Zokirjon Xolmuhammad o’gli Furqat - Литература - Рефераты

Zokirjon Xolmuhammad o’gli Furqat

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Zokirjon Xolmuhammad o’gli Furqat Reja: 1. Furqat hayoti va ijodini o’rganish tarixidan 2. Furqatning tarjimai holi 3. Furqat lirik shoir 4. Furqat publitsistikasi 5. Furqat-ma’rifat va madaniyat tar¢ibotchisi 6. Furqat ijodining badiiy xususiyatlari, shoir san’atkorligi 7. Furqat dostonlari

Zokirjon Mullo Xolmuxammad o’gli Furqat o’zbek demokratik adabiyotining etakchi namoyandalaridan biri bo’lib, yangi ma’rifatparvarlik oqimining shakllanishi va rivojlanishiga katta xissa qo’shgan shoirdir. Furqat Urta Osiyoning Rossiyaga qo’shib olinishi natijasida tugilgan yangi ijtimoiy ongning progressiv xarakterini adabiyotda targib qilgan ijodkorlardan biridir. Shoir o’z bilimi va butun qobiliyatini xalq xizmatiga bagishlab, maorif, erkinlik va baxt kuyini kuylagan ma’rifatparvar demokrat shoirdir. FURQAT HAYoTI VA IJODINI O’RGANISh TARIXIDAN Furqat adabiy merosining katta qismini lirika tashkil etadi. U she’riyatimizning an’anaviy janri bo’lgan gazalga ko’p murojaat qilgan. Ayni zamonda ko’plab muxammas, musaddas, musabba, tarjiband va mustazod kabi janrlarning xam ajoyib namunalarini yaratgan. Bulardan tashqari shoirning ijtimoiy mazmundagi qator she’riy, nasriy maktublari xam bor. Eng muximi, Furqat ijodining etakchi tomonini, boy goyaviy yo’nalishini uning masnaviyda yaratgan (umumiy xajmi 1000 baytga yaqin) ma’rifatparvarlik ruxidagi she’rlari xamda nasriy publitsistikasi tashkil etadi. Furqat birinchi navbatda, shu asarlari bilan navotor shoir sifatida adabiyotimiz tarixida aloxida o’rin egallab, yirik ma’rifatparvar-demokrat darajasiga ko’tarildi. U qoldirgan badiiy meros orasida “Xuqandlik shoir Zokirjon Fuoqatning axvoloti. O’zi yozgoni” sarlavxasi ostida 1891 yili “Turkiston viloyatining gazeti”da bosilgan prozaik asari aloxida axamiyatga ega. Filologiya fanlari doktori A.Abdugafurov mazkur asarni “Boburnoma” tipidagi asarlar sirasiga kiritib, shartli ravishda “Furqatnoma” deb atasa, professor ¢.Karimov “Sarguzashtnoma” deb nomlaydi. Undagi ma’lumotlarga qaraganda, shoir “Nux manzar”, “Chor darvesh” kabi asarlarni fors tilidan nazm va nasrda tarjima etgan. U yana “xammomi xayol” risolasini she’riy yozganini xam eslatadi. Xuddi shu manba Furqatning tarixnavis sifatida xam qalam tebratganini ko’rsatadi. U 1876 yilda qipchoq va qirgiz lashkarlarining Andijon viloyatini egallashlari xamda Qo’qonga bostirib kirishlari bilan bogliq tarixiy voqealarning “batafsil bayonini”

maxsus kitob qilganini yozadi. Shuningdek “qariyib 200 varaq, balki andin xam ziyodroq” xajmdagi chet ellar sayoxati taassurotlarini “bir sayoxatnoma kitob qilib” yozganligini Furqat ta’kidlaydi. Lekin afsuski uning na tarjimalari va na yuqoridagi asarlari xozircha topilmadi, yoxud. Shoir lirikasining xam (xususan chet elda yaratgan) xammasi bizgacha etib kelgan deb bo’lmaydi. Ayrim manbalar shoirning “Farxat” taxallusini qabul qilib, ma’lum muddat shu taxallus bilan xam ijod qilganini ko’rsatadi. Ammo shoirning bu taxallusdagi she’rlari xam xamon bedarak qolayotir. a) Hozirgi kunda Furqatshunoslik ixtiyorida shoirning 300 ga yaqin gazal, muxammas va boshqa janrda yozilgan asarlari; b) bir necha she’riy maktublari, o’nlab ma’rifatparvarlik ruxidagi masnaviylari, qator xabar va publitsistik maqolalari; d) “Furqatnoma” memuari, shuningdek; e) ilmiy va etnografik mavzudagi (“Qovondi chin va umuroti siyosiy”, “Ilmi ash’orning qoidai avzoni”, “To’y tavsifi”, “Aza tavsifi”, “gap ta’rifida” v.b.) asarlari mavjud. O’tmish adabiyotimizning barcha yirik namoyandalari kabi Furqat xayoti va adabiy merosini ilmiy asosida chuqur va xar tomonlama o’rganish xamda uning eng yaxshi asarlarini minnatdor avlodlarga keng ko’lamda etkazish ishlari faqat aktyabr to’ntarishidan keyin XX asr boshlaridan keyin boshlandi. Adabiyot ilmida Furqatshunoslik deb atalishi mumkin bo’lgan bir soxa maydonga kelib, uning ilk saxifalarini yaratishda Xolid Rasulning tashabbus va xizmatlari katta bo’ldi. U 30- yillarning oxirlarida shoir asarlaridan namunalar, shuningdek, uning xayoti va ijodi to’grisida umumiy tushuncha beruvchi maqolalarni e’lon qildi. 1940 yilda “Furqat she’rlari” nomi ostida, 1951 va 1953 yillarda shoirning yana bir tanlangan asarlarini, 1959 yilda esa Furqat merosining asosiy qismini olgan “Tanlangan asarlari”ni X.Rasul nashriga tayyorlab, keng o’quvchi ommasiga taqdim etdi. Furqat merosini to’plash, o’rganishning mantiqiy natijasi o’laroq, adabiyotshunoslikda qator ilmiy-ommabop tadqikotlar maydonga keldi. 40-yilda Mo’minov va ¢.¢ulomning yirik ma’rifatparvar va xalqlar do’stligining kuychisi sifatida talqin etuvchi ishlari paydo bo’ldi. 50-yillar o’rtalariga kelib, X.Rasulning “Zokirjon Furqat ijodi”, “Furqat-ma’rifatparvar-demokrat shoir” kitoblari

o’quvchilar qo’liga etdi. 1958-1959 yillarda shoirning tugilganiga 100 yil to’lishi munosabati bilan yozilgan ishlar Furqatshunoslikning yangi etapini tashkil qiladi. Yubiley arafasida V.Zoxidov, I.Mo’minov, ¢.¢ulom, M.Shayxzoda, ¢.Karimov, M.Yunusov va boshqa olimlarning qator maqolalari yuzaga keldi. Voxidov H. “Furqat va Muqimiyning ijtimoiy-siyosiy qarashlari. T. 1959. Kollektiv. Zokirjon Furqat. Maqola to’plami, 1959. 1977 yilda A.Abdugofurovning “Zokirjon Furqat” manografiyasi nashr etildi. 1980 yilda Guliston jurnalida Sharif Yusupovning “¢urbatda Furqat” sarlavxali qator maqolalari e’lon qilindi. Shunday bo’lsada shoir faoliyatining ayrim saxifalari qorongi, jumladan Furqatning chet elga qilgan safari va ulardagi turgun xayot kechirish sabablari, vatanni soginch bilan kuylab, uning bagridan benasib qolish sabablari munozarali. Furqat ijodiy merosini shakli va mazmuniga qarab, quyidagi gruppalarga bo’lish mumkin: a) lirikasi. B) ma’rifatparvarlik ruxidagi asarlari; v) dostonlari; g) memuarlari; d) publitsistikasi; e) ilmiy asarlari; j) badiiy tarjimalari. 1989 yilda shoir tavalludiga 130 yil to’ldi. F URQATNING TARJIMAI HOLI Furqatning murakkabva voqealarga boy xayot yo’lini, ijtimoiy va ijodiy faoliyatini tiklashda “Furqatnoma” asari, shuningdek, uning nasriy va nazmiy maktublari, maqolalari, zamondoshlari merosida uchraydigan ma’lumotlar asosiy ishonchli manba bo’lib xizmat qiladi. Zokirjon Qo’qon shaxrida kichik savdogar Mullo Xolmuxammad oilasida 1859 yilda dunyoga kelgan. Furqatning otasi bilan qiziqqan, xatto she’r ilmiga birmuncha iqtidori” xam bo’lgan. Furqat olti yoshga etganda ota-ona uni maxallasidagi “mulla Muxammad Olim maktabdor”ga o’qishga beradilar. Zokirjon maktabdan tashqari mustaqil mutolaa xam qiladi, sakkiz yoshida Attorning “Mantiqut-tayr” kabi juda murakkab falsafiy asari va to’qqiz yoshida esa Navoiy devonlari bilan batafsil tanishadi.

