Ahmad Tabibiy ijodi va adabiy merosi - Литература - Рефераты

Ahmad Tabibiy ijodi va adabiy merosi

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2055 KB

Ahmad Tabibiy ijodi va adabiy merosi Reja: 1. A.Tabibiy ijodining o`rganilishi; 2. A.Tabibiy yashagan adabiy – ijtimoiy muhit; 3. A.Tabibiyning tarjimai holi; 4. A.Tabibiyning lirikasi va dostoni; 5. A.Tabibiyning adabiy-badiiy merosi.

Ahmad Tabibiy XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Xivada yashab, ijod etgan sermahsul shoirlardan biridir. Tabibiy haqidagi dastlabki ilmiy ma`lumotni rus olimi A.N. Samoylovich bergan. Uning 1908 yilda Xivaga qilgan ilmiy safari haqida yozgan axborotlaridan birida shoir Tabibiy va uning «Mashmuatush shuaro» tazkirasi to`g`risida ham ma`lumot bor. A.N.Samaylovich o`z axborotida tazkiraning mazmuni va mundarijasini qisqacha xarakterlab Feruz, Mirzo, Bayoniy, Shinosiy, Xabibiy, Xaqiriy kabi shoirlarning she`rlaridan tarjima qilib keltiradi. Shoirning zamondoshi Muhammadamin Laffasiy yozib qoldirgan «Xiva shoir va adabiyotchilarning tarjimaixollari» taskirasida Munisdan boshlab 65 shoir va adibning tarjimai xoli tadriji xolda berilgan. Tazkirada Tabibiy tarjimai xoli va uning zamondoshlari to`g`risida qiziqarli ma`lumotlar bor. Tabibiyning hayoti va ijodi 1945 yilda tuzilgan «O`zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi» ga kiritilgan. Umuman XX asr adabiyotshunoslari, Rahmat Majidiy, M.Yunusov, V.Mirzayev, Y. Yusupov va /.Karimovlar o`zlarining darslik va monografiyalarida Tabibiy ijodiy merosi haqida qisqa-qisqa to`xtalgan bo`lsalar, F. /anixo`jayev A. Tabibiyning hayoti va ijodi yuzasidan nomzodlik dissertatsiyasini yozib, himoya qildi va 1978 yilda «Tabibiy» nomi bilan nashr qildirdi. Nima uchun Ahmad Tabibiy she`rlarini o`rganishdan cho`chiganlar? U qanday oilada tarbiyalangan? Tabibiy qanday ijtimoiy muhitda voyaga yetgan? U mumtoz nazmning qaysi turlarida ijod qilgan? Siz uning

she`rlaridan namuna o`qiganmisiz? Siz uning ijodi haqida qanday tushunchadasiz? Ahmad Tabibiy 1869 yilda Hiva shaxrida tug`ildi. Shoirning otasi Ali Muhammad Xivadagi mashxur tabiblardan edi. Afg`onistonlik bu honim keyinchalik Xorazmga kelib turg`un bo`lib qolgan va Muhammad Rahimxon Feruzning qaynisi Otatoyto`ra xizmatida bo`lgan. Shu bilan birga u attorlik bilan ro`zg`or tebratgan. Shoirning ismi Ahmad Tabibiy uning adabiy tahalusidir. Ali Muhammad o`g`li Ahmadni yoshlikdan maktab va madrasada o`qitib, fors tilini o`rganadi. Ahmad o`zining g`ayrati tufayli tez orada savodli bo`lib yetishadi. Otasiga shogird tushib tabiblik ilmida ham xabar topadi. U tib ilmiga juda qiziqqanidan zamonasining mashhur tabibi, shoir Bayoniyning akasi Yaxshimurodbek xuzurida uzoq vaqt ishlab, undan ilm o`rganadi. Lafasiyning ta`rifiga, Ahmad past bo`yli ochiq yuzli, shirin tilli, nozik tabiat, xushmomila bir kishi edi, ko`pincha shoir Avaz bilan birga bo`lar edi. U shaxmat o`yiniga g`oyat usta, bundan tashqari musiqa san`atini ham yaxshi egallagan. Shoirning zamondoshi Xodimning hikoya qilishiga, agar u soz va tanburni qo`lga olib «navo» maqomini chalsa, kishilarni maftun qilib qo`yar edi. Ahmad adabiyot va san`atga mehr qo`yib, mumtoz adabiyotni, fors – tojik va ozarbayjon adabiyotining suhbatida, turli adabiy majlislarda ishtirok etib tez orada shoirlikda ham shuhrat topadi. Xon Feruz Ahmadning bilimdonligini, she`riyatdagi mahoratini ko`rgach, uni saroyga taklif qiladi. Tabibiyning zamon sharoiti bilan kelishmaslikka iloji yo`q edi. U xon saroyida tabib bo`lib xizmat

