Ikkinchi tartibli egri chiziqlar 2 - Алгебра - Рефераты

Ikkinchi tartibli egri chiziqlar 2

Загружено в:

16.12.2019

Скачано:

0

Размер:

273 KB

Ikkinchi tartibli egri chiziqlar Reja: 1. Ikkinchi tartibli egri chiziqning ta’rifi 2. Aylana 3. Ellips 4. Giperbola 5. Parabola

1. Ikkinchi tartibli egri chiziqning ta’rifi Ushbu0 2 2 2 2 2       F Ey Dx Cy Bxy Ax (1) Ikkinchi tartibli tenglama bilan aniqlanuvchi chiziq ikkinchi tartibli egri chiziq deyiladi, bu yerda F E D C B A ва 2 , 2 , , 2 , koeffisentlar haqiqiy sonlar bo’lib, A, B yoki C larning hech bo’lmaganda biri noldan farqli. Bizga 2 2 2 ) ( ) ( R b y a x     (2) aylana tenglamasi malum, Bu x va y larga nisbatan ikkinchi tartibli tenglamadir. Demak, aylana ikkinchi tartibli egri chiziqdan iborat. Biz kelajakda to’rt xil ikkinchi tartibli egri chiziqlarni yani aylana, ellips, giperbola va parabolalarni ko’rib o’tamiz. 2. Aylana Yuqoridagi (2) tenglamada qavslarni ochib uni 0 2 2 2 2 2 2 2        R b a by ax y x (3) ko’rinishda yozib olamiz. Uni (1) umumiy tenglama bilan solishtirib shuni ko’ramizki, 1) xy ko’paytma qatnashgan had yo’q, 2) 2 2 ва y x larning koeffisiyentlari teng. Endi teskari masalani qaraymiz. Faraz qilaylik (1) tenglamada xy qatnashgan had yo’q va 2 2 ,y x larning koeffisentlari teng. Bunday tenglama aylana tenglamasi bo’la oladimi? Demak, ikkinchi tartibli egri chiziq tenglamasi 0 2 2 2 2      F Ey Dx y x (4) ko’rinishda berilgan. Bu tenglamani quyidagicha yozib olamiz 0 2 2 2 2 2 2 2 2          F E D E Ey y D Dx x yoki FEDEyDx  2 2 2 2 )()( (5) Quyidagi uch holni qaraymiz 1) 0 2 2    F E D . Bu holda (5) tenglama va demak unga teng kuchli bulgan (4) tenglama markazi ) ; (1 E D O   radiusi F Е R    2 2D bo’lgan aylanani aniqlaydi. 2) 0 2 2    F E D . Bu holda (5) tenglama 0 ) ( ) ( 2 2     E y D x ko’rinishda bo’lib, uni va demak (4) tenglamani yagona ) ; (1 E D O   nuqtaning koordinatalari qanoatlantiradi.

3) 0 22   F E D . Bu holda (5) tenglama va demak, (4) tenglama hech qanday chiziqni aniqlamaydi. Misol . Ushbu 0 11 4 2 2 2      y x y x tenglama aylanani aniqlashni ko’rsating. Uning radiusi va markazini toping. Yechish. 0 2 ва 1    B C A shartlar bu yerda bajariladi. Berilgan tenglamada shakl almashtiramiz: 0 11 4 1 )4 4 ( )1 2 ( 2 2          y y x x yoki 16 )2 ( )1 ( 2 2     y x demak, berilgan tenglama markazi )2 ;1(1  O nuqtada va radiusi 4  R aylanani aniqlaydi. 3. Ellips 1-ta’rif . Tekislikda ixtiyoriy nuqtasidan fokuslar deb ataluvchi berilgan ikkita 2 1 ва F F nuqtasigacha bo’lgan masofalar yig’indisi o’zgarmas miqdorga ( a2 ga) teng bo’lgan barcha nuqtalar to’plami ellips deb ataladi (o’zgarmas miqdor a2 fokuslar orasidagi masofadan katta deb olinadi). Ellips tenglamasini to’zish uchun koordinatalar sistemasini quyidagicha kiritamiz. Berilgan 2 1 ва F F nuqtalarni tutashtiruvchi to’g’ri chiziqni abssissalar o’qi deb qabul qilamiz, koordinatalar boshini esa berilgan nuqtalar o’rtasida olamiz. 2 1 ва F F nuqtalar orasidagi masofani c2 bilan belgilaymiz. U holda 2 1 ва F F nuqtalarning koordinatalri 0); (- ва )0; ( c c ga teng bo’ladi. Ta’rifga ko’ra a2 > c2 yoki c a . Ellipsning ixtiyoriy nuqtasini ) ; ( y x M bilan belgilaylik (1-chizma). y ) ; ( y x M F 2 (- c ;0) 0 F 1 ( c ;0) x