Katta, sermaxsul ijodning ibtidosi xuddi shu yoshlarda boshlanadi. Shoir “Furqatnoma”da to’qqiz yoshida yozgan quyidagi baytini keltiradi. Mening maktab aro buldur murodim, Xatimdek chiqsa imloyu savodim. 1970 yilda Zokirjon maktabni muvaffaqiyat bilan tugatgach, Qo’qon madrasalaridan biriga o’qishga kirdi. Zexnli va iste’dodli Furqat madrasada o’qitiladigan bilimlarni tezlik va osonlik bilan o’zlashtirib bordi, arab grammatikasiga, mantiq (logika) vafalsafaga oid kitoblarni yaxshi o’rgandi. Furqat madrasada o’qib yurgan vaqtlaridayoq Hofiz, Bedil, Jomiy, Fuzuliy va Navoiy ijodlari bilan chuqur tanishgan va arq poeziyasining boy ijodiy tarjribasidan yaxshi xabardor edi. Biroq Furqatning madrasadagi o’qishi uzoq davom etmadi. 1875 yilda Qo’qon xonligida avj olib ketgan o’zaro urushlar tufayli madrasa yopildi. Zokirjon Furqat bir necha yil Qo’qonda otasi yonida tirikchilik ishlari bilan mashgul bo’lgandan so’ng, 1878 yilda yangi Margilonga togasi yoniga bordi va u erda bir necha yil savdo ishlari bilan band bo’ldi. Zokirjon xayotida yangi Margilon ruslarning Fargona vodiysiga kelganlaridan keyin bino qilingan yangi tipdagi shaxar bo’lib, bu shaxar, bu erdagi rus madaniyati ko’rinishlari, xayotiy yangiliklar shoir diqqatini jalb etdi. “Furqatnoma”da aytilishicha, u ko’pgina xayotiy xodisalar, jumladan “Turkiston viloyatining gazeti” bilan shu erda tanishgan edi. Manbalarda Furqatning shu davrlarda togasining qistovi va bevosita ishtiroki bilan yangi Margilonda uylanganligi xabar qilinsa xam, lekin yosh shoirning rafiqasi kim bo’lganligi ko’rsatilmaydi. Furqat 80-yillarning boshlarida Qo’qonga qaytadi va butunlay ijodiy ish bilan mashgul bo’ladi. Oir, taxminan 80-yillarning o’rtalarida o’zining lirik she’rlarini yigib, to’plam tuzgan. Bu xaqda u o’z “Furqatnoma”sida “¢azal va muxammaslarim avroqini daftar sherozasiga boglab jam’ qildim”,-deb xabar qiladi. Furqat adabiy merosida uchraydigan “Bayoz” radifli she’r xam (Muqimiyxujrasi-muzeyida saqlanmoqda) mazkur to’plamning tuzilganidan dalolat beradi:

Topdi oroyish gazallaridanki, xar bir misrai, Qomati barjastai bir sho’xi siyminbar bayoz. Har qachonkim, ochdi tab’im bogidin bir toza gul, Bogladim guldasta, Furqat, ayladim daftar bayoz. Furqat xayotida Qo’qonda tashkil topgan Muqimiy boshshchiligidagi adabiy gurux katta rol’ o’ynaydi. Shoirning 80-yillarning boshlaridan 1889 yillargacha bo’lgan Qo’qondagi xayoti shoir dunyoqarashini shakllantirdi, ijodini kamol toptirdi. Furqatning Muqimiy, Zavqiy, Nisbat, Muxayir kabi ilgor fikrli shoirlar bilan shaxsiy aloqada bo’lishi va ular bilan ijodiy xamkorlik qilishi faqat Furqatning shaxsiy xayotidagina emas, balki demokratik adabiyotning tuzilishi va shakllanishida xam katta axamiyatga ega bo’ldi. 1889 yilda Furqat sayoxat qilish maqsadida Xo’jandga keldi. Furqat ijodiy merosidagi mazmun jixatdan goyat xarakterli bo’lgan “Tuf” radifli satirik she’r shu davrda yaratilgan bo’lishi mumkin. oir bilan xukmron doiralar o’rtasidagi kelishmovchilikdan darak beruvchi bu she’r shoirning o’z vatani-Qo’qon shaxrini tark etib, umrining oxirigacha u erga qaytib kelmasligining sabablarini ma’lum darajada izoxlab beradi: Ey Qo’qon bayonlari sizlardek insonlarga tuf! Furqat Qo’qondagi xukmron doiralarga shu tarzda gazab va nafratini sochib, Xo’jandga keladi, Xo’jand madrasalarida yashab, shaxar olimlari, shoirlari bilan tanishdi, suxbatlar o’tkazdi. “Furqatnoma”da diqqatga sazovar so’zlar: “Har qanday yaxshi odam va olim kishi bo’lsa, borib suxbatga musharraf bo’ldim: goxo she’r arboblari birla mushoira qildim va goxo tarab asxobi birla ulfat maxofilida nishoy ko’rguzdum”. Furqat bir necha vaqt Xo’jandda yashagandan so’ng yana sayoxatga otlanadi va: “tarix bir ming uch yuz oltinchi yili moxi shavvol nisfida”, ya’ni 1889 yil iyun’ oyining o’rtasida Toshkentga etib keladi. ¢oyibona do’sti Hoji A’zam bilan topishib, uning yordamida madrasai Ko’kaldoshda istiqomat etadi. Zokirjon Furqat

Toshkentga kelganidan keyin ma’lum muddat “Furqat” taxallusi ostida xam ijod etgan, xatto bu taxallus bilan bitilgan “toza va jadid ab’yotlari”, “ishtixar” (mashxur) bo’lgan. Lekin oradan ma’lum muddat o’tgandan so’ng, o’z tugilgan joyi “Ho’qondi latif”dan chetda, judoligda yashagan Furqat uchun bu taxallus ramziy-majoziy ma’noda tamomila mos ediki, u bu taxallusga qaytadi. Buni Mu’xammaslaridan birida: Laqab xar kimsaga mardum ba qadri odatiy derlar, O’shal-kim anjumanda o’tsa umri-“Suxbatiy” derlar Fano kuyida kimki, mu’tanifdur, “Xilvatiy” derlar, Zamon axli bu boisdan taxallus “Furqatiy” derlar, Necha yildir bu oshubi zamonidin adashganman. deb ochiq e’tirof etadi. Toshkuentda Furqat do’stlari va muxiblarining yordami bilan “Ko’kaldosh” madrasasidan bir xujra olib, shu erda yashay boshladi va o’z odatiga ko’ra maxalliy madaniyat namoyandalari-shoirlar, san’atkorlar va ilm axllari bilan tanishdi, ular bilan suxbatlar, adabiy o’tirishlar, mushoiralar o’tkazdi, ijodiy xamkorlik qildi. Shoir Toshkentda ko’proq ilgor rus madaniyatiga, uning yangiliklariga qiziqdi. Chunonchi, u “Tuorkiston viloyatining gazeti” redaktsiyasida va bosmaxonalarda bo’lib, matbaachilik ishlari bilan tanishdi. Gimnaziyada, rus-tuzem maktablarida bo’lib, yangicha usulda UKish-UKitish ishlarini ko’rdi, zamonaviy ilm va maorifdan xabardor bo’ldi. Teatrga, kontsert tomoshalariga, klub va boshqa jamoat muassalariga bordi, ulardagi yangiliklarni zo’r zavq-shavq bilan kuzatdi. “Furqatnoma”da klub xaqida: “Men Toshkentda klubga bir necha musulmonlarning borganini ko’rdim va eshitdim. Men o’ylaymanki, buni gunoxi yo’qdir. Bil’aks, biz musulmon xalqi rusiya tirikchiligini ko’rib, xursandlik va margub ishlarini o’zimiznikiga qiyos qilib olmogimiz kerak”.