qilarkan, ijodiy ish-shoirlikni ham davom ettirgan. Tabibiy juda ko`p kishilarga g`amho`rlik qiladi, yordamini ayamaydi. U ayniqsa Avaz O`tar o`g`li bilan yaqin munosabatda bo`lib, unga ilm, ahloq va she`riyat bobida ko`p narsa o`rgatadi. Avaz ham uni ustoz deb biladi: Ne g`am emdi, Avaz, nazm ilmida bo`lsang Tabibiydek, Ki derlar, ko`rgan el nazmingni, ustozingga sallamno. Tabibiy saroyda xizmat qilib xurmat qozongan bo`lsa-da, ortiqcha manfaat ko`rmagan. U do`kon ochib bemorlarga dori – darmon sotish bilan ro`zg`or tebratgan. Tabibiy Arabiston, Eron, Afg`oniston va Xindistondan kelgan savdogarlar bilan ular tilida bemalol gaplashar, ulardan dori -darmonlar bilan birga turli kitoblar sotib olardi. O`rta hol turmush kechirardi. Tabibiy umrining oxirlarida oddiy halq qatorida beorom hayot kechirganligi haqida Laffasiy tazkirasida o`qiymiz: «Ahmadjon Tabibiy Feruzning vafotidan keyin hech bironta fuzalo amaldor va sipohiylar bilan aloqa qilmadi. U o`pka kasalga chalinib natijada shu kasal bilan qirq ikki yoshida 1910 yilda hasrat va nadomat bilan dunyodan o`tdi». Tabibiy o`z davrining o`qimishli, taraqqiyparvar kishilaridan edi. Xorazmning tarixchisi Bayoniy «Shajarai Xorazmshoxiy»sida Tabibiyni: Tabibiykidur shoiri muhtaram, Naylay oning atvorin aylab raqam, Maorifda bordir bag`oyat orif, Majlisda dog`i harifu zarif, Pur oyinadur so`zlari sarbasar,

Rumuz oni aksidadur jilvagar, Surar nuqta lutfila ul nuqtadon, Ko`rib so`zlarini dedim: «Al`amon!» - deya ta`riflaydi. Ahmad Tabibiy yoshlik chog`idayoq, o`z asarlari bilan xalq orasida tanilgan shoir bo`lsa-da devon tuzishga jur`at etmagan. Uning yozgan she`rlari parokanda holda edi. Kunlarning birida Feruz xon Tabibiyga o`z she`rlarini to`plab devon tuzishni buyuradi. Tabibiy o`zbekcha va tojikcha she`rlarini alohida-alohida devon holiga keltiradi. Shoir bu haqda o`zining «Munisul ushshoq» devoniga yozgan «debocha»sidagi yozganini o`qiymiz: «Bu faqir qo`lida jam` bo`lg`on kitobning soni besh devondir. Alarning uchtasi turkiy va ikkitasi tojikchadur. Birinchisini adolatli shohga hadya qilish sababidin «Tuxfatus-sulton» deb atadim, ikkinchi devong`a oshiqlar unsiyati sababidin «Munisul-ushshoq» nomi berildi. Uchinchisiga faqat ishq holatlaridin gapirilgani vajhidin «Mir`otul-ishq» deb nom -qo`ydim. To`rtinchi devong`a oshiqlar o`qib hayron bo`lsinlar deb, «Hayratul-oshiqin» deb nom qo`yildi. Beshinchisi bedillar ishtiyoqi jilvagohi bo`lg`oni sababidin «Mazxarul-ishtiyoq» deb ataldi» - deyiladi. Tabibiyning butun adabiy merosi, shoir umrining so`nggi yillari 1906- 1910 yillar oralig`ida ko`chirilib chop etilgan. Bunga qadar Tabibiyning lirik asarlari o`sha davrda tuzilgan bayozlarga kiritilgan. Ulardan 12 tasi hozirgacha saqlanmoqda. Bulardan tashqari faqat Tabibiy g`azallarini o`z ichiga olgan 8 ta to`plam bizgacha saqlangan. Tabibiy devonlariga mumtoz lirikamizning g`azal, muxammas, musaddas, musammal, murabba, masnaviy, qasida, ruboiy kabi janrlari kiritilgan. Bundan ko`rinadiki, shoir o`z saflari ijodidan yuzaga chiqqan

