Xoja va Majlisiy adabiy merosi - Литература - Рефераты

Xoja va Majlisiy adabiy merosi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.533203125 KB

Xoja va Majlisiy adabiy merosi Reja: 1. Poshshoxoja ibni Abdulvahhobxoja shaxsiyati va adabiy merosi manbalari. 2. “Miftoh ul-adl” va “Gulzor” asarlari kompozitsiyasi, nasr va nazm munosabati. 3 . Xoja hikoyatlarining g’oyaviy-badiiy xususiyatlari . 4. Shoir Majlisiy va uning “Qissai Sayfulmuluk” asari.

X O J A XVI asr o’zbek adabiyoti taraqqiyotiga munosib hissa qo’shib, badiiy nasrning go’zal namunalarini yaratgan yozuvchi va shoir Poshshoxoja ibni Abdulvahhobxoja bo’lib, adabiy taxallusi Xojadir. Uning «Miftoh ul-adl» (adolat kaliti) va «Gulzor» deb nomlangan hikoyalar to’plamlari ko’p yillardan beri adabiyotshunoslarimiz tomonidan o’rganilib kelinmoqda. «Miftoh ul adl» to’plami dastlab muallifi noma’lum asar sifatida XIV asr adabiyotining namunasi tarzida o’rganildi. Faqat o’tgan asrning 60-yillaridan boshlab, uning Xoja asari ekanligi aniqlandi. Xojaning hayoti va ijodiga doir ma’lumotlar asosan uning o’z o’g’li Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ul-ahbob» asarida mavjud. Xoja asarlaridan namunalar o’zbek adabiyoti tarixidan tuzilgan hamma xrestomatiyalarga kiritilgan. 1962-yili uning «Miftoh ul-adl» va «Gulzor» to’plamlaridan namunalar V. Zohidov va S.G‘anieva tomonidan Toshkentda nashr ettirildi. Xoja ijodini o’rganishda B. Valixo’jaev, N.M. Mallaev, A. Ibrohimov, M. Mirzaahmedova, I. Bekjon kabi olimlarning xizmatlari bor. Sankt-Peterburglik marhum adabiyotshunos A.Tohirjonov Xojaning «Maqsad ul-atvor» asarini topib undan parchalar nashr ettirdi, keyinchalik Sankt-Peterburgdagi ikki qo‘lyozmasi asosida tanqidiy matnini tuzdi. Bu asar parchalari 1982-yilda nashr bo’lgan «Asrlar nidosi» to’plami tarkibida e’lon qilindi. Xoja asarlarining qo’lyozma nusxalari O’zbFA Beruniy nomidagi ShI qo’lyozmalar bo’limida hamda Sankt-Peterburgdagi fondlarda saqlanadi. Nisoriyning o’z otasi Poshshoxoja haqida keltirgan ma’lumotlariga qaraganda, u 1480-yilda Nisoda yirik ruhoniy Abdulvahhobxoja oilasida dunyoga kelgan. Niso va Marv shaharlarida ta’lim olgan. 1496-yili temuriylardan Kepak Mirzo huzurida Marvda sadr etib tayinlangan. Shayboniylar hokimiyatga kelgach Xoja ular xizmatiga o’tadi. Shayboniyxon uni 1508 yili Durun (Turkmanistonda) ga hokim qilib yuboradi. Sal muddatdan keyin bu erga Muhammad Soleh hokim bo’lib keladi. Shayboniyxon vafoti (1510) dan so’ng Xoja Samarqandda bo’lgan, keyin Buxoroga o’tgan. U Temur Sulton va Ko’chkinchi xon saroylarida xizmat