U bu erda Rossiya tarixi, adabiyoti xaqida ko’proq bilishga intiladi. Toshkent erlar gimnaziyasining direktori, “Turkiston viloyatining gazeti” redaktori N.P.Ostroumov bilan tez-tez muloqatda bo’lib turadi. Furqat o’z taassurotlarini ko’pchilikga etkazish uchun “Turkiston viloyati gazeti”dan unumli foydalanishga xarakat qildi. Shoirning gimnaziya xaqidagi taassuroti gazetaning 1890 yil 11 aprel’ sonida bosildi. Bu Furqatning matbuotda birinchi ko’rinishi edi. Gazetaning !%-sonida (17 aprel’) esa uning “Gimnaziya” she’ri e’lon qilindi. U ma’rifatparvarlik ruxidagi asarlar yozib, ilgor goyalarni targib qilar ekan buni matbuot minbaridan turib amalga oshira boshladi. Uning “Ilm xosiyati”, “Akt majlisi xususida”, “Nagma-bazmi xususida” va uch bo’limdan iborat “Vistavka xususida” tsikli, kattagina xajmli “Suvorov” (prof. ¢.Karimov dostoni deb yuritgan) masnaviy va boshqa asarlari birin-ketin e’lon qilinadi. Hamda ularning nasriy bayoni rus gazetxonlariga etkaziladi. Gazetaning qator sonlarida shoirning “Furqatnoma”si bosiladi. Gap shundaki, Furqat 1890 yil aprel’ oyida “Turkiston viloyatining gazeti” redaktsiyasiga ishga kiradi. Gazeta redaktori N.P.Ostroumovning kundalik daftaridagi o’sha vaqtlarga oid quyidagi so’zlar diqqatga sazovordir. “Tarjimon Sattorxon Abdulgaffurov kasal bo’lib qoljdi... Bugun men shoir Furqatni taklif etdim xamda u bilan xamkorlikda gazetaning yangi sonini tayyorladim”. Demak Furqat jurnalist! Furqat gazetada qariyib bir yilga ishlaydi, xolos. Ammo bu qisqa muddat shoir ijodiy faoliyatida esa barakali, ijtimoiy faoliyatida esa qizgin va sermazmun davr bo’lib qoldi. 1891 yil 14 mayda Furqat Toshkentdan Samarqandga jo’naydi. Safar o’z oqibatiga ko’ra qator xorijiy mamlakatlarga borishning birinchi qadami bo’libgina qolmay, ona o’lkadan batamom chiqib qolishning bosh sabablarini ob’ektiv vokelikdan qidirish shoir bilan uning dunyoqarashi, ijodiy faoliyati bilan xukmron doiralar va reaktsion ruxoniylar o’rtasida yuzaga kelgan kuchli ziddiyatdan izoxlash real xaqiqatga muvofiq keladi... (To’plam ¢.Karimov maqola)

Shoir Samarqandda bir yarim, ikki oycha turib, 1891 yilning iyulida Buxoroga o’tadi va sayoxatini davom ettirib, Kogonda poezdga o’tiradi. “Andin to’gri Marv va Ashxobod va Boku va Botum tarafi birla Istanbulga keldim” deb yozadi maktublaridan birida. 1891 yil noyabrida Istambuldan yozgan xatida Furqat “Emdi mundin buyon Yunon mamlakatlarini va Iskandariya va Misr va Shom taraflarini sayoXat” qilish niyatini bildirdi. Shunga ko’ra 1891 yil oxiri va 1892 yil boshlarida Bolqon yarim oralidagi Bulgoriya va Gretsiyaga borib, qator shaxarlarda bo’ldi va yana stambulga qaytadi. Bu sayoxat vaqtida shoirning 16 baytli masnaviy va 72 baytdan iborat she’riy xikoyat doston yaratganligi ma’lum. 1892 yil mart oyi o’rtalarida safarni davom ettirib, Istanbuldan arab o’lkalariga borgan shoir, o’sha yilning sentyabrida Bombeyga keladi. Olti oyga davom etgan bu sayoxat Furqat ijodida chuqur iz qoldirdi. Shoir asarlarida Vatan temasi, ona yurtni soginish, unga intilish va gurbat musibatlari motivlari etakchi bo’lib qoladi. Bu, ayniqsa, uning “adashganman” (P-tom, 75-bet). Radifli 94 misradan iborat gazal-muxammaslar tsiklida ravshan seziladi. Furqat Hind o’lkasida ko’plab lirik gazallar, muxammaslar, nasriy va she’riy maktublar yaratgan. Ulardan biri “Kashmirli qiz” deb yuritiluvchi gazaldir. (1-tom, 25-bet) Hind go’zalining xusnu latofatini romantik ko’tarinkilik bilan madx etuvchi, badiiy jixatdan barkamol bu gazal “Vatan va gurbat” mavzuyi bilan ulanib ketadi. Furqat qish faslni Hindistonda o’tkazib, 1893 yilning boshlarida Hindistondan Tibet orqali Xitoyga o’tdi va Xo’tan shaxriga keldi, unda bir necha vaqt yashab, Yorkent shaxriga o’tdi va shu erda turgun bo’lib qoldi. Shoir Yorkentda qariyib 16 yil umr kechirdi. U bu erda Yonaxon ismli uygur qiziga uylanib, undan uch farzand-Nozimjon, Hakimjon, Nodirjon ismli o’gillar ko’rdi. Furqat uzoq muddat chet ellarda yashagan bo’lsa xam, xech qachon o’z vatanini unutmadi. U umrining oxirigachsa Qo’qon, Toshkent, Andijon, Margilon va boshqa shaxarlardagi do’stlari bilan xat orqali aloqa qilib turdi, “Turkiston viloyati

gazetasi” bilan xam aloqasini uzmadi. Uning she’rlari, maqolalari, xabarlari bu gazeta saxifalarida bosilib turdi. Furqat Yorkentda badiiy ijod bilan birga (Bu erdagi ijodi bizgacha to’liq etib kelmagan) tabobat (meditsina) ilmi nujum (astronomiya) bilan shugullangan. Furqat 1909 yilda Yorkend shaxrida muxojirlikda vafot etdi. (Tamoq ogrigi “Gulxan” jurnali). FURQAT LIRIK ShOIR Furqat o’zbek demokratik adabiyotida gumanistik lirikaning boyishi va rifojlanishiga katta ulush qo’sha olgan shoirdir. Lirika uning ijodida xajm jixatidan xam, mazmun va badiiylik jixatidan xam salmoqli o’rin tutadi. U klassik poeziyamizning gazal, muxammas, musaddas, masnaviy, maktubat, tarji’band v.b. shakllarida ajoyib va go’zal asarlar yaratdi. Shoir asarlarining ko’pchiligi muxabbatni tarannum etuvchi gazallardan iborat. U o’z lirikasining mavzui, xarakter va maqsadi xaqida so’z yuritar ekan, quyidagi misralarni yozishga batamom xaqli edi; Ey muxabbat axli, ramzi ishq faxm aylay desang,

