Furqat ijodi - Литература - Рефераты

Furqat ijodi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Furqat ijodi Zokirjon Xolmuxammad o‘g‘li Furqat milliy madaniyatimiz tarixidagi yorqin siymolardan biri, ulkan ijodkor va qomusiy olimdir. Uning dil o‘rtar lirik she’rlari, ajoyib nasri, publitsictikasi o‘zbek adabiyoti xazinasini boyitgan bo‘lsa, adabiyotshunos va tarixchi, etnograf (elshunos) va tarjimon, jurnalist va xattot, geograf va hakim sifatidagi serqirra faoliyati ham tahsinga sazovor. Atigi 51 yillik umri (1859 - 1909) davomida Furqat madaniyatimiz taraqqiyotiga ulkan ulush qo‘shganiga uning boy ilmiy-adabiy merosi dalil bo‘la oladi. Furqat shoir va olimlar shahri Xo‘qandi latifda tavallud topdi. Shoirning otasi Xolmuhammad garchi savdo ishi bilan mashg‘ul esa-da, o‘qimishli, ilm – ma’rifatni qadrlovchi insonlardan bo‘lgan. Zokirjon bolalik va o‘smirligida 10 yil ilm tahsili bilan band bo‘ldi – dastlab maktabda, so‘ng madrasada ta’lim oldi. Shu yillar uning ilm –ma’rifatli inson sifatidagi shakllanish yillari bo‘ldi desak, yanglishmagan bo‘lamiz. U 9 yoshidan boshlab she’riy ijod bilan shug‘ullanadi, hatto tushida hazrat Mir Alisher Navoiy duosiga sazovor bo‘ladi. O‘n yoshida xattotlikni o‘rganadi. O‘n ikki yoshida Qur’oni karimni xatm qilib, qori bo‘ladi. Sharq adabiyotining zabardast vakillari Hofiz SHeroziy, Sa’diy SHeroziy, Bedil, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Fuzuliy, So‘fi Olloyor va boshqa mumtoz adiblarning asarlarini mutolaa qiladi, arab va fors tillarini puxta o‘rganadi . 1876 yili Qo‘qon xonligi tugatilib, o‘rnida Rossiya imperiyasiga tobe Farg‘ona oblasti tashkil etilgach, shahardagi madrasalarda o‘qishlar birmuncha vaqt to‘xtab qolgan, talabalar uy–uylariga tarqab ketgani ma’lum. Shundan so‘ng Zokirjon otasining savdo–sotiq ishlariga yordam beradi. So‘ng uning hayoti Yangi Marg‘ilon (hozirgi Farg‘ona), Marg‘ilon, yana Qo‘qon shaharlarida o‘tadi. Savdogarlik qiladi, madrasa ta’limini davom ettiradi. Olim va fozillar, shoirlar orasida o‘z iste’dodi va bilimi bilan hurmat-e’tibor qozonadi. Uning nomi Muhyi, Muqimiy, Zavqiy, Nisbat, Muhayyir, Xojajon Rojiy, Umidiy–Havoiy, Roiq, Ishoqxon Ibrat, Nodim Namongoniy, Yoriy, Zoriy, Nusrat kabi shoirlar qatorida

tilga olinadi. SHe’rlari qo‘lyozma bayozlardan o‘rin olib, muxlislar orasida tarqala boshlaydi. Mug‘anniylar Furqatning go‘zal g‘azallari, muxammas va musaddaslariga kuy bastalaydilar, hofizlar ularni sevib ijro etadilar. Biroq taqdirning beshafqat hukmi uni ona–shahridan chiqib ketishga majbur qiladi. 30 yoshida Qo‘qondan sayohat bahona bo‘lib ketib qolgan Furqat ona–shahriga boshqa qaytmadi. U dastlab Xo‘jandda 3-4 oy, so‘ng Toshkentda qariyb 2 yil istiqomat qiladi. Yangi–yangi do‘stlar orttiradi. Zero, Furqat kabi dilbar insonlarning, fozil va shoirlarning har yerda muxlislari ko‘p bo‘ladi. Muxlislik shoirning xushmuomalasi tufayli do‘stlikka aylangan bo‘lsa ajabmas. Furqat do‘st–oshnolarining yordamida Toshkentda ham e’zozda bo‘ldi. Ularning ko‘magida Toshkentda Yevropa madaniyati bilan tanishdi va bu voqea uning hayotida ulkan burilish yasadi. Hassos shoirga Yevropa ta’lim tizimi, san’ati, ilm– fani yutuqlari, teatri, texnikasi juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Tolibi ilmlarning gimnaziyada dunyoviy fanlarni zavq–shavq bilan o‘rganayotganlari uni lol qoldirdi. Gimnaziya direktori va ayni paytda “Turkiston viloyati gazeti”ning muharriri N. P. Ostroumovning taklifi bilan taassurotlarini maqola va manzumalarida ifodaladi. Ular peshma–pesh gazetada e’lon qilib turildi. Shoirning o‘zi ham bir muncha vaqt gazeta tahririyatida ishlagani ma’lum. U birinchi o‘zbek jurnalisti sifatida tanildi. 1991 yilning mayida haligacha noma’lum bo‘lib kelayotgan sabablarga ko‘ra Furqat Toshkentni tark etadi. Samarqand, Buxoroga boradi, Krasnovodsk, Boku, Tiflis, Batumi orqali Istanbulga yetib boradi. Bu yerda bir muddat istiqomat qilgan shoir Yunoniston, Bulg‘oriya o‘lkalariga sayohat qiladi. Shoir 1992 yilda muborak haj ziyoratini amalga oshiradi. Makka, Madina, Jidda shaharlarida bo‘ladi, Misrni sayohatchi sifatida kezib chiqadi. Shundan keyin uning yo‘li Hind diyori sari tushadi. 6 oy mobaynida (1892 yil sentabr - 1993 yil mart) Bombey shahrida istiqomat qilib, Hindiston va uning xalqi hayoti bilan yaqindan tanishadi. So‘ng Kashmirga boradi, undan Xo‘tan vodiysi orqali 1993 yilning oktabrida Yorkent shahriga keladi va shu yerda umrining oxiri (1909 yil sentabr)gacha qoladi.

