Furqat hayoti, ijodi va adabiy merosi - Литература - Рефераты

Furqat hayoti, ijodi va adabiy merosi

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2045.5 KB

Furqat hayoti, ijodi va adabiy merosi REJA: 1. Furqat asarlarining o`rganilishi; 2. Furqatning hayoti va ijodiy faoliyati; 3. Furqat lirikasi; 4. Furqat – san`atkor shoir; 5. Furqat adabiy merosining ahamiyati.

Furqat o`zbek demokratik adabiyotining mashhur namoyondalaridan biri bo`lib, o`zbek milliy uyg`onish davri adabiyotida ma`rifatparvarlik yo`nalishining eng jo`shqin kuychisi sifatida ijod qildi. Furqatning adabiyotimiz tarixidagi o`rni va qimmati ham shu bilan belgilanadi. Furqat ijodiga qiziqish va uni o`rganish shoir hayoligidayoq boshlagan. Bu hol Furqat asarlarini to`plash va ularni nashr etishda ko`rinadi. Litografiyada 1913 yilda «Bayoz ma` hajviyot mavlono Muqimiy ma` mavlono Furqat» dan tashqari, shoir asarlarining talaygina qismi o`sha davr vaqtli matbuotida, ya`ni 1970 yildan chiqa boshlagan «Turkiston viloyatining gazetida» da shoirning ko`plab asarlari bosilgan. Furqat ijodini o`rganishga rus sharqshunosi akademik A.Samoylovich ham qiziqib Peterburgda chiqadigan «Zapiski Vostochnogo otdeleniya russkogo arxeologicheskogo obshestva» to`plamining 19- tomida 1909 yili, «O`rta Osiyodagi turkiy adabiyot materiallari» sarlavhali maqolasida Furqatning Istambuldan yozgan maktubning asl nushasini shoirning toshkentlik do`sti mulla Kamoliddindan olganini aytadi va shu munosabat bilan Furqat haqida qator noyob ma`lumotlarini yozadi. Furqatning hayoti va ijodini ommaviy tarzda o`rganish XX asrning 30-yillarida Xomid Rasulning «Guliston» jurnalidagi maqolalari hamda maktab darslik va xrestomatiyalarida nashr etilgan asarlari asosida boshlandi. Uning ijodini atroflicha o`rganish, ommalashtirish va iste`dodli ma`rifatparvar-demokrat shoir sifatida baholash sohasida 1959 yilda shoir tug`ilgan kunning 100 yilligi munosabati bilan o`tkazilgan yubiley alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Zokirjon Holmuhammad o`g`li Furqat 1859 yilning 1-martida Qo`qon shahrining G`ishtko`prik dahasidagi Eski Beshariq mahallasida ushshoq tijoratchi Mullo Holmuhammad oilasida tug`ilgan. Eski usul maktabida xat-savodini chiqargach, 1870 yili Jom` masjid madrasasida o`qishni davom ettiradi. Bu haqda u o`zining 1891 yili yozgan «Sarguzashtnoma» sida batafsil to`xtalgan. Zehnli Zokirjon madrasada o`qitiladigan bilimlarni tez va oson o`zlashtiradi, ayniqsa arab grammatikasi, mantiq, falsafa va adabiyotga oid bilimlarni ishtiyoq bilan o`rganadi. Kechalari Hofiz, Bedil, Jomiy, Fuzuliy va Navoiy asarlarini o`qiydi.