1-chizmaM nuqtaning 2 1 va F F fokuslardan masofalarini uning fokal radiuslari deyiladi va mos ravishda 2 1 va ч ч bilan belgilanadi, ya’ni, ) , ( ), , ( 2 2 1 1 M F ч M F ч     ellipsning ta’rifiga ko’ra а ч ч 2 2 1   . Demak, a M F M F 2 ) , ( ) , ( 2 1     (6) Ikki nuqta orasidagi masofani topish formulasiga ko’ra         2 2 2 2 2 1 ) ( ) , ( ) ( ) , ( y c x M F y c x M F  (7) Demak, a y c x y c x 2 ) ( ) ( 2 2 2 2       Buni soddalashtirish maqsadida uning birinchi hadini o’ng tomonga o’tkazamiz va tenglamaning har ikkala tomonini kvadratga ko’taramiz: 2 2 2 2 2 2 2 ) ( ) ( 4 4 ) ( у с х у с х а а у с х          buni soddalashtirib, 2 2 2 ) ( у с х а а сх     ni hosil qilamiz. Buning har ikkala tomonini kvadratga ko’taramiz: ) ) (( 2 2 2 2 4 2 2 2 у с х а а х са х с      ta’rifga ko’ra a2 > c2 bo’lgani uchun 222 b c a   deb belgiilaymiz. U holda tenglama ushbu 2 2 2 2 2 2 b a y a x b   yoki 2 2 22 b у а х  =1 (8) ko’rinishga keladi. Bu tenglama ellipsning kanonik tenglamasi deyiladi. Endi ellipsning bu kanonik tenglamasiga ko’ra uning shaklini tekshiramiz. 1. (8) tenglama y x va larning juft darajalarini saqlagani uchun ellips koordinata o’qlariga nisbatan simmetrikdir. Ko’rinib turibdiki, (8) tenglamani ) ; ( ), ; ( ), ; ( ), ; ( 4 3 2 1 y x M y x M y x M y x M     nuqtalarning koordinatalari qanoatlantiradi. Shuning uchun koordinata o’qlari ellipsning simmetriya o’qlari, ular kesishgan nuqta ellipsning markazi deyiladi, fokuslar yotgan o’q uning fokal o’qi deyiladi. 2. Ellipsning koordinata o’qlari bilan kesishgan nuqtalarini topamiz. Ellipsning Ox o’q bilan kesishgan nuqtalarini topish uchun ushbu tenglamalar sistemasini yechish kerak.       0 1 2 2 2 2 y b у а х (9) Bu sistemaning yechimi а х   .

Demak, ellips Ox o’qini )0; ( ва )0; ( 2 1 a A a A  nuqtalarda kesadi. Xuddi shunday qilib ellipsning 0y o’qi bilan kesishish nuqtalari ) ;0( va) ;0( 2 1 b B b B  ekanligini topamiz. 2 1 2 1 , , , B B A A nuqtalar ellipsning uchlari deyiladi. y B 1 A 2 F 2 F 1 A 1 x B 2 2-chizma. Ular 2-chizmada tasvirlangan. 2 1A A kesma uzunligi a2 ga teng bo’lib, u ellipsning katta o’qi , 1 OA kesma uzunligi a ga teng bo’lib, uni ellipsning katta yarim o’qi deyiladi. 2 1B B kesma uzunligi b2 ga teng bo’lib, u ellipsning kichik o’qi , 1 OB kesma uzunligi b ga teng bo’lib, u ellipsning kichik yarim o’qi deyiladi. 2-ta’rif. Ellipsning fokuslari orasidagi masofaning katta o’qining uzunligiga nisbati ellipsning ekstsentrisiteti deyiladi va u e harfi bilan belgilanadi: а с а с е   2 2 Bu yerda a c bo’lgani uchun 10  e bo’ladi. Misol. )5;0( M nuqta orqali o’tuvchi fokuslari orasidagi masofa 6 ga teng bo’lgan ellipsning kanonik tenglamasini yozing. Yechish. Ellipsning kanonik tenglamasi 1 2 2 22  b у а х ni qaraymiz. )5;0( M nuqta ellipsga tegishli bo’lgani uchun 1 25 2 b , bundan 25 2 b . Endi 2a ni topish qoldi; ma’lumki, 2 2 2 c b a   , bunda c fokuslar orasidagi masofaning yarimi 2a =25+9=34. Demak, izlangan tenglama 1 25 34 2 2   у х bo ’ ladi .