qiladi. 1515-1516 yillarda Karmina hokimi Jonibek Sulton uni o’z yoniga chaqirib, Jumlat ul-mulk mansabini bergan. Keyin sadr bo’lgan. 1529-1530 yillarda Buxoro, so’ng Hirotda hokim bo’lgan. U Ubaydulloxon huzurida Shayxulislomlik mansabda bo’ladi. 1534 yili Ubaydulloxon Nishopurga kelganda Balx hokimi bo’lgan Kistan Qaro Sulton Xojani o’ziga yuborishni iltimos qilgan va u 1543-yilgacha Balxda Sadri A’zam va Shayxulislom bo’ladi. Kistanqaro Sulton ruhiy xastalanib noo’rin ishlar qila boshlagach, Buxoroga qaytib kelgan. U 1547- yili Buxoroda vafot etgan va Xoja Bahouddin Naqshband maqbarasi yoniga dafn etilgan. Demak, Poshshoxojaning deyarlik butun umri qozilik, sadrlik, shayxulislomlik singari mansablarni bajarish bilan o’tgan. Bu mansablarning hammasi diniy nazorat xarakteriga ega bo’lib, o’z davri hayotidan to’la xabardor bo’lishini ta’minlagan. Xoja o’z davrining eng o’qimishli kishilaridan biri sifatida katta obro’ qozongan. Shayboniy hukmdorlar unga juda hurmat – e’tibor bilan qaraganlar. Xoja taxminan 1528-yilda «Kechadur» radifli g’azalini Zahiriddin Boburga yuboradi va uning tahsiniga sazovor bo’ladi. Yuqorida aytilganidek, Xojadan bizga bir necha she’r, «Miftoh ul-adl» va «Gulzor» to’plamlari hamda «Maqsad ul- atvor» dostoni etib kelgan. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, u «Layli va Majnun» dostonini ham yozgan. Xojaning «Miftoh ul-adl» asari 1508-1510 yillar orasida yozilgan va Temur Sultonga bag’ishlangan. «Maqsad ul-atvor» dostoni esa 1514-1520 yillarda yozilib, Jonibek Sultonga atalgan. «Gulzor» to’plami 1538-yilda yozilgan. Bu asarni Kistan Qara Sultonga bag’ishlaydi. Ko’rinadiki, Xojadan bizgacha ancha salmoqli meros etib kelgan. Xoja lirik merosidan namunalar uning zamonasining zabardast shoirlaridan biri bo’lganligidan dalolat beradi. Quyida Xojaning Boburga yuborgan g’azalini keltiramiz: Kunduz avqotim sening hajringda nolon kechadur, Kecha ham zulfing kabi holim parishon kechadur. Anbarin zulfing xayolidin kozumga, ey pari,

Yilu oyu soatu kun bori yakson kechadur. Ulki jondin kechadur sham’i visolingni ko’rub, Vah-na xush vaqtu na xush soat na oson kechadur. Ravshan o’lg’ay davlati vaslida hijron oqshami, Gar gunohimdan bilib ul mohi tobon kechadur. Xoja yanglig’ nola qil zulfi g’amidin kechalar, Kim mahalli nolavu faryodu afg’on kechadur. G’azal garchand an’anaviy mavzuda-ishq mavzusida yozilgan bo’lsa ham, Xoja unda o’zining Boburga bo’lgan munosabatini turli ishora, majoz va istioralar orqali ifodalashga muvaffaq bo’lgan. Aniq ma’lumot bo’lmas ham, Xojaning Bobur bilan avvaldan tanish bo’lganini taxmin qilish mumkin. Ularning deyarlik tengdosh bo’lganligi, bir davrda yashaganligi hamda uchrashish imkoniyatlari bo’lganligini hisobga olib shunday xulosaga kelish mumkin. G’azalning Bobur saltanati cho’qqiga ko’tarilib, Hindiston va Afg’onistonda yirik imperiya tuzgani paytida yozilgani, bu paytlarda Boburning ha demay Movarounnahr va Xurosonni ham egallashi mumkinligi haqida gaplar yurganini e’tiborga oladigan bo’lsak, g’azalning ayniqsa keyingi ikki baytidagi mazmun sirlari ochilgandek bo’ladi. Xoja ularda juda ehtiyotkorlik, Xojagon tariqati namoyandalariga xos andisha bilan va Xonlar undan xavfsiramaydigan usulda Boburga muhabbatini bildirgan. G’azalning mazmuni quyidagicha: Xojaning bizga ma’lum she’rlarida badiiy san’atkorlikdan ko’ra mazmun etakchi ahamiyatga ega. Bu uning lirik she’rlari va masnaviylariga ham xos xususiyat. Ammo, bu g’azalda u Boburning didini hisobga olib bo’lsa kerak, «hamvorlikka» alohida e’tibor bergan. G’azaldagi hamma baytlar turli bezaklar bilan ziynatlangan, hatto, har bir so’zni ham xilma-xil ma’no beradigan tarzda tashbeh va istioralar bilan bezagan. G’azalda bitta «Kecha» so’zi «nola bilan o’tmoqda, sutkaning yarmi, g’am bilan bir xil, zerikarli, jondan voz kechmoq, hayotdan to’ymoq, xursandchilik bilan o’tmoqda, kechsa (o’tsa), qop-qora zulmat, tugamoqda» kabi ma’nolarda qo’llanib, tajnis, o’xshatish, iyhom, istiora san’atlari hosil bo’lgan. Baytlardagi «vasl- hijron, kecha-kunduz, ravshan-oqshom» so‘zlari