va adabiy hayotda rasm bo`lib qolgan hamma janrlardan unumli foydalnib uni rivojlantirgan. Tabibiy lirikasining asosiy mavzularidan biri ishq-muhabbatdir. Shoirning ishqiy she`rlari o`zining mazmundorligi, ohangdorligi, turli bo`yoqlarga boyligi va shaklining har tomonlama rang-barangligi bilan diqqatga sazovordir. Tabibiy lirikasining mazmunini yorga haqiqiy muhabbat, unga cheksiz sadoqat, hijron bilan kurashish,har qanday azob-uqubatlarga bardosh berib, uning vasliga intilish, uning sevgisi bilan faxrlanish g`oyalari tashkil etadi. Tabibiyning ishqiy g`azallari orasida yurak harorati va to`lqini bilan ishqni, uning hayajonlarini, go`zallikni dildan xis qilib yaratilgan g`azallar talaygina. Bog` aro to orazu zulfing namoyon aylading, So`ldirib gulniyu sunbulni parishon aylading, Sarv ila shamshod bottilar xijolat loyig`a, Chun chamanda noz ila qadding xiromon aylading. Jodu ko`z birla boqib giryon nigohi fitnasoz, Nargisi bechorani mabxutu hayron aylading. Ochibon mehri sahar yangliq binogo`shingni ham, Oqibatdin subhi ma`zulu uryon aylading. Keltirilgan misoldan ko`rinadiki, shoir bu g`azalda chiroyli bir epizod yaratgan. Bog` deganda kishi ko`z oldiga ajoyib manzara keladi. Uning o`ziga xos go`zalligi bor: unda ko`m-ko`k daraxtlar, anvoyi gullar, zilol suvlar va bulbullar bo`lishi tabiiy. Lekin shoir tasvirlayotgan mahbub shu qadar go`zalki, u boqqa kirgach, uning xusnu-latofati, odob-hayosini ko`rib ochilgan gullar xijolatga tushadi, zulfiga yuzma-yuz kelgan