Yozilgan xuni jigardin, Furqat, ash’orimga boq. Chindan xam shoirning muxabbat tasviriga doir she’rlari dillarni jumbushga keltirib o’ziga asir etadi. Furqat lirikasida yaratilgan ijobiy qaxramonning eng muxim xususiyati shuki, u xayotni sevadi, xayot go’zalliklaridan lazzatlarishga intiladi. Yor-maxbuba va uning xusnu latofati, noz-qarashlari xaqidagi qo’shiq shu xayot go’zalliklarining timsoli sifatida maydonga keladi. Furqat lirikasidagi “Fasli navbaxor”, “Fasli guldir”, “Baxor ayyomida”, “Istar ko’ngil”, “Ul qaro ko’z” va shu kabi boshqa she’rlarda xayot go’zalligi tarannum etiladi : Furqat lirik qaxramonning bunday ko’ngil istaklari” shoirning “Baxor ayyomida” sarlavxali gazalida xam o’z ifodasini topgan: Baxor ayyomida gulgasht etarga bir chaman bo’lsa, Qilurga sharxi xol, axli muxabbat ikki tan bo’lsa, Bulut qatrafishonu, ruxafzo sabzalar xandon, Ariglarning labida sabzavori bir chaman bo’lsa Kishi tubiyu navsar, jannatu ruzvonni ne qilsun, Jaxon ayvonida xosil bu yanglig anjuman bo’lsa. Yoki Ul qaro ko’z ko’zlariga surma bejo tortadur, Balki andin daxr eli ortuqcha gavgo tortadur. Qoshlari ostida go’yo ikki fatton ko’zlari Ikki xindu bachchadurkim, yondoshib yotortadur. Furqat poeziyasida tez-tez uchrab turadigan, yuqori maxorat bilan yozilgan bunday she’rlar jo’shqin va optimistik rux bilan bagishlovchi xarakterlarga ega. “Sayding qo’ya ber, sayyod” allegorik musaxdasining yaratilishi faqat Furqat ijodidagina emas, balki, umuman o’zbek demokratik adabiyotida jiddiy ijobiy voqea bo’ldi. Bu asar o’zining erksevar mazmuni, chuqur gumanistik goyasi bilan davr adabiyotida aloxida o’ringa ega.

“Sayding qo’ya-ber, sayyod”ning moxiyati zulmni, tutqunlikni qoralashdir. Uning zaminida zo’rlik bilan insonni erkdan maxrum qilishga qarshi kuchli norozilik, ozodlik uchun bo’lgan intilish madxi yotadi. Ma’lumki Furqat bu davrda mavjud ijtimoiy tuzumga, undagi xukmron adolatsizlik va zo’ravonlik tartiblariga batamom zid turgan goyani ochiq-oydin olga sura olmas edi. Sh/u xam shoir maxsus shakl va obrazlar qidirishga bo’ladi va chuqur ijtimoiy goyani badiiy tomondan xajman bilan kuchli tasvirlaydi. Musaddasda sayyod va uning tuzogiga ilingan sayd (ov) xaqida gap ketadi. Asarda sayyod-zulm, zo’rlik va adolatsizlik timsoli sifatida gavdalanadi, sayyod esa tutqunlik, qullik simvolidir. Shoir zulm va jafo ko’rgan saydga zo’r muxabbat va achinish bilan qaraydi, sayyodni esa yovuz kuch sifatida qoralaydi va la’natlaydi: Sayding qo’ya-ber sayyod sayyora ekan mendek Ol domini bo’ynidin, bechora ekan mendek O’z yorini topmasdan ovora ekan mendek, Iqboli nichun, baxti xam qora ekan mendek Hijron o’qidin jismi ko’p yora ekan mendek Kuygan jigari-bagri sadpora ekan mendek. Lirik musaddasdagi asosiy obrazlardan yana biri shoirning o’zidir. U eng yuksak fazilatlarga ega, chin gumanist inson sifatida gavdalanadi. Muallif obrazi zulm va zo’rlikni, ta’qib va taziyqni qoralovchi sifatida maydonga chiqadi. U yuz bergan adolatsizlikka ro’y-rost salbiy munosabat bildiradi. O’zini “oxu”lar-tutqunlar jumlasidan deb xis etadi, “ekan mendek” radifli avtor obrazini voqea ichiga to’gridan-to’gri olib kiradi: Hijron o’qidin jismi ko’p yora ekan mendek, Kuygan jigari-bagri sadpora ekan mendek. Oxuning chekkan azobi va kechinmalari batafsil tasvirlanib, xar oltilik oxirida ana shu baytning takrorlanishi shoirning xam oxu qatoriga quyib bedodlikdan qutilishga shoirning o’zi xam muxtoj ekanidan xabar beradi.

Musaddas konkret ijtimoiy jamiyatdagi inson erki sha’niga aytilgan alangali qo’shiqqa aylanadi. Kes rishtanikim, qilsun chapponlar otib jasta, Hajrida alam tortib, bo’ldi jigari xasta, Toglarga chiqib bo’lsin yori bila payvasta, Kel, qo’yma balo domi birla oni po basti, Hijron o’qidin jismi ko’p yora ekan mendek, Kuygan jigari-bagri sadpora ekan mendek. Musaddas Zokirjon Furqat ongida ozodlik madxi, erkinlik goyalarining etakchi tamoyilga aylanganini ravshan ko’rsatish bilan bir qatorda, shoir dunyoqarashidagi, jamiyat rivojlanish qonuniyatlarini tushunishdagi cheklanganlikni xam, ozodlikka olib boruvchi, erkni ta’minlovchi ijtimoiy-tarixiy omillarni payqay olmaganligini xam ko’rsatishi jixatidan xarakterlidir. Shunga ko’ra xam u zolim zulmini ko’rib, tutqunlik va erksizlikni xis qilgani xolda, ulardan qutulib, ozodlikka chiqish yo’lini bilmaydi. Natijada sayyodga murojaat qilib uni raxmdil, odil bo’lishga chaqiradi. Furqat poeziyasida nolish, xasrat va shikoyat motivlarining asl moxiyatini ochib beradigan va ularning sotsial ildizlarini izoxlaydigan she’rlar xam uchraydi: Sarxi kajraftorning bir shevasidan dogman, Ayshni nodon surib, kulfatni dono tortadur. Bu baytda shoir o’zi bilan jamiyatdagi xukmron guruxlar o’rtasida, jamiyatning ilgor qismi-“dono”lar bilan reaktsion qismi – “nodon”lar o’rtasida tugilgan qarama-qarshilikka ochiq ishora qilib o’tadiki, bu konflikt xasrat, nolish va shikoyat motivlarini tugdirgan edi. Furqat lirikasining xarakterli xususiyatlaridan biri undagi ¢urbat motivlaridir. Furqat poeziyasida, ayniqsa, shoirning chet ellarda yashagan davrida yaratgan she’rlarida bu motiv keng ishlandi. Furqat otashin vatanparvar shoir edi. U o’z xalqini, o’z ona-Vatanini cheksiz muxabbat bilan sevar, uning istiqboli, baxt- saodati xaqida qaygurar edi. Oir uzoq muddat chet ellarda yashagan davrida o’z Vatanini, xalqini unutmadi. Hokim guruxlar, ularning fitna va igvolari shoirni o’z