tazod, «ey pari»- iltifot, «nola, nolon, nolavu» ishtiqoq, «nolavu, faryodu afg‘on, vaqtu soat» ta’dil, «sham’i visoling»- iyhom, «yilu oyu soatu kun» - ta’dil, «ul mohi tobon»-istiora, «hijron oqshomi»- istiora, «zulfing kabi, xoja yanglig‘» - o‘xshatish, «davlati vasli- hijron oqshomi»- tazod, «ul mohi tobon»- o’xshatish va istiora, «zulfi g‘ami» - iyhom, «kim mahalli nolavu faryodu afg‘on kechadur» - istiora san’atlari bo‘lib, Xojaning poetik mahoratidan darak beradi. Xojaning tojikcha g’azallari ham go’zal ma’no va shaklga ega. Masalan: Xatti tu chun zulumotu labi tu obi hayot, Chu Xizr yoftam obi hayot dar zulumot. Tarjimasi: Lablaring obi hayotu mo’ylovingdur zulumot, Zulumotda Xizr misol topdim axir obi hayot. Baytdan Iskandarning Xizr bilan obi hayot qidirib zulumotga borgani, Iskandarning yo’ldan qaytib, Xizrning obi hayotni topganligi haqidagi rivoyatga ishora qilib, madh etilayotgan shaxs labidagi tuklar rang jihatidan zulumotga, ya’ni qorong’ulik olamiga, labi esa mazmun jihatidan obi hayotga o’xshatilgan. Baytda talmeh (Xizr va obi hayot), tazod (zulumot-obi hayot), istiora (obi hayot-lab, zulumot- mo’ylov) o’xshatish, ya’ni tashbeh (lab obi hayotga, mo’ylov zulumotga) singari poetik san’atlar mohirona ishlatilgan. Baytda «obi hayot» o’xshatish va istioradan tashqari iyhom san’ati namunasi hamdir. Chunki u orqali shoir faqat labni emas, balki labdan chiqadigan jonbaxsh so’zlarni ham nazarda tutgan. Nisoriyning yozishiga ko’ra, Xojaning kuyidagi ruboiysi nihoyatda mashhur bo’lgan. Hargiz zi dimog’i banda bo’i tu naraft, V-az diydai man xayoli ro’i tu naraft. Dar orzui ro’i tu budam hama umr, Umram hama raftu orzui tu naraft. Tarjimasi: Bu banda dimog’idan ketmadi xushbo’y hiding, Ko’z o’ngumdan esa ketmadi xushro’y yuzing,