Furqat Yorkentda uylanadi, farzandlar ko‘radi, tirikchilikni o‘tkazish uchun tabiblik bilan shug‘ullanadi, xattotlik qiladi. U ona-vatani, vatandoshlari, do‘st-og‘aynilari bilan aloqani uzmaydi, ular bilan xat yozishib turadi. Qadrdon “Turkiston viloyati gazeti”ga ham 1906 yilgacha maqolalar, she’rlar yozib yuborib turadi. Shoirning qabri Yorkentda mavjud bo‘lib, 1991 yili uning ustiga muhtasham maqbara - yodgorlik bunyod etildi. Furqatning avlodlari hozir ham Yorkentda yashab kelmoqdalar. Zokirjon Furqatning nomini abadiyotga daxldor qilgan, shubhasiz, uning ilmiy-adabiy merosidir. Uning go‘zal lirikasi, nasri va ilmiy asarlari, publitsistikasi, maktuboti hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmay kelmoqda. Ayniqsa, shoirning lirik merosi – g‘azallar, muxammas, musaddas, masnaviy, tarji’band, qasida, qit’a, fardlari mumtoz she’riyatimizda o‘ziga xos o‘ringa ega. Ular rang-barang mavzularda yuksak san’atkorlik bilan yaratilgan. Ishqiy mavzumi, tabiat mavzusimi, ijtimoiy mavzumi – barchasida Furqat birday mahorat bilan qalam tebratgan. Uning hayot go‘zalligini, umr g‘animatligini, hayot go‘zalini ta’riflab yozgan she’rlari hamon o‘quvchi qalbiga olam–olam quvonch solib, dil dardlariga malham bo‘lib kelmoqda. Quyidagi mashhur baytlarga bir diqqat qilaylik: Ul qaro ko‘z ko‘zlarig‘a surma bejo tortadur, Balki andin dahr eli ortuqcha g‘avg‘o tortadur... Bahor ayyomi gul – gasht etarg‘a bir chaman bo‘lsa, Qilurg‘a sharhi hol ahli muhabbat – ikki tan bo‘lsa... Biz, istig‘no eli, qichqirmag‘on ma’vog‘a bormasmiz, Agar chandiki xirman aylasa, dunyog‘a bormasmiz... Bir nafas ham bo‘lmag‘il bedardlarg‘a hamnishin, Qayda bir ahli muhabbat bo‘lsa, anga yor bo‘l.. Ahli dunyo suhbati ichra sharobi nobdin, It yaloqi ichra ichgan qip – qizil qon yaxshiroq.. Kuymasun bu savdodin ne uchun dimog‘imkim,