Vatanini tashlab chiqishiga majbur etgan va uning qaytib kelish yo’llarini to’sib qo’ygan edi. Bu jixatdan uning “Adashganman” muxammasi, bir qamar siymoni ko’rdim”, “Begiz nast” gazallari diqqatga sazovordir. Muxammas shaklida yozgan “Adashganman” asari shoirning o’z vatani xaqidagi chuqur xis-tuygularini ajoyib maxorat bilan, jo’shqinlik bilan tarannum etadi: Keyingi davr adabiyotimizda ona-Vatan dardini Furqatga o’xshab chuqur xis etgan va o’z ijodida mukammal yoritib, Vatan muxabbati xaqida ko’p va ajoyib asarlar yaratgan shoirni kam uchratamiz. Ulug Alisher Navoiyning xam Vatan muxabbati, gurbat alamlari xaqida o’lmas asarlar yaratgani ma’lum... Furqat Kashmirda xind go’zaliga bagishlab, “Bir qamar siymoni ko’rdim” gazalini yozar ekan, o’zining ¢urbatda darbadar kezib yurganligidan baxs ochadi: Aydi: “Ey bechora, qilding Na uchun tarki vatan?” Man dedim: “¢urbatda Furqat bor ekan taqdirda!” Aydim: “Ey jon ofati, zulfingga bo’lmish man asir, Aydi: “Bu savdoni qo’y, umring o’tar zanjirida! “Nuqta lab ustida bajodur”,-dedin aydi kulib Saxv qilmish kotibi qudrati, magar, taxrirda: Vatan muxabbati temasi Furqatning fors-tojik tilida yozilgan she’rlarida xam ishlanadi. Bu jixatdan Furqatning Tajalliy va Muqimiy she’rlariga nazira-javob tarzida yozgan “Begiz nast” she’ri taxsinga loyiq. Dod az dasti baxori zindogi k-az, jo’shi u, Yak guli xandoni nakxat bezu rangomez nast. Dar vatan az javri gardun xurorami moro nabud, In chi tole’ bud yorab, dar garibi niz nast. Tarji’band-musaddas shaklida yozilgan va o’n besh band-to’qson misradan iborat bo’lgan katta xajmli “Uch xarobatiy” she’ri demokratik adabiyotdagi falsafiy lirikaning kuchli namunalaridan biridir. Bu yo’nalish she’r tekstida uchraydigan “Uch xarobotiy”, “Uch alamkashmiz”, “Uch qalandarmiz” iboralarida ko’rinib turadi. She’r din axllariga, taqvodorlariga qarshi bosh ko’targan va o’zini “Xarobot

axli” deb e’lon qilgan uch isyonkor tilidan yozilgan. Din ta’limotini, taqvo va o’gitlarni tark etib, erkparvarlik ruxi bilan sugorilgan bu she’rda sarkashlik, shakkoklik va rindlik kayfiyatlari ilgari suriladi. Uch xarobotiy erurmiz Sokini mayxonamiz Xum boshidin charx urub, monandi bir parvonamiz, Mast o’lubmiz jo’shishi maydin ajab koshonamiz, Xolimiz dunyo gamidin forigi koshonamiz, Yor bizning yorimiz, jonon bizning jononimiz, Ushbu davron birla o’tsak yo’q erur armonimiz. (Tanlangan asarlar P tom 95 bet 1-P-Sh bandlar). FURQAT PUBLITSISTIKASI Zokirjon Furqat tub ma’noda yangi tipdagi ijodkor edi. Uning ijodiy faoliyat doirasi keng bo’lgan. Shoir qadimiy adabiyotimizning eng yaxshi an’analarini izchil ravishda davom ettirish bilan birgalikda badiiy taxlil ko’lamini yangi mavzu, yangi goya, yangi asarlarida, publitsistikasida, jurnalistlik faoliyatida juda yaqqol ko’rinadi.

Furqat birinchi o’zbek jurnalistidir. Uning Toshkentda yashagan davrida “Turkiston viloyati gazeti” redaktsiyasida ishlaganligi rad qilib bo’lmas xaqiqatdir. Furqat bu davrda va bundan keyin chet ellarda sayoxat qilib yurgan kezlarida, Yorkentda yashagan vaqtida xam o’z she’rlari, xabarlari va publitsistik maqolalarini gazeta redaktsiyasiga yuborib turdi. Furqat gazeta saxifasida bosilgan maqolalarida otashin do’sti, tajavuzkor imperialistlarning murosasiz dushmani sifatida ko’z o’ngimizda gavdalanib turadi. Bu jixatdan shoirning “Ho’qandlik Zokirjon naql qilib yozgan xabari” sarlavxali maqolasi va “Rus askarlari ta’rifida” she’ri diqqatga sazovordir. Furqat o’zining “Rus askarlari ta’rifida” she’rini rus-yapon urushi” munosabati bilan imperialistik mamlakatlarning, ayniqsa, ingliz imperialistlarining rus xalqiga nisbatan uyushtirgan igvo va Bo’xtonlariga javoban yozgan edi. Bu she’rning muqaddimasida shoir quyidagilarni ta’kidlab o’tadi: “Xablul matin” va “Pesai axbor” nom Hindiston gazetlarida rusiya davlatining Yapon birlaqilgan muxorabalari xususida, O’rusiya askari borasida aksar kinoyamiz so’zlarni yozadur... Lekin mazmunan diqqat birla muloxaza qilganda kinoya va xasadomiz ma’nilar ma’lum bo’ladir? Ingliz mustamlakachilari nazorati ostida Hindistonda chiqayotgan gazetalar rus-yapon urushida rus qo’shinining maglubiyatga uchrashini dastak qilib olib, rus xalqi sha’niga turli tuxmatlar yogdirishi jaxon jamoatchiligini adashtirar edi. Sh/u Furqat rus xalqi va uning jasorati to’grisida xaq gapni tiklash maqsadida ingliz gazetalariga javob yozishni zarur deb xisobladi. Furqat o’z she’rida, garchi rus-yapon urushida rus qo’shini maglubiyatga uchragan bo’lsa xam rus xalqi dunyoning jasoratli va zakovatli, engilmas xalqlardan biri ekanligini ta’kidlab, urushda uning ko’p qaxramonliklar ko’rsatganini qayta-qayta uqtiradi. Bu ish rusiya zo’ridin emasmu, Alar tab’i Gayuridin emasmu? Bu so’zning ramzini dono bilur bas, Nechun otashga toqat aylagay xas?

Haqiqatan xam 1904-1905 yillarda ossiya bilan Yaponiya o’rtasida bo’lgan urushda rus qo’shinining engilishi, rus saldatlarining qo’rqoqligidan, sustkashligidan emas, balki chorizmning chirganligi, chor xarbiy qo’mondonligining layoqatsizligi natijasi edi. Furqat “Turkiston viloyati gazetasi”saxifasida 1897 yilda yozgan bir maqolasida mustamlakachilar zulmi ostida ezilayotgan mazlum Sharq xalqlari do’sti sifatida ko’ringan. Maqolada ingliz imperialistlarining o’rnatgan va xshiyona .. . zulmiga qarshi erksevar Afgon xalqining olib borgan ozodlik kurashi to’grisida gapiriladi.. . FURQAT IJODINING BADIIY XUSUSIYaTLARI , ShOIR SAN’ATKORLIGI Furqat ijodining badiiy-estetik printsiplarini r-zm tashkil etadi. Furqat r-zm uchun ijobiy idealni ilgari surish va optimizm xarakterlidir. Furqat ijodida tanqidiy xarakterga ega bo’lgan asarlardan ko’ra, ijobiy goyani tasdiqlovchi,kuylovchi asarlar ustundir. U jixatdan Furqat boshqa demokrat shoirlardan ajralib turadi. Muqimiy, Zavqiy kabi demokrat shoirlar ijodida satira elementi ustun bo’lib, ular realizm tanqidiy xarakterga ega bo’lsa, Furqatda ijobiy idealni kuylash ustundir. Furqat badiiy maxorat cho’qqilarini egallashda Sharq poeziyasining boy xazinasidan, o’tmishning ulug san’atkorlaridan barakali foydalandi. Shoirning ulug Alisher Navoiyga zo’r muxabbat va ixlos bilan qaragan, xamda uning ijodiy chashmasidan baxramand bo’lgani ma’lum. Furqat she’rlari ichida Navoiy gazallariga yozilgan muxammaslar ko’p bo’lganidek, Alisher Navoiy uslubi va manerasida yozilgan she’rlar-naziralar xam ancha uchraydi. Masalan, Furqat Navoiyning: Ko’nglim o’rtansin agar gayriga parvo aylasa Har ko’ngil kim, sening ishqingni paydo aylasa.