Umrim bo’yi istagim go’zal yuzing edi, Umrim tugamoqdayu tuganmas orzuyi yuzing. Ruboiyda sadoqat, e’tiqodda mustahkam turish mazmuni ifodalangan. Xojaning juda oz o’rganilgan asari «Maqsad ul-atvor» (So’fiylar maqsadi) dostonidir. Xoja haqidagi ilmiy adabiyotlarda, keyingi yillarda topilganligi uchun, bu asarga munosabat bildirilmagan. Doston Nizomiy Ganjaviiyning «Maxzan ul- asror», Amir Xusrav Dexlaviyning «Matla’ ul-anvor», Alisher Navoiyning «Hayrat ul-abror dostonlariga nazira tariqasida yaratilgan. Uning vazni xuddi shu dostonlar vaznidek sare’ bahri bo’lib, shoir o’z fikr-mulohazalarini muftailun muftailun foilun va muftailun muftailun foilon qoliplariga solib aytgan. «Maqsad ul-atvor» odatdagidek hamdu na’tlar bilan boshlanadi. Keyin o’z mamduhi Jonibek Sulton ta’rifi, unga nasihatnomalar berilgan. Boshqa maqolalarda ham ma’viza tarzida Jonibekxonga murojaat uchrab turadi. Jonibek Sulton Xojag’um bin Abdulxayrxonning o’g’li bo’lib, Shayboniyxonning amakivachchasidir. U 1529 yili vafot etgan. Farg’ona, Karmanada hokimlik qilgan. Uni Jonibek Odil deb ham aytganlar. Xoja unga sen, ba’zan siz deb murojaat etadi. Oting erur Jonibek, ey Shahriyor, Xon ila Xoqonsanu ham Shahriyor… Bor bu kun bandada bir arzi hol, Arz qilay gar sanga bo’lmas malol… Er yuzini tutdi zalolat bu dam, Elga kerak bo’ldi adolat bu dam, Zulm-u sitam tushti bu olam aro, Oning uchun arz qilurman sango, baytlarda shoir asarni yozishdan maqsadini bayon qilgan. Zamonada fisq-u fasod, zulm-u sitam avj olganini, shuning uchun: Din tilabon uyu elimni yiqib, Sanga yetishdim vatanimdin chiqib. Ushbu tiriklikni g’animat tuting, Yaxshi kishilar bila suhbat tuting, -

deb «necha vaqtdan beri» Shayboniylar orasidan bir «shahi sohibqiron» qidirib yurgani va oxir Jonibekni shunday hukmdor bilib, uning huzuriga kelganini bayon qiladi. Unga to’rt xislatga: adolat, bahodirlik, ilm, taqvo-yu tariqatga asoslanishni maslahat beradi. Bu esa Yusuf Xos Xojibning «Qutadg’u bilig» asaridagi Kuntug’di, Oyto’ldi, O‘zg’urmish va O’gdulmish sifatlariga o’xshab ketadi. Asar maqolalar, ma’vizalar, tamsillar, hikmatlar va tanbehlardan iborat qilib tuzilgan. Shoir «kitob nazmining sababi» bobida Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Hotifiy va Alisher Navoiylardan madad olgani, ularning himmati bilan shu asarni yozganini bayon qilib, yana Jonibekxon madhiga o’tadi. Men ki maqolat ila tuzdim kalom, Bu shahi din vasfida qildim tamom, Berdim oning vasfida tartib oni. Qildim oning otig’a taqrib oni. «Maqsad ul-atvor» qo’yub otini, Shuhrai shahr ettim aning zotini. Xoja o’ziga to’xtalar ekan, turli ishu tashvishlar bilan doimo band ekanligini, ammo hech vaqt molu mulkka hirs qo’ymaganini alohida qayta-qayta ta’kidlaydi. Aftidan, bunda u o’zi mansub bo’lgan tariqatning ba’zi namoyandalarini nazarda tutgan. Manda agar bor edi ashg’ol ko’b Shukrki, yo’q erdi mango mol ko’b. Dunyo ilan yo’q edi bir zarra zavq. Mol ila ham yo’q edi hech zavqu shavq. Dostonning «so’fiylar bobida kim, zohirlarin zarqu riyo birla tuzub, botinlarin nifoq birla buzub, … riyo luqmasidin qorinlarin to’q qilib, haqiqatdin xabarlari yo’q» deb sharhlangan o’ninchi tanbehida Alisher Navoiyning «Riyoyi xirqapo’shlar» haqidagi maqolotidan ta’sirlangan. Bunda «so’zi lofu, o’zi gazof», «qo’liga bir kambag’al tushsa, uni oyoq ostiga olib haqorat qiladigan», «harom bilan to’ldirish uchun engini keng qilib olgan» so’fiylar haqida gap boradi. Kunki chiqar shayxsanu muqtado,