sunbul aqldan ozadi, yor qomatini ko`rgan sarv daraxtlari iztirobga tushadilar. Yor o`tli ko`zlari atrofga shunday ibo bilan qaraydiki, uni ko`rgan nargis bu fazilatlarga hayron qoladi. Tabibiy lirikasida oshiqlar ko`pincha xursandchilikdan ko`ra o`z maqsadlariga – mashuqalariga yeta olmaslik xususida chuqur hayajon bilan hasrat qiladilar. Buning chuqur hayotiy ildizlari bor, albatta. Yuqoridagi fikrlarimizning tasdig`ini shoirning mana bu murabbasida yaqqol his qilamiz. Men kabi yo`qdir jahonda bir asiru notovon, Kim sarig` yuz uzra qon yoshim erur doim ravon, Ko`rsa holim yig`lagusi begumon qizu juvon, Xotirimda ul sanam ishqi g`ami ozoridur. Tabibiy lirikasidagi bu kabi qalb nidolari uning faqat shaxsiy tuyg`usigina emas, balki zamon, davr sadosining real aksi hamdir. Shoir inson sevgisini qadrlab uni shu daraja ko`klarga ko`taradiki, uning davosini xatto Luqmon-tabobatning otasi bo`lgan shaxs ham topa olmaydi: Ilojin aylay olmassen, Tabibiy, ishq dardining Tabobat fanni ilmi ichra gar Luqmoni davronsen. Bunday she`rlar Tabibiyning go`zallik, muhabbat, vafodorlik kuychisi ekanligini, pok sevgining olijanob kechinmalarini samimiy kuylaganini ko`rsatadi. Tabibiy lirikasida o`z davri ijtimoiy – siyosiy tuzumi, xalqning turmushi qanday yoritilgan?

Tabibiy devonlarida faqat ishqiy g`azallargina emas, balki ijtimoiy- falsafiy g`oyalarni ifoda etuvchi shu`rlar ham ko`p uchraydi. Uning qator g`azal va ruboiylarida davr sadosi o`z ifodasini topgan. Ma`lumki, Tabibiy davrida xalq nihoyatda og`ir ahvolda yashar, mahalliy feodallar tomonidan qattiq zug`um o`tkazilar edi. Bu masala Tabibiy va boshqa taraqqiyparvar shoirlar ijodida aks etmay qolmadi, albatta. Tabibiy ham o`zining ana shu noroziligini g`azallarida turli yo`llar bayon qildi. U shkoyatning asosiy mazmunini boshqa shoirlar kabi falak, ba`zi bir johil amaldorlar, bevafo yor va shunga o`xshash narsalar bilan bog`ladi: Olamga boqsang, hosili boshdin-oyoq kulfat erur, Bir rohatining keynida behadu son mehnat erur. Bir oshiqi kim lahzai topsa visoli dilbarin, Doim hamul bechorag`a, so`ngra g`ami furqat erur. Yo`qtur jahong`a e`timod ushbu jihatdin, ey ko`ngul, Kim inqilob etmak anga davron aro odat erur. Tabibiy o`zining zamon to`g`risidagi qarashlarini dastlab sevgi haqidagi g`azallarida ifoda etadi. Shu o`rinda aytish kerakki, ayrim adabiyotshunoslarimiz yaqin o`tmishimizgacha, g`azal janrida faqat intim tuyg`ulari kuylanadi, degan yanglish fikrida edilar. /azal janring paydo bo`lgan dastlabki davrlari uchun bu fikr to`g`ri bo`lsa bo`lgandir, biroq g`azal janrining umumiy mazmunini to`g`ri ifodalash uchun xarakterli emas. A.Mirzayev, A.Hayitmetov, /.Karimov singari olimlarimiz o`zlarining bu masalaga bag`ishlagan ilmiy ishlarida g`azal janrining barcha

xususiyatlarini chuqur tahlil qilish asosida, g`azalda sevgi tuyg`ulari bilan bir qatorda juda muhim hayotiy masalalar, falsafiy mushohadalar ham o`z ifodasini topishi mumkinligini qayd qilib o`tganlar. Ularning fikrlarini tasdiqlovchi misralarni Tabibiy g`azallaridan ham ko`plab uchratish mumkin. Bu yerda biz baxri, radifi, qofiyasi, o`zining butun yo`nalishi bilan muhabbat masalalariga bag`ishlangan, intim lirika, bayt, misralarda qisqartma tariqasida aytiladigan muhim ijtimoiy masalalar – jamiyat, hayot, odob-ahloq to`g`risida bayon qilingan fikrlarga e`tiborni qaratmoqchimiz: Mexri jamoli hajrida tun-kun chekib oxu fig`on, Bo`lmish Tabibiy boshig`a bu dahr zindon o`zgacha. Yoki Ko`nglumki zulmingdin xarob bo`lg`on ajab koshonadur, Bug`on oni ko`zungdagi ul g`amzai mastonadur. Keltirilgan har ikki baytdan shoirning o`z davri va ijtimoiy tuzumga nisbatan bo`lgan munosabati ko`rinib turibdi. Shunday qilib, biz yuqorida ko`rib o`tgan misollarda Tabibiyning g`azallarida an`anaviy mavzular bilan birga hayotiy masalalar anchagina o`rinni egallaganini ko`rdik. Ma`lumki, o`zbek adabiyotida muhammas janri juda keng tarqalib muhim rol o`ynagan. Muhammas asosan uch usulda yaratiladi. Shoir to`g`ridan-to`g`ri har biri misradan iborat she`r-beshlik yaratadi. Bandlarning soni cheklanmaydi. Shoir o`zining biron-bir g`azalini qo`shib muhammas yaratadi. Yoki shoir xuddi shu tarzda boshqa