Bayti bilan boshlanuvchi mashxur gazalining vazni, qofiyasi, radifi va boshqa badiiy xususiyatlarini saqlagan xolda quyidagi nazirani yaratdi: Ko’r bo’lsin ko’zlarimkim, o’zgacha solsam nazar, Jonga o’t tushsun agar sendin bo’lak yor aylasam. Ham ko’ngil yuz pora bo’lsin, mayl qilsa o’zgaga, Til kesilsin o’zgaga bir xarf guftor aylasam. Jondin ayrilsun tanu, yo bir yo’li sinsin ayog, ¢ayr kuyin bir qadam xar saro raftor aylasam. Furqatning dashtida men labtashna mundog oxkim, Demading xargiz ani shodobi diydor aylasam. Furqat she’rlarida Sharq poeziyasining ulkan namoyandasi Fuzuliy nomi tez-tez tilga olinadi va unga naziralar yozaladi, muxammaslar boglanadi. Bu viloyatlar maqomi boshqadur, emdi qani - Suxbatingizda dushanba gijjaku setorlar. Aylar erdi gox Farzinxon “Suvora” mashqini, Yaxshi savt ila Fuzuliydin o’qib ashgorlar. Furqat lirikasida klassik poeziyamizga xos bo’lgan xamma she’riy shakllarning namunlalari-gazallar, muxamaslar, tarji’bandlar, masnaviylar va boshqalar uchraydi. Furqat mavjud she’riy shakllardan foydalanish bilan birga,adabiyotimizda yangi she’riy shakllar yaratishga xam intiladi. Bu jixatdan “Lo’li va echki”, “Muazzam Chinu rus” to’rtliklari xaraktrelidir. To’rtliklar usulida yozilgan bu mustaqil she’rlar o’z shakli va mazmuni bilan adabiyotimizda yangi xodisa bo’lib, rus adabiyotidagi epigrammalarni eslatadi. Furqat lirikasida ajoyib o’xshatishlar, original istiora, majozlar va xarakterli tashbexlar ko’p uchraydi. Shoir poeziyasining tili jonli va jozibalidir. Masalan,”Kashmirda” sarlavxali lirik she’rlaridan olingan quyidagi baytlarda shoir baxsinga sazovor majoz va istioralar yaratadi: Aydim:”Ey jon ofati, zulfingga bo’lmishman asir! Aydi:”Bu savdoni qo’y, umring o’tar zanjirda!”

“Nuqta lab ustida bejodur”,-dedim, aydi kulib: “Saxv qilmish kotibi qudrat, magar taxrirda”. Bu baytlarning ikkinchisida Furqat zo’r poetik maxorat ko’rsatadi. Shoir yor labida xol borligini anglatmoqchi bo’lib, uni nuqtaga o’xshatadi. Uning uchun arab alifbesida “lab” so’zining ( ) yozilishidan foydalanib so’z o’yini yasaydi. Shoir yorga xitoban “lab” so’zida nuqta (xol) pastda bo’lguchi edi, sening labingda nuqtaning lab ustida turishi bajodir, deb xazil qiladi. Yori esa o’z javobida undan xam sho’xroq mazmunni ifoda etadi: taxrir vaqtida kotib xato qilib, nuqtani (xolni) pastga emas (arab alifbesida “b” xarfidagi nuqta ( ) pastga qo’yiladi), yuqoriga qo’yib yuborgan. Shoir klassik poeziyamizda keng tarqalgan lutf usulidan xam ustalik bilan foydalangan: Ko’zlari bir gamza birla vaxshi ko’nglum qilsa sayd, Furgon emas, gar chindin oxu kelturur. Bu baytdagi chin so’zi ikki ma’noda: rost va xitoy ma’nolarida ishlatilgan. Natijada baytdan ikki xil mazmun anglashiladi: a yorim o’z ko’zlarini gamza- qarashma bilan o’ynatsa, go’yo Chindan (Xitoydan) go’zal ko’zli oxu keltirgandek bo’lib, mening ko’nglim unga maftun bo’ladi; b) mening yorim o’z ko’zlarini gamza qarashma bilan o’ynatsa, yolgon emas,chindan xam uning ko’zlari oxu ko’zlaridek go’zal bo’lib ketadi. Shoir “Fasli Navbaxor o’ldi”, “Baxor ayyomida” v.b. she’rlarida tabiatning go’zal tasvirini bergan. (1 tom, 21-bet). Dilbaro vasling muyassar bo’lmasa yiglab yonay, Tobakay xajringda ogushimda zonu kechalaryu Bu baytda kechalari tong otguncha uxlamay, yor yo’liga ko’z tikib, xasrat va alam ichida tizzalarini quchoqlab o’tirgan oshiq obrazi chizilgan. Bu real va juda jozibali manzara. Bu poetik manzara san’at predmeti sifatida rassom uchun xam, xaykaltorosh uchun xam ob’ekt bo’la oladi...

FURQAT-MA’RIFAT VA MADANIYAT TAR¢IBOTCHISI Zokirjon Furqatning ma’rifatparvarlik ruxidagi asarlarida davrning bosh masalalaridan biri-Rossiyaga, rus xalqiga munosabat masalasi, o’lkaning Rossiya sostaviga qo’shib olinishini baxolash masalasi chuqur xalqchillik pozitsiyasidan goyaviy etuklik va katta zakovat bilan xal etiladi. Reaktsion guruxlar, feodal tuzumi maddoxlari, din Xomiylariga zid o’laroq, demokrat shoir Rossiyaga qo’shib olinishni ma’qulladi, uning chorizm va rus burjuaziyasi ish-ixtiyoridan tashqari bo’lmish ob’ektiv ijobiy oqibatlarini ko’rdi, faxm etdi, o’zbek xalqining kelajagi,taqdiri, zamonaviy taraqqiyotga erishuvi faqat Rossiya va rus xalqi bilan xamkorlik va do’stlashuvda ekanligini o’z davrining ilgor farzandi sifatida tushundi. Shubxasiz, shoir bunda ma’lum evolyutsiya jarayonini bosib o’tdi... Bunga aniq ishorani “Furqatnoma”ning quyidagi jumlalarida xam ko’ramiz: “... Ho’qand va Margilonda ekan vaqtimda Rusiya rasmlarini mutlaqo bilmas erdim... Ul vaqtlarda Rusiya xalqidin baroq odamni bazorda ko’rsam, qochib yiroqdin o’tib ketar edim. Hatto o’ris bilan so’zlashgan odamni yomon ko’rar erdim... Toshkent shaxriga kelib, bir necha vaqt turub, Rusiya xalqining odamlari bilan tanishib, oshno bo’lib, alarning ko’p rasmlarini ko’rdim va ko’rmaganimni so’rdim...” Demak... Keyinchalik “Rossiyaning Sharqqa nisbatan madaniylashtiruvchilik roli”ni tushungan Furqat ossiyani uluglashga kirishadi. Hatto shoir Rossiyaga qo’shib olinish natijasida o’lkada asrlar mobaynida muntazam davom etib kelgan feodal boshboshdoqlikka, taxt uchun olib boriladigan o’zaro ichki urushlarga uzil-kesil barxam berilganligini so’zlaydiki, bu nixoyatla muximdir. Bu tarixiy xaqikat “Turkiston viloyati gazeti” 1903 yil 9 may sonida bosilgan asarida shunday beriladi: Qadim ayyom xonlaro asrini ko’rgan-eshitganmiz: Har oyda bir tarafdin yov chiqib elga ziyon etdi. Bir-ikki gaz qizil chit nayzaga boglab alam aylab, Qo’shun tortib necha erlarni toroju talon etti.