Biroq Zokirjonning madrasadagi o`qishi uzoqqa cho`zilmadi. 1876 yili bosqinchi xukmdorlar «Jom`» madrasasini bekitdilar. Zokirjon sevimli mashg`uloti badiiy asar o`qishni mustaqil davom ettiradi. «Farkat» tahallusi bilan she`rlar mashq qilib turadi. Otasining tijorat ishlariga yordamlashadi. 1878 yilda, yangi Marg`ilonga, tog`asi yoniga bordi va u yerda bir necha yil savdo ishlari bilan band bo`ldi. Shoirning «Sarguzashtnoma»da bergan ma`lumotiga ko`ra, u ko`pgina hayotiy hodisalar bilan, jumladan «Turkiston viloyatining gazeti» bilan shu yerda tanishgan ekan. Shoirning 80-yillar boshlarida Qo`qonga ota – onasining oldiga qaytadi. Uylanadi. Farzandlik bo`ladi. Qizg`in ijodiy ish bilan band bo`ladi. Mashhur «Chor darvesh» qisasini forschadan tarjima qiladi. Sharqda mashhur bo`lgan didaktik syujetlardan foydalanib «Hammomi hayol», «Nuh manzar» asarini yozadi. Bu asarlar hozircha topilgani yo`q. Biroq jufti halolining fojiali vafotidan keyin tog`asining qistovi bilan yana yangi Marg`ilonga borib tijorat ishlari bilan mashg`ul bo`ladi. Qisqa vaqtdan keyin farzandining vafotini eshitadi. Mana shu paytda tahallusini o`zgartirib Furqat ya`ni ayriliq tahallusini qabul qiladi. Bu davr shoirning hayotidagina emas ijodida ham tub burilish yasaydi. Uning ijodida demokratik g`oyalarining tug`ilishi va shakllanishi ko`zga tashlanadi. Furqat 1889 yili sayohat qilish maqsadida Marg`ilondan chiqib Qo`qon orqali Ho`jandga keladi. Bu yerdagi do`sti Asiriy xonadonida so`ngra madrasa xujrasida besh oycha yashab, o`sha yili iyun oyida Toshkentga keladi. Do`sti xoji A`zam yordami bilan Ko`kaldosh madarasasi xujrasiga joylashadi va bu yerda ikki yilcha yashaydi. Furqat Toshkentda rus madaniyati, ilm-fani bilan yaqindan tanishadi. N.P.Ostroumov, V.P.Nalivkinlar bilan uchrashib o`lka tarixi va etnografiyasi xususida ko`p suhbatlar qiladi. Ayni paytda «Ilm xosiyati», «Akt majlisi xususida», «Nag`ma bazmi xususida» va uch bo`limdan iborat «Vistavka xususida» turkum she`rlarni, «Suvorov» masnaviysi va boshqa asarlarini yaratadi va ular «Turkiston viloyatining gazeti»da e`lon qilinadi. O`zi ham S.Abdug`afforov tavsiyasi bilan «Turkiston viloyatining gazeti» tahririyatida

tarjimon vazifasida xizmat qiladi. Furqat 1891 yil may oyida chet el safariga chiqib, Samarqand, Buxoro, Kogon orqali Marv, Ashxabod, Boku, Botumi tarafi bilan Istambulga keladi. U yerdan noyabr-dekabr oylarida Yunon mamlakati Iskandariyani va Misrni ko`rib, 1892 yil boshlarida Bulg`ariya va Gretsiyaga borgan, sentabrda esa Bombeyga yetib borgan. 1893 yilning 20 martigacha shu yerda yashaydi. Keyin Kashmir orqali Tibetga o`tadi. So`ngra Xujand orqali Yorkentga 1893 yil avgustida yetib boradi va o`sha yerda umrining oxirigacha yashaydi. Furqat Yorkentda Ra`noxon ismli ayolga uylanib, Nozimjon, Xakimjon, Nodirjon ismli o`g`illari bo`lgan. Furqat Yorkentda mashhur tabib bo`lgan. U 1909 yilning kuzida vafot etadi. Uni Yorkentning Dangdar mahallasidagi qabristonga dafn qilganlar. Muammo: Furqat o`qigan madrasani nima uchun berkitib qo`ydilar? Shoir yangi Marg`ilonda nimalarni ko`rdi, uning ruhiyatida qanday o`zgarishlar sodir bo`ldi? Shoir nima uchun tahallusini o`zgartirdi? Furqat nima uchun sermashaqqat safarga chiqdi? Furqat mumtoz poeziyamizning yirik namoyondalaridan biridir. Uning adabiy merosini katta qismi lirikadan iboratdir. Shoir mumtoz poeziyaning mavjud she`riy shaklllari: g`azal, muhammas, musaddas, masnaviy, tarji`band kabi janrlarda takrorlanmas go`zal asarlar namunalarini yaratganlar. Furqat lirikasida insoniy kechinmalar hayotiy, xaqqoniy tasvirlanadi. Bahor ayyomida gul gasht etarga bir chaman bo`lsa, Qilurga sharxi xol, ahli muhabbat ikki tan bo`lsa, Bulut qatra fishonu, ruxadoza sabzalar xandon, Arig`larning labida sabzakori bir chaman bo`lsa.