Kechada shabrav sanu duzdu dag’o. Ko’runub el ko’ziga zohid mudom, Uyga borib to’yg’uncha ersan harom. Shoir ularni nasihat qilishga o’tib, tariqat tabiatiga tamoman teskari bo’lgan bunday illatlardan xalos bo’lishga da’vat etadi. Shoirning bunday mulohazalari yuzaki qaraganda adressiz, shunchaki va’zxonlikday tuyulsada, tarixiy haqiqatga asoslangan. Chunki bunday shayxu so’filar Navoiy davrida ham bo’lganidek, Jonibekxonlar va boshqa shayboniy xonu Sultonlari zamonida ham bo’lgan. Hatto, Xoja ularni shoh va Sultonlarni yo’ldan uruvchi, yomonlik, xiyonat, xalq boshiga tushadigan kulfatlar sababchisi deydi; ularni to’g’ri yo’l tutishga chaqiradi. Ish qilako’r, shoh ila bo’l oshno, O’zni qilib tez xalosi riyo Ayla riyo ahliga begonalik, Bo’lsa sanga shoh ila hamxonalik… Til bila ko’nglung so’zini bir qil, Birliging atvorini tadbir qil… Qilmasa til ko’ngul ila ittifoq, Bilki budur shevai zarqu nifoq. Boshqa bob va maqolotlarda «adolat haqida», «saxovat bila muhtojlarga inoyat» qilish, «ulamo salohiyatin g‘animat bilib, ilmu shariat birla amal» qilish, «hilmni ilmi maosh qilib, sabru tahammulda o‘zni fosh» qilmoq, «ishq maqomida sobitqadam va muhabbat talabida odam bo‘lub, asrori haq bila atvori daqoyiqni mushohada» aylamoq, «Solus libosi birla nomusni elga bergan so‘filar tavrida », «Dunyo molidin va farzand jamolidin muhabbat olib, mehrni ma’budi azaliyga solish» singari g’oyat muhim siyosiy-axloqiy pand-nasihatlar berilgan. Xoja dostonning nazm sababidan keyin «Farzandi azizu dilband Mir Abdussalom Xojaning nasihati bobida» degan sarlavha- unvon bilan o’g’li Abdusalom Xojaga nasihat berishga o’tadi. Aftidan, o’g’li otasi so’ziga ko’p quloq solmaydigan, o’jar va maishatni yaxshi ko’radigan bo’lgan. Shuning uchun uni insof va diyonatga,

hoyu havasdan voz kechish, ilmli, fozil kishilar davrasida bo’lish, yolg’on gapirmaslikka chaqiradi: Ey ki, azizim, dag’i farzandsan, Ham manga farzandi jigarbandsan… Xalq arosida ayo neknom, Oting erur bil ani Abdussalom Ilm o’qub xayru saloh istagil, Sidq ila har shomu saboh istagil Ko’nglung aro qo’yma havoyu havas, Kim bu havaslar baridur xoru xas. Ondaki betajribayu tifl eding, Harna kelur ko’nglungga qilur eding. Endiki, bolig’sanu ham hushmand, Bo’lsa kerak bori so’zung va’zu pand. Xojaning bu baytlari Nizomiy Ganjaviyning o’z o’g’li Muhammadga, Alisher Navoiyning o’z ukasi Darvishaliga qilgan nasihatlariga o‘xshab ketadi. Xoja dostonning so’ngida «Hikmati hakim» unvoni bilan bergan bobida o’tmish salaflari ijodida va xalq qissalarida uchraydigan dunyoning bevafoligi haqidagi pandlarda mavjud usulni qo’llagan. Odatda unda o’tmishda o’tgan buyuk shohlar, qahramonlar, payg’ambar va avliyolar hayoti ibrat qilib ko’rsatiladi va shunday zotlarni ham ajal omon qo’ymadi, shuning uchun dunyoga mehr qo’yish behuda degan xulosaga kelinadi. Xoja esa bu usulni qo’llaydiyu shunday xulosalarga kelgan buyuk shoirlarning o’zini ibrat qilib ko’rsatadi. Bunda Mavlaviy Jaloliddin Rumiydan boshlab, Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Hofiz Sheroziy, Shayx Sa’diy, Abdulmajid Sanoiy, Xoja Kamol Xujandiy, Abulqosim Firdivsiy, Salmon Sovajiy, Mavlono Lutfiy, Mavlono Mir Shohi Sabzavoriy, Mavlono Kotibiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi zotlarning har biri xaqida alohida-alohida to’xtalib, ularning ijodiga ta’rif beradi. Masalan, Rumiyni «arshi haqiqati nujumiy», Nizomiyni «Xamsa ibtido» chisi, Xusravni «Sohibi idrok», Hofizni «Lison ul-g’ayb», Sa’diyni «Shohi suxandon»,