Ko’p elni xuni noxaq qildi ul saffoni joxillar, Bolasini etim-xotunlarin bexonumon etti. Qachon Rusiya axli qo’shdi yuz Fargona mulkiga, Musulmonlarni ul sho’ru balolardin omon etti. Shoir “Ilm xosiyati” she’rida yangi davr va yaqin kelajak ossiya davridir, degan chuqur xulosaga keladi: Zixi davroni arxunda nishoni, Zamon o’ldi o’rusiya zamoni. Toparga ilmni aylar jadallar, Topib aylab aning birla amallar. Bo’lub bu asr xikmat axli xadsiz Fatonat axli donishmand adadsiz. Ulumu fanda Aflotundin afzal, Kamoli axlu donish birla akmal. Furqatning ma’rifatparvarlik ruxidagi asarlaridan birinchisi-“Gimnaziya” rus- evropa ta’lim-tarbiya, o’qituv sistemasiga madxiya sifatida jaranglaydi. Ayni zamonda, “Gimnaziya” ob’ektiv ravishda eski usuldagi maktablar axvoliga tanqidiy nazar bilan qarash, yangi tartiblarni orzu qilish ro’xi bilan sugorilgan. Asar eski maktabning qotib qolgan chalasavod domlalariga qarshi qaratilgan tanqid sifatida xam axamiyatlidir: Esizkim, bizni o’tmish xonu beklar. Kechib ishratda zos subxu shomi, Keturmay yonigi bir axli donish, O’ziga xos etib necha ovomi. Chu ilmu fazl elini tutmadilar, Qilibon tarbiyatda extiromi... Ma’rifat tavsifiga bagishlangan va “Akt majlisi xususida” deb yuritilayotgan masnaviy o’zining mazmuniga ko’ra “Gimnaziya”ning davomidir. Unda shoir gimnaziyani bitiruv imtixonlariga bagishlangan majlis xaqida batafsil so’z yuritadi. Ayniqsa, bitiruvchilar orasida “musilmon xalqimizda tolibul-ilm”lar xam borligi

muallifni quvontiradi. Nixoyat shoir bu so’zlarni aytishdan maqsadim ilmga chanqoqligim deydi va zamondoshlarini yana ilm olishga da’vat etadi: Tiriklikda kishikim qilsa xar kor, Ani osonligina ilm darkor. Shoir asar xotimasida “Bu so’zlarni demoqdin shul murodim”,-deya asosiy goya bayoniga o’tadi va zo’r extiros, kuchli xayajon bilan ilm, maorifni uluglaydi. Ilm insonga o’zligini tanitadi, xayotdagi o’rnini belgilaydi, unga jaxonni ochadi”, bir mash’aldek uning yUlini yoritadi, deydi shoir: Jaxon ravshan ziyoni ilmdandur, Ko’ngil sofi safoyi-ilmdandur. Charog o’lsa agar xam kim qo’lida, Xatar bo’lmas qaronguda yo’lida. “Turkiston viloyatining gazeti”da (1890 yil, 35, 36 va 39-son). Zokirjon Furqatning Toshkentda uyushtirilgan vistavkaga bagishlangan (umumiy soni 92 baytdan iborat) masnaviylari e’lon qilinadi. 30 avgustda ochilgan vistavkani 2 sentyabrda tamosha qilgan shoir o’z taassurotlarini juda tezlik bilan she’rga tushirgan, 6 sentyabrda esa gazetxonlar u bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’lganlar. Bu repertaj-masnaviylar voqea yuz bergan joydan uyushtirilgan oddiy gazeta xabari emas, balki ma’rifatparvar shoirning ilgor qarashlarini aktiv targib etuvchi etuk badiiy asarlar darajasiga ko’tarilgan. Shoir bevosita voqea yuz bergan joyda-vistavkada. U jiddiy manfaatdorlik bilan ko’rzagmani diqqat qiilb aylanadi va mayda-chuyda detallarga qoldirmay birma-bir o’quvchilarga bayon qilib beradi. o’ning tasviri tinglovchilarda zo’r qiziqish, xavas uygotib fikrlarini boyitadi: Hunarkim, vasfi bo’lsa xar zabonda, Qilur ko’b qadrlar paydo jaxonda. Furqat vistavkada o’zbek xunarmandlarining xam bir qancha kashfiyotlari namoyish qilinayotgan, ular rus kishilarida katta taassurot qoldirib, taxsinga sazovor bo’lganligini chuqur mamnuniyat va tabiiy gurur bilan yozadiki, bu o’z navbatida, ragbatlantirish, undov kabi o’qiladi:

... Samarqandu Buxorodin matoi, Kelturdilar xama o’z ixtiroi... Musulmon aylagan moshinalar xam, Bor erdi, garchi ko’p yo’qdur, gara kam. Ko’rub rusiyalar: “Axsan!” –dedilar.. “Musulmondin ajab bir fan” dedilar. Maxalliy Milliy vakillarining vistavkada qatnashuvlari tasviriga shoir ayniqsa, ikkinchi masnaviyda katta o’rin ajratadi. Uning yozishicha, Buxoro kosib- xunarmandlari namoyish etgan siopxiy asboblari, “ipaklik ish, atlas, beqasam, shoxiyu adros”lari, “duxoba” birla kimxob, zardo’ziyu, zarrinu zardoblari”, Urganchdan keltirilgan gilam, chakmonlar va boshqa molu asbob-uskanalar tomoshobinlarni xayajonlantirgan. Bu tsikl masnaviylarining uchinchisi asosan rus va Evropa olimlarining fan- texnika soxasida erishgan yutuqlarining madxiga bagishlangan fan-texnikaning juda murakkab ixtirolarini tasvirlashda Furqat genial soddalik va aniqlikka erisha olgan. Bu ayniqsa, lampochka bayoniga bagishlangan misralarda yaqqol ko’rinadi. ... Chunonchi ikki fonus, axli xikmat, Yasabdurlar qilib izxori san’at. Yonar befilta, begugurt, bayog, Anga bir sim ishorat aylagan chog. Yo’q ammo lampa yanglig anda soya, Gadoyi bog aro aylar kifoya. Emasdur shom rangi-sho’’lasi oq, Latofatda yana andin maxinroq. Xullas, Furqat xaqli ravishda vistavkani bilim dargoxlaridan biri, tajriba almashish maydoni, o’z Xunarini kamolga etkazish vistavkasi deb ta’kidlaydi: Kelib anda xunar komil qilurlar, Ko’rub ko’b ilmni xosil qilurlar.

FURQATNING ILMIY VA TARIXIY ASARLARI Jo’shqin lirik va ajoyib ma’rifatparvar shoir Furqat o’z xayotida ilmiy ish bilan xam shugullangan. Furqat tarjimai xolidan ma’lumki Yorkentda tabobat (meditsina), xay’at (astronomiya) ilmlari bilan qizgin mashgul bo’lgan. Furqat o’z “Sarguzashtnoma”-(“Furqatnoma”)sida 1875-1876 yillarda Qo’qon xonligida ro’y bergan voqealarni o’z ichiga olgan tarixiy asar yozganini aytadi. Afsuski, bu asar xozircha topilgan emas. Furqat ijodiy merosida yana to’rtta ilmiy asar uchraydi. Ularning uchtasi etnografik xarakterga ega bo’lib, ular “To’y tavsifi”, !Gap ta’rifida”, “Aza tavsifi”, deb ataladi. To’rtinchisi adabiyotshunoslik xarakterida bo’lib, lm ash’orning qoidai avzoni” deb ataladi. Bu asar adabiyot xavaskorlariga qo’llanma tarzida tuzilgan bo’lib, unda aruz vaznining qonun-qoidalari bayon etiladi. Furqat 1891 yilda Toshkentda o’zining boshidan kechirganlarini, ya’ni tarjimai xolini yozib chiqdi. Bu asar “Turkiston viloyatining gazeti” saxifalarida (1891 yil yanvar’-iyun’ sonlarida bosildi. Avtobiografik xarakterdagi bu asarni filologiya fanlari doktori A.Abdugafurov “Furqatnoma” professor ¢.Karimov “Sarguzashtnoma” deb atadilar). “Sarguzashtnoma” memuar prozaik asar sifatida qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu asarda Furqat o’zining bolalik davridan boshlab 1891 yilgacha, ya’ni Toshkentdan chiqib ketguncha bo’lgan davr ichida boshidan kechgan voqealar to’grisida fikr yuritadi. Furqatning “Qo’qonda o’tgan yoshlik davri, oilaviy xayoti, maktab va madrasada o’qishi, yangi Margilonga borishi u erdagi mashguloti, Qo’qonga qaytib kelishi, Muqimiy boshchiligidagi adabiy xarakatda ishtirok qilishi, shoir sifatida shuxrat qozonishi va nixoyat, 1889 yilda Qo’qonda Xo’jand (Leninobod) orqali Toshkentga kelishi va Toshkentdagi xayoti bu asarda yorqin epizodlar orqali ravon uslubda xikoya qilinadi. “Sarguzashtnoma” Furqat tarjimai xolini o’rganishda eng qimmatli xujjat bo’lib, u bebaxo manba sifatida tadqiqotchilar tomonidan foydalaniladi.