Ul qaro ko`z ko`zlariga surma bejo tortadur, Balki andik daxr el ortuqcha g`avg`o tortadur, Qoshlari ostida go`yo ikki fatton ko`zlari, Ikki xindu bachchadurkim, yondoshib yo tortadur. Furqat lirikada ajoyib o`xshatishlar orginal istiora, majozlar va harakterli tashbihlar ko`p uchraydi. Tili jonli, jozibali masalan «Kashmirda» she`rida ajoyib majoz va istioralar yaratgan: Aytdim: «Ey jon ofati, zulfingga bo`lmishman asir», Aytdim: «Bu savdoni qo`y, umring o`tar zanjirda!» «Nuqta lab ustida bejodir»,-dedim, aydi kulib: «Saxv qilmishi kotibi qudrat, magar taqrirda». Shoir yor labida xol borligini anglatmoqchi bo`lib, uni nuqtaga o`xshatadi. Shuning uchun arab alifbosida «Lab» so`zining yozilishidan foydalanib, so`z o`yini yasaydi. Shoir yorga xitoban «Lab» so`zida nuqta xol pastida bo`lg`uchi edi, sening labingda nuqtaning labi ustida turishi bejodur, deb hazil qiladi. Yor esa o`z javobida undan ham sho`xroq mavzuni ifoda etadi: vujudim yaratilayotganda xudo qilib nuqtani yuqoriga qo`yib qo`ygan. Furqat masnaviylari – dostonlari. Bizgacha Furqatning uch dostoni «Suvora haqida» nazmi taqriz dostoni, tarixiy biografik harakterga ega bo`lsa, «Yunon mulkida bir afsona» dostoni yarmi afsonaviy tusdagi sarguzashtni bayon qiluvchi romantik dostondir. «Bir majaro» dostoni esa shoir yashagan davr hayotidan olingan bo`lib, hayotiy – tanqidiy harakterdadir. «Suvora haqida» bu dostonda Furqat rus sarkardasi, rus qurolli kuchlarining iftixori A.V.Suvorov timsolini yaratgan. Masnaviy yo`lidagi bu nazmiy asar 1890 yilda Toshkentda yozilgan bo`lib, u 172 misradan iborat.

Asarning yozilishiga sabab bo`lgan voqea 1890 yilning 5 oktabrida Toshkentdagi Kolizesda ya`ni rus teatrida dramaturg N.Kulikovning «Suvorov qishloqda, Milanda va yaxshi ayollar orasida» nomli dramatik asarini sahnada ko`rgan. Furqat undan qattiq ta`sirlanganidan va uning mazmunini she`riy shaklda bayon etib, «Suvorov haqida» asarini yaratgan. Dostonda rus sarkardasi A.V.Suvorov hayotining so`nggi yilllariga oid lavhalar aks ettirilgan. Yekaterina II taxtining vorisi Pavel I bilan Suvorov o`rtasida chiqqan nizo natijasida Suvorovning surgun qilinishi, Napolen Bonapart bosqinchiliklariga qarshi boshlangan urush munosabati bilan Suvorovning yana lashkarboshi qilib tayinlanishi, uning boshchiligida rus askarlari Italiyada Alp tog`larida jang qilishi, dushmanni yengishi va tantana bilan Milan shahriga kirib kelishi kabi tarixiy voqealar doston mazmunini tashkil qiladi. Yunon mulkida bir afsona. Masnaviy yo`lida yozilgan bu doston aruzning xazaj baxrida yozilgan. Dostonda shoir chet ellarga qilgan hayotiy davrida Yunonistonda bir ayol og`zidan eshitgan hikoyasini nazmda bayon qiladi. Dostonning bosh qismida Yunoniston sayohatidan olgan taassuroti haqida qisqacha to`xtalgan. Ayol hikoyasini bayon etishga kirishadi. Meni(ng) aslim erur ahli Itolyo, Istiqomatgohim erdi shahri Rumo. Ayol sarguzashtlari ajoyib voqealarini, egzotik lavhalarini o`z ichiga olgan va romantik bo`yoqlar uslubida bayon qilgan. Qizning betob bo`lib, doktorlar maslahati bilan daryo labida qasr bino qilishni va bu qasrda qizning davolanishi: bu qizning sayohatga chiqishi va daryoga g`arq bo`lishi, uning baliqchi to`riga ilinib qutqarilishi, qiz hushiga kelgandan keyin o`z asli nasabini bildirishi, baliqchining qizni Rumoga olib kelib, uning o`z ota-onalari bilan tanishtirishi doston voqeasining asosiy lavhalarini tashkil etadi. Dostonning