Ranju g‘ussada dono, kechsa shod nodonlar.. G‘aribi bu viloyat – xonumonidin adashganman, Basoni murg‘i vahshiy oshyonidin adashganman... Qaroyg‘on dilga bergil nuri pokingdin ziyo, yo Rab, Ketib zangi gunah oyinadek topsin jilo, yo Rab... Jahon basti kushodi ilm birla, Nadur dilni murodi ilm birla. Ko‘ngillarni(ng) sururi ilmdandir, Ko‘rar ko‘zlarni(ng) nuri ilmdandir. Menimcha, mazkur baytlarni izohlab o‘tirishning hojati yo‘q. Ularning barchasi o‘quvchiga yaxshi tanish, qadrdon bo‘lib kelgan nazm injularidandir. Ularda ifodalangan mazmun esa bugungi kundagi o‘quvchini ham hayajonga soladi, qalbiga quvvat–mador bag‘ishlaydi. Nazm oshig‘i bo‘lgan kitobxon ulardagi abadiylik belgilari bo‘lmish ma’no tovlanishlaridan o‘ziga ham pand – o‘git, zavq va surur oladi. Mumtoz she’riyatning siru sinoati ham shunda bo‘lsa kerak. Furqatning Rossiya mustamlakachilik siyosatidan faryod chekib yozgan “Munojat-musaddas”i esa istilochilar zulmi ostida behad jabru jafolar ko‘rgan xalqning nolalariga hamohang edi: Qoziyu mufti, a’lam doim hazinu mayus, Din posini tutay deb zindoni g‘amda mahbus, Bechoralar na qilsun, bo‘lsa siyosati Rus, Qo‘ymaydi bir tarafdin xalq ichra nangu nomus, Rahm aylagin, Xudoyo, bechora xastalarga, Ranjuru zoru mahzun ko‘ngli shikastalarga. 1878-1879 yillarda yozilgan bu she’rda najotni yolg‘iz xudodan izlagan shoir keyinchalik Yevropa madaniyati bilan yaqindan tanishgach, faqat ilm

ma’rifatgina xalqimizni Rossiyaning mustamlakachilik kishanlaridan ozod qilajagini tushunib yetdi. Shuning uchun ham u o‘z ijodining katta qismida xalqimizni dunyoviy ilm-fan, zamonaviy fan-texnika yutuqlaridan bahramand bo‘lishga chaqiradi. Shoirning bu buyuk orzusi 1991 yilda ro‘yobga chiqdi. Zamonaviy ilm- fan, siyosat va iqtisodda jahondagi boshqa mamlakatlar darajasiga yetib olgan Vatanimiz osmoni uzra istiqlol quyoshi porladi. Furqatning xaj taassurotlari asosida yozgan “Hajnoma” manzumasi ham adabiyotimiz tarixida, ma’naviyatimiz tarixida ardoqli asarlardan desak, yanglishmagan bo‘lamiz. SHo‘rolar zamonida xalqdan yashirib kelingan bu asarda muborak Haj ziyoratini amalga oshirish baxtiga musharraf bo‘lgan komil musulmon qalbidagi zavq–shavq, orifona tavba-tazarru go‘zal misralarda o‘z aksini topgan. Adibning ijodiy merosida “Xo‘qandlik shoir Zokirjon Furqatning ahvoloti, o‘zi yozg‘oni” nasriy asari ham bor. Bu asar memuar – esdaliklar tarzida yozilgan. Unda shoirning bolalikdan to 1991 yilgacha kechgan hayoti haqgo‘ylik va shirali til bilan bayon qilingan. Asar shoir hayot yo‘lini va o‘sha davr adabiy – madaniy muhitini o‘rganishda muxim qiymatga ega. Furqatning “Qavoidi Chin va umuroti siyosiy” asari esa Xitoy davlati qonun-qoidalari ta’rifiga bag‘ishlangan va o‘sha davr matbuotida (1905 yil oxiri – 1906 yil boshlari) chop etilgan. Garchi gazetada asarning oxirgi qismlari nima uchundir chop etilmagan bo‘lsa ham, uning mavjud qismlari Furqat tafakkur olamining kengligiga, iqtidorining serqirraligiga dalil bo‘la oladi. Furqatning aruz vazni qoidalariga bag‘shlangan “Ilmi she’rning qoidai avzonini bayoni”, etnografiya (elshunoslik)ga oid “To‘y xususida”, “Aza xususida”, “Gap xususida” risolalari ham ma’lum qiymatga ega. Furqatning publitsistik faoliyati, o‘tkir siyosiy mavzudagi maqolalari, felyetonlari o‘zbek matbuoti tarixida yuksak o‘rin tutadi. U o‘zbek adabiyoti tarixidagi ilk felyeton va pamfletlarni yaratdi. Xalqaro jurnalistikamiz tamal toshini ham Zokirjon Furqat qo‘ygan edi.

Biz mazkur kichik maqolada serqirra ijodkor Zokirjon Furqat ijodiy faoliyatinig ayrim jihatlariga to‘xtab o‘tdik. Uning ijodiy merosi haqida katta-katta kitoblar yozilgan. Ulug‘ adibning 150 yillik qutlug‘ to‘yi yaqinlashib kelayotgan ushbu yilda buyuk bobomizni shu tariqa eslash bilan uning pokiza ruhini shod qilgan bo‘lsak, naqadar baxtiyormiz.

Похожие

Zokirjon Furqat hayoti va ijodi

Zokirjon Furqat hayoti va ijodi

Furqat hayoti, ijodi va adabiy merosi

Zokirjon Xolmuhammad o’gli Furqat

Maktabda Furqat ijodini o`rganish