“Sarguzashtnoma”ning yana bir qimmatli tomoni shundaki,Furqat bu asarda o’zi to’grisida so’zlashi bilan birga muxiti, mashxur zamondoshlari, o’sha davrda ro’y bergan muxim tarixiy xodisalar to’grisida xam ma’lumot beradi. Shoirning o’sha zamon maktablaridagi dogmatika, sxolastikaga asoslangan o’qitish va tarbiya usuli xaqidagi borgan ma’lumotlari, Toshkent madaniy muxiti, ilgor rus madaniyatining turli ko’rinishlari (gazeta, bosmaxona, teatr va o’quv yurtlari- gimnaziya vyubyu) rus madaniyati arboblaridan orttirgan do’stlari, ular bilan aloqasi v.x. xaqidagi xikoyalari xarakterlidir. FURQAT DOSTONLARI 1890 yilda butun Rossiyada Aleksandr Vasil’evich Suvorov tugilganiga 160 yil to’lishi munosabati bilan tantanalar o’tkazilgan edi. Gazetalarda A.V.Suvorov va uningbiy galabalari xaqida materiallar e’lon qiilinb, bir qator saxna asarlari maydonga kelgan edi. V.Bogatiryovning arxiv materiallari asosida tekshirishlariga ko’ra, Furqat 1890 yil, 5 oktyabr’ Toshkent saxnasidan N.Kulikovning “Suvorov qishloqda, Milanda va yaxshi ayollar orasida” komediyasini ko’rgan va uning mazmunida o’z asarini yaratgan. Spektaklda mashxur sarkarda xayoti va faoliyatining unga katta bo’lmagan bir davri tasvirlanadi. Shuning uchun xam shoir spektakl’ mazmunidan chetga chiqib, o’zbek gazetaxonlariga, avvalo Suvorovning kimligi, qanday xizmatlari bilan mashxur bo’lmaganligi xaqida ma’lumotlar berishni shart deb biladi. Shoir qisqa, ravon misralarda A.V.Suvorovga xaqqoniy umumiy xarakteristika bera olgan. Suvorovning emish bir katta odam, Baxodirlik bila mashxuri olam. Emish rusiyaga sardori lashkar, Yurib amri bila bisyor askar. Sipoxilik ishiga moxir erkan Ko’p ishlar dogi andin zoxir erkin.

Furqat poemasida yaratilgan Suvorov obrazi tarixiy Suvorovdagi asosiy xususiyatlarni, umuman, to’gri aks ettiriladi. Furqat dostonida Suvorov, dastavval, rus erining butunligi va xavfsizligi uchun kuch va gayratini ayamaydigan vatanparvar sarkarda sifatida gavdalanadi. Podshox Pavel 1 va saroy doiralaridagi reaktsionarlar bilan kelisha olmay, ishni tark etib, qarilik choglarini o’z qishlogi Kongonskoeda o’tkazayotgan Suvorov vatanning birinchi chaqirigi bilanoq frantsuzlarning tajovuzkorligiga qarshi otlanib, sarkardalikni qabul qildi va o’z yurtini chet el bosqichlari xujumidan ximoya qilishda butun bilim va qobiliyatini ishga soldi. Suvorovning bu xarakati uning xaqiqiy rus vatanparvari ekanligini yaqqol ko’rsatib turadi. Garchi ilgari podsho unga: Dedikim:-“Nav zanunlar birla qonun, Senga ma’lum emas bo’lsa o’zing bil! Ketib mundin bo’lak ishni topib qil!”-deb, ulug sarkardani xaqoratlab vazifasidan ozod qilgan bo’lsa-da, A.V.Suvorov vatan va xalq boshiga ogir kunlar tushganda kek saqlamadi, uning ximoyasi uchun bel bogladi. Suvorov rus xalqining zo’r irodasiga, rus soldatining qaxramonlik kuchiga, jasurligiga, kuchli sabr-matonatiga astoydil ishonar edi, chunki o’zida xam shunday xususiyatlar bor edi. Uning rus soldatlarini zo’r muxabbat bilan sevishi va ular kuchiga cheksiz ishonishining boisi xam shunda edi. Tarixiy shaxs Suvorov bilan Furqat poemasidagi Suvorov obrazi o’rtasida to’la uygunlik, moslik mavjud. Furqat dostonida Suvorov buyuk sarkarda sifatidagina emas, balki olijanob odam sifatida xam tasvirlanadi. Kamtarlik, soddalik, samimiyat va xaqgo’ylik Suvorovga xos insoniy fazilatlardir. Tarixiy shaxs Suvorovga xos bo’lgan bu olijanob xislatlar dostonda to’gri va xaqqoniy aks ettirilgan. Suvorov Konganskoe qishlogida yashagan davrida o’zini kamtar tutadi, dexqonlar bilan samimiy va do’stona muomalada bo’ladi: Na ish bo’lsa va lekin qayonda, Bilur erdi turubon ul makonda. Yurar erdi bo’lib bir rasmi odam,

O’shal qishloq xalqi birla boxam. Xushchaqchoq tabiatli, ochiq ko’ngilli Suvorov qishloq bolalarini to’plab, ulardan “qo’shin tuzadi, ularga “yogoch miltiq”, “cho’pdon qilich” berib, “xarbiy ish nizomini” o’rgatadi. Bu mashqlar orqali Suvorov qishloq bolalarini vatanparvarlik ruxida tarbiyalaydi, o’z vaqtini xam chog o’tkazadi: Yigib yosh bolalarni ba’zi ovqat, Yagoch miltiq berib aylardi sallot. Alarga o’zini saraskar aylab, Qilich cho’rdin o’ziga darbar aylab. Berib miltiq otarni xam urushni Furqatning “Suvorov xaqida” dostoni katta ma’rifiy va tarbiyaviy axamiyatga molik bo’lishi bilan birga, muxim tarixiy axamiyatga xam egadir. Shoirning o’zbek adabiyoti tarixi oldidagi unutilmas xizmati shuki, u o’zbek adabiyotida birinchi bo’lib rus tarixi va madaniyatining mashxur arbobi Suvorov obrazini yaratdi. Furqat bu bilan o’zbek kitobxonlari o’rtasida rus xayotiga, tarixiga va madaniyatiga xurmat xislarini uygotdi, rus xalqining asl farzandlariga, ilgor namoyandalariga nisbatan muxabbat tuygularini tarbiyaladi. Binobarin, mashxur ma’rifatparvar shoir Furqat xaqiqiy novatordir. U o’zining ajoyib ijodiy faoliyati bilan adabiyotimizga yangi goyalar, yangi obrazlar olib kirdi.

ADABIYOTLAR: 1.Muqimiy.Tanlangan asarlar.Toshkent.Oz Fan,1958. 2.Muqimiy.Asarlar to`plami.1-2 tomlar.Toshkent.1960 3.Muqimiy.Devon.Toshkent.1975. 4. www.ziyonet.uz 5. www.nur.uz

Похожие

Zokirjon Furqat hayoti va ijodi

Zokirjon Furqat hayoti va ijodi

Furqat ijodi

Maktabda Furqat ijodini o`rganish

Furqat hayoti, ijodi va adabiy merosi