nihoyasida ta`kidlanishicha, bir o`limdan qolgan qiz qolgan umrini sayohatda o`tkazishga jazm qilgan. U Italiyadan chiqib, Yunonistonga keladi, bunda bir muncha vaqt yashab, Fransiyaga undan keyin Rossiyaga borishni mo`ljallaydi. Furqatning nasriy merosi. Furqat birinchi o`zbek jurnalistidir. Uning Toshkentda «Turkiston viloyatining gazeti» tahririyatida ishlagani ma`lum. Furqat bu davrda va bundan keyin chet ellarda sayohat qilib yurgan kezlarida Yorkentda yashagan vaqtlarida ham o`z she`rlari, xabarlari va publitsistik maqolarini gazeta tahririyatiga yuborib turgan. Ma`lumki Furqat 1891 yilda Toshkentda o`zining boshidan kechirganlarini yozadi. Bu asar «Turkiston viloyatining gazeti» da 1891 yilning yanvar– iyun sonlarida bosilgan. Avtobiografik harakterdagi bu me`muar asar «Xo`jandlik shoir Zokirjon Furqatning ahvoloti, o`zi yozg`oni» sarlavhasi ostida bosilgan. Bu asarning qimmati shundaki, Furqat bu manbada o`z to`g`risida bayon qilish bilan birga, muhiti, mashhur zamondoshlari, o`sha davrda yuz bergan muhim tarixiy voqealar to`g`risida ham ma`lumot beradi. Furqatning o`sha zamon maktablaridagi o`qitish va tarbiya usuli haqidagi ma`lumotlari Toshkent madaniy muhiti, rus madaniyatining turli tarmoqlari – gazeta, bosmaxona, teatr, gimnaziya singarilari haqida ma`lumot beriladi. Ajoyib ma`rifatparvar shoir Furqat ilmiy ish bilan ham shug`ullangan. Ayniqsa Yorkentda tabobat-meditsina, xay`at – astronomiya ilmlari bilan jiddiy shug`ullangan. Shoirning ijodiy merosi ichida uning mazkur ilmlarida chuqur xabardor bo`lganini ko`rsatuvchi faktlar bor. Furqatning etnografik, tarix, she`riyat sohalarida ham asar yozgani ma`lum. Furqat ijodiy merosi orasida to`rtta ilmiy asar uchraydi. Ularning uchtasi «To`y tavsifi», «Gap ta`rifida» va «Aza tavsifi» asarlari etnografik ruhda bo`lib, «Ilmi ash`orining qoidai avzoni» asari esa aruz vaznining qonun qoidalari bayonidan iboratdir. Furqat o`z davrining ilg`or namoyondasi sifatida ma`naviy va adabiy hayotning birinchi sahifasida turib ijod qildi.

ADABIYOTLAR Karimov G`. O`zbek adabiyoti tarixi. O`quv qo`llanma. 3-kitob. T. 1987 yil. Furqat. Tanlangan asarlar. II tomlik. I-II tom. T. 1960 yil. Qosimov B. Yunusov Sh. va boshqalar. Milliy uyg`onish davri o`zbek adabiyoti. T. 2004 yil. www.ziyouz.com www.pedagog.uz www.arxiv.uz

Похожие

Bayoniy hayoti, ijodi va adabiy merosi

Zokirjon Furqat hayoti va ijodi

Zokirjon Furqat hayoti va ijodi

Ahmad Tabibiy ijodi va adabiy merosi

Furqat ijodi