shoirlarning g`azallariga muhammas bog`laydi. Muhammas yaratishda avvalo shoir o`zining didiga, fikr va tuyg`usiga yaqin bo`lgan g`azalga muhammas bog`lashga xarakat qiladi. Demak, muhammas bog`lash oddiy ish emas, balki shoirning dunyoqarashi, orzu-umidi bilan bevosita bog`langan bir hodisa hamdir. Har bir davrning ilg`or shoirlari o`zlaridan oldin o`tgan taraqqiyparvar shoirlarning g`azallariga muhammas bog`lab, uning ilg`or fikrlarini targ`ib qilishga harakat qilganlar. Muhammas bog`lash ikkinchi tomondan, juda ham katta san`at, mahorat va bilim talab qiladigan ijoddir. Chunki muhammas bog`layotgan shoir g`azaldagi g`oya, maqsad va badiiy san`at namunalarini saqlamog`i shart. Shuning uchun muhammas mushoira xarakteriga ham ega. Zotan Navoiy, Jomiy, Sa`diy kabi ulug` san`atkorlar g`azallaridagi fikr va g`oyalarni shular darajasida ifodalash yohud rivojlantirish uchun katta mahorat, kuchli bilam zarurkim, bunga har qanday ijodkor ham musharraf bo`la olmaydi. Lekin Tabibiyning bu sohada bilimi, mahorati chakana emasligi ma`lum bo`ldi. Uning devonlaridagi muhammaslar jami 518 ta bo`lsa, shundan yigirmadan ortig`rog`i Navoiy g`azallariga bog`langan muhammaslardir. Tabibiy lirik merosida g`azallar bilan bir qatorda ruboiy, qit`a, tuyuqdan iborat to`rtliklar ham muhim o`rin tutadi. Har biri qisqa, lekin ma`lum syujetga, chuqur g`oyaviy mazmunga, yuksak badiiylikka ega bo`lgan asarlari bilan shoir bu janrlarning ham taraqqiyotiga katta hissa qo`shgan: Siz bilan majlisda ichdik to qimiz, Dahr aro ushshoq haylin toqimiz.

Vaslingiz mahsulimiz aylang yana, Kim oning subhi maso mushtoqimiz. Bu tuyuqda ketma-ket so`z o`yinlari bor. Birinchi misradagi to qomiz ichgunimizgacha, ikkinchi misradagi toqimiz-yolg`izmiz, turtinchi misradagi «mushtoqlik» ma`nolarida ketmoqda. Tabibiy devonlarida, shuningdek qasida va masnaviylar ham anchagina. Ammo aksariyat qasidalari o`z davri adabiyoti uchun xarakterli bo`lgan xukmdorlarni maqtashga qaratilgandir. Tabibiy Ogahiy singari g`azallarning tuzilishiga, kompozitsiyasiga alohida e`tibor bergan. Uning g`azallari ko`p mavzuli emas. Shoir asosan bir mavzuni oladi va shu mavzu bilan bog`liq fikr, tuyg`u, hisni real ravishda keng yoritadi. /azaldagi har bir misra o`zaro uzviy bog`langan bo`lib, ular hodisa, his, tuyg`uning mantiqiy rivoji sifatida bir-birini to`ldirib boradi. Tabibiy o`z lirikasida aruzning juda ko`p va hilma-xil bahrlaridan foydalangan. Ayniqsa, unda hazaj, ramal va rajaz bahrlari ko`proq uchraydi. Xazaji musammani solim (Mafoyilun mafoyilun mafoyilun mafoyilun ) V - - - V - - - V - - - V - - - Falak zole ki andoq bor durur bir tur fa sayyora, Ki har kim juft anga bo`lsa qilur, albat ta, avvora. Ramali musammani maqsur. Foilotun Foilotun Foilotun Foilotun