4. Giperbola 1- ta ’ rif . Ixtiyoriy nuqtasidan fokuslar deb ataluvchi berilgan ikki 2 1 va F F nuqtagacha bo ’ lgan masofalar ayirmasining absolyut qiymati uzgarmas miqdor a2 ga teng bo ’ lgan tekislikdagi barcha nuqtalar to ’ plami giperbola deyiladi . ( o ’ zgarmas miqdor a2 fokuslar orasidagi masofadan ( c2 dan ) kichik deb olinadi ). Giperbola tenglamasini keltirib chiqarish uchun ellipsdagidek ish ko ’ ramiz . Bu yerda ham abssissa o ’ qini fokuslardan o ’ tkazamiz , koordinata boshini esa fokuslarning o ’ rtasidan olamiz . U holda )0; ( va (-c;0) 2 1 c F F fokuslar bo ’ ladi . Ta ’ rifga ko ’ ra a M F M F 2 ) , ( ) , ( 2 1     , yoki a y c x y c x 2 ) ( ) ( 2 2 2 2       . Buni soddalashtirib , ) ( ) ( 2 2 2 2 2 2 2 2 c a a y a x c a     (10) tenglamaga kelamiz , bu yerda 0 2 2  c a , chunki . 2 2 c a Shuning uchun 222 bac  deb olamiz . U holda (10) tenglama 1 2 2 2 2   b у а х (11) ko’rinishga keladi. Bu tenglama giperbolaning kanonik tenglamasi deyiladi. Endi (11) tenlamaga ko’ra giperbolaning shaklini aniqlaymiz. (11) tenglama y x v а o’zgaruvchilarning juft darajalarini saqlagani uchun giperbola ikkita simmetriya o’qiga ega bo’lib, ular koordinata o’qlaridan iborat. Giperbolaning simmetriya o’qlari uning o’qlari deb ataladi, ularning kesishish nuqtasi esa giperbolaning markazi deb ataladi. Giperbolaning fokuslari joylashgan o’q uning fokal o’qi deyiladi. Giperbola Ox o’qni )0; ( ва )0; ( 2 1 a A a A  nuqtalarda kesib o’tadi, lekin Oy o’q bilan kesishmaydi, chunki 0x bo’lganda 2 2 b y   bo’lib qoladi va bu o’rinli emas. 2 1 ва A A nuqtalar giperbolaning uchlari , ular orasidagi uzunligi 2 a ga teng bo’lgan kesma esa uning haqiqiy oqi deyiladi. Oy o’qida ) ;0( ва ) ;0( 2 1 b B b B  nuqtalarni belgilasak, 2 1 дан B B gacha bo’lgan b2 uzunlikdagi kesma giperbolaning mavxum o’qi deyiladi. (11) tenglamani y ga nisbatan yechami 2 2 a x a b y   (12) bo’ladi. Avvalo giperbolaning shakli I chorakda tasvirlanadi. Bu holda (12) da + ishora olinadi.

