2      p p . Demak, parabolaning tenglamasi x x y 2 1 2 2    bo’ladi.

12 – m i s o l. Parabola tenglamasi x y 10 2 berilgan. Uning direktrisasi tenglamasini tuzing. Y e c h i s h. Parabola tenglamasi x y 10 2 dan 5 10 2    p p . 2 p x  bo’lgani uchun 2 5 x yoki 0 5 2  x direktrisa tenglamasidir. 13 – m i s o l. Uchi koordinatalar boshida, direktrisasining tenglamasi 4 x bo’lgan parabola fokusining koordinatalarini yozing. Y e c h i s h. Koordinatalar boshidan, direktrisagacha bo’lgan masofa koordinatalar boshidan fokusgacha bo’lgan masofaga, ya’ni 2 p ga teng. 4 x direktrisa tenglamasidan 4 2  p ekani kelib chiqadi. 2 p x  direktrisa tenglamasiga px y 2 2 parabola mos keladi, uning fokusi A D A B I Y O T L A R :

1. T.Jo’raev va boshqalar. “Oliy matematika asoslari”. 1–qism, “O’zbekiston”, T. 1995 2. T.Shodiev. “Analitik geometriyadan qo’llanma”, “O’qituvhi”, T. 1973 3. B.A.Abdalimov. “Oliy matematika”, “O’qituvhi”, T. 1994 4. V.E.Shneyder va boshqalar. “Oliy matematika qisqa kursi” 1–qism, “O’qituvchi”, T. 1985 5. Fizika, matematika va informatika (ilmiy – uslubiy jurnal), №4 va №6, 2004 6. S.P.Vinogradov. Oliy matematika “O’qituvchi”, T. 196 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Uchi siljigan parabola

Aniq integrallarni taqribiy hisoblashda simpson (parabola)

Ikkinchi tartibli egri chiziqlarning umumiy xossalari va fan –texnikada qo’llanishi

Ikkinchi tartibli egri chiziqlar 2

Ikkinchi tartibli egri chiziqlar 2