V - - - V - - - V - - - V - - - Ko`zlaring hij ron qorong`u shomida be dor Javir tig`i din Tabibiy dek diling af kor edi Hazaji musaddasi mahsuf (Mafoiylun mafoiylun faulun V - - - V - - - V - - Ul oydin to ki ishq ichra judomen, Tuganmas dar du g`amga mub talomen. Rajazi musammani matviyi mahbui Muftailun mafoilun muftailun mafoilun -V V - V - V - -V V - V -V – Garchi ul oy vafosi yo`q, bo`lmasa bo`l masun netay Yuz sitamu jafosi yo`q bo`lmasa bul masun netay Ma`lumki, vazn, qofiya, ham nazmda juda zarur va muhim omildir. Ular mazmunga kuchli ta`sir etib uni yoritishga xizmat qiladi. Bu jihatdan qaraganimizda tabibiy she`rlaridagi qofiya bilan radif ham puxta va mohirona ishlagan, u misralarga uzviy ravishda bog`lanib ketadi. Ishqingda men devona,ey zebo sanam,zebo sanam, Olam aro afsona, ey zebo sanam,zebo sanam, Ishqingda bo`lg`ach oshno hushi xiraddin bo`lmusham,

Subhu maso begona, ey zebo sanam, zebo sanam. Bu g`azalda «devona», «afsona», «begona» so`zlari qofiya, «zebo sanam» so`z birikmasi esa radifdir. Bu yerda ifoda vositasi sifatida har bir qofiyadagi ma`noni kuchaytiruvchi tovushlar juda ustalik bilan berilgan. Tabibiy lirikasida ko`plab adabiy-lafziy san`atlar qo`llanilganini ko`ramiz. Jumladan u takror san`atini ma`no kuchaytirishga ham xizmat qildirgan: Kimki olim birla suhbat tutsa ul Porsdur, porsodur, porso. Johilu nodong`a yor o`lg`on kishi, Norasodur, norosodur, noroso. Yoki: Ey Tabibiy ko`r o`zing fazl ahlidin Kamtarinu, kamtarinu, kamtarin. Xullas, Tabibiy hayotsevar shoir sifatida tabiat go`zalliklari, do`stlik, sevgi vasadoqatni ulug`lash, ilm-ma`rifatni, targ`ib qilib, kelajakka ishonch ruhdagi g`oyalarni, etirof etishi uning ijodini Muqimiy, Furqatlar ijodi bilan hamohang ekanligidan dalolatdir.

ADABIYOTLAR 1. Karimov /. O`zbek adabiyoti tarixi. 3-nashr.T.1987 yil. 2. /anixo`jayev F. Tabibiy T. 1978 y. 3. O`zbek adabiyoti. IV tomlik. IV tom. I kitob. T. 1960 y. 4. O`zbek adabiyoti.IV tomlikka ilova.V tom.II kitob.T. 1968y. 5. www.wikipedia.org 6. www.arxiv.uz 7. www.pedagog.uz

Похожие

Ahmad Tabibiy hayoti va ijodi

Furqat hayoti, ijodi va adabiy merosi

Bayoniy hayoti, ijodi va adabiy merosi

Xoja va Majlisiy adabiy merosi

Said Ahmad ijodi