Bu yerda а х bo’lib qoladi. (12) da  х da y 0 dan  gacha o’sadi. y B 1 F 2 A 2 A 1 F 1 0 x B 2 3-chizma. Giperbola koordinata o’qlariga simmetrik bo’lgani uchun uning grafigi 3-chizmadagidek bo’ladi. Giperbola xa b y   tenglamalar bilan aniqlanuvchi ikkita assimptotaga ega. Eslatma. Agar cheksiz tarmoqqa ega bo’lgan egri chiziqning nuqtasi shu chiziq buylab harakatlanib borganda uning l to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofasi nolga intilsa, l to’g’ri chiziq egri chiziqning assimptotasi deyiladi. Agar a=b (yarim o’qlari teng) bo’lsa, giperbola teng tomonli deyiladi. Bu holda giperbola tenglamasi 2 2 2 a y x   (13) ko’rinishda bo’ladi. Teng tomonli giperbola assimptotalarining tenglamalari y=x, y=-x bo’lib, ular orasidagi burchak 90 0 ga teng bo’ladi. Koordinata o’qlarini –45 0 ga burchak, 0 x o’q y=-x asimptota bilan, o’q esa y=+x asimptota bilan ustma-ust tushib, asimptotalar yangi koordinata o’qlari bo’lib qoladi. Bu yangi o’qlarda (13) giperbola xy=a ko’rinishda ifodalanishini ko’rsatish mumkin. 2-ta’rif. Giperbola fokuslari orasidagi masofaning haqiqiy o’qning uzunligiga nisbati giperbolaning ekssentrisiteti deyiladi va e harfi bilan belgilanadi: a c c c e   2 2 Misol. Giperbolaning ekssentris i teti 12 13 , fokuslari orasidagi masofasi 26 ga tengligi ma’lum bo’lsa, uning kanonik tenglamasi tuzilsin.

Yechish. Shartga ko’ra 2c=26 va, demak giperbolaning katta o’qi a=12 bo’lgani uchun b 2 =c 2 –a 2 = 169-144=25 bo‘ladi . Shunday qilib giperbola tenglamasi1 25 144 2 2   y x bo’ladi. 5. Parabola 6-t a’rif . Parabola deb tekislikdagi shunday nuqtalarning geometrik o’rniga aytiladiki, bu nuqtalarning har biridan fokus deb ataluvchi berilgan nuqtagacha bo’lgan masofa direktrisa deb ataluvchi berilgan to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofaga tengdir (fokus direktrisada yoymaydi deb olinadi).

y N Q M 0 x x Direktrisa 4-chizma .)0; 2 ( p R  )0; 2(p F

y F 0 x Direktrisa 5-chizma. Fokusdan direktrisagacha bo’lgan masofani p orqali belgilaymiz. Bu parabolaning parametri deyiladi. Parabola tenglamasini chiqaramiz. Direktrisa va fokuslarni 4-chizmadagidek joylashtiramiz. Koordinata boshini RF kesmaning o’rtasidan olamiz. Bu holda fokus )0; 2(P F koordinataga ega bo’ladi. Direktrisa tenglamasi 2 p x   (14) ko’rinishga ega. Faraz qilaylik M(x;y) parabolaning ixtiyoriy nuqtasi bo’lsin. Ta’rifga ko’ra MN=MF 4-chizmada ko’rinib turibdiki 2 2)2 ( , 2 y P x MFx P QM NQ MN        Demak, 2 2)2 ( 2 y P x x P     Buning har ikkala tomonini kvadratga kutarib soddalshtirsak, px y 2 2 (15) tenglama hosil bo’ladi. (15) tenglama parabolaning kanonik tenglamasi deyiladi. Endi parabolaning formasini tekshiramiz. (15) tenglamada y juft darajada qatnashgani uchun absissa o’qi parabolaning simmetriya o’qi bo’ladi. y 2 >0 bo’lgani uchun ham musbat bo’ladi. 2 p  2 p

Shuning uchun parabola grafigi I va IV choraklarda joylashadi. x=0 da y=0. Demak, parabola koordinata boshidan o’tadi.  x da y ham cheksiz ortadi. Parabola 5- chizmada tasvirlangan. Misol. y 2 =8x parabola berilgan. Uning direktrisasining tenglamasini tuzing va fokusini toping. Yechish. Berilgan tenglamani (15) tenglama bilan solishtirsak 2p=8, p=4 ekanini topamiz. Demak, direktrisa tenglamasi x=-2 fokus esa F(2;0) bo’ladi. Eslatma. Agar parabolaning fokus o’qi sifatida ordinata o’qini olsak, uning tenglamasi x 2 =2py (16) ko’rinishda bo’ladi.

Похожие

Ikkinchi tartibli egri chiziqlar 2

Ikkinchi tartibli chiziqlar

Ikkinchi tartibli chiziqlar. Aylana va ellips

Birinchi tartibli chiziqlar

Ikkinchi tartibli chiziqlar ellips, giperbolava parabola. Ularning kanonik tenglamalari