Jomiyni «Rahbari ayyom», Lutfiyni «Donishvar», Navoiyni «ko’p she’r ila xamsa yozgan suxandon» kabi sifatlashlar bilan ulug’lab: Qilmadi bu dahr alarg’a vafo, Tutdi alar bori tariqi fano, degan xulosaga keladi. Keyin esa salaflari va xalq qissalaridan farqli ravishda, bularning o’limi faqat jismoniy o‘lim, ajal qo‘ymay olib ketgan bo’lsa ham, ular ma’naviy jihatdan tirikdirlar, chunki ulardan: Bir necha so’z qoldi bu olam aro, Kim ko’ngul oinasig’adur ziyo. Masnaviyu she’ru g’azaldur ayon, Kim borisi lutf ila topdi bayon. Nazminaki, jonlar arodur huzur, Diydai haqbing’a berur fayzu nur To bu jahon bor-bu so’z bordur, Ilmi haqiqatga bu so’z yordur. Kimki borib, qo’ydi esa yaxshi ot, O’lmadi ul kishiyu topti hayot. Shoirning bu so’zlari uning etuk adabiyotshunos, nazariyotchi sifatida badiiy adabiyot, uning hayotdagi o’rni, mohiyatiga bergan ulug’ bahosi hisoblanadi. Keyingi baytlarda shoir o’zi haqida, o’zining adabiyot maydonidagi xizmati haqida faxrlanish bilan to’xtaladi. Bu baytlardan uning ijodiga xos xususiyat va ma’lumotlarni ham olish mumkin Men ham alarg’a qilibon iqtido, Nazm ila soldim bu jahong’a sado. She’r-u g’azal fikrin agarchi edim, Fikrim ila, «masnu’i soni» dedim. Fikri ruboiy ila ham mustazod, Qildimu ko’nglum anga ko’p bo’ldi shod. Dedim esa fikr ila masnoini Ayladim izhor bu matbo’ini,

Ondaki bu nav’ni yod ayladim, Ko’p hunar ul fanda ziyod ayladim. Qildim esa elga bu fanni kitob, Hech kishi qilmadi anga javob. Bo’ldi jahon nazmida mumtoz ul, Topmadi hech kimning anga fikri yo’l. Xojaning bu dostondagi hukmdor axloqiga doir tavsiyalari Shayx Ahmad Kosoniy – Maxdumi A’zamning asarlaridagi, xususan «Tanbeh us-salotin» asaridagi hikmatlarga o’xshab ketadi. Xoja aftidan bu pir bilan ko’p suhbatlashgan, unga e’tiqodi baland bo’lgan. Agar Maxdumi A’zamni Jonibekxon Farg’onadan olib kelganligini nazarda tutsak, Jonibekxon va Xoja Maxdumi A’zam bilan ko’p uchrashganliklariga ishonch hosil qilish mumkin. Nisoriy ham o’z tazkirasida «Hazrati Maxdumiy Mavlono Xojagiy Kosoniy – sirlari muqaddas bo’lsin. Xojani o’z sharif kitoblarida «Shahbozi balandparvoz» deb yozganlar, degan ma’lumotni keltirganki, bu Xojaning Ahmad Kosoniy nazdida hurmati baland bo’lgani isbotidir. «Maqsad ul-atvor» dostoni Alisher Navoiyning «Hayrat ul-abror» dostonidan keyin shu turdagi asarlar ichida eng yaxshisi deb aytish mumkin. Bu asar bevosita XVI asr voqealari zaminida yuzaga kelgan va o’sha davr talablariga javoban aytilgan pand-nasihatlar majmuidir. Xojaning hozirgacha o’zbek adabiyoti tarixidagi o’rnini belgilab kelayotgan asarlari uning «Miftoh ul adl» va «Gulzor» to’plamlaridir. Ularning ikkalasi ham asosida pand-nasihat turgan mo’jaz hikoyatlardan tashkil topgan. Agar «Maqsad ul-atvor» nazm bilan aytilgan ma’viza, pand- nasihat bo’lib, uning janr jihatdan o’quvchi va tinglovchilarning esda saqlab qolishini osonlashtirish hisobga olingan bo’lsa, bunda badiiy hikoyatlar, obraz va tasvir vositalari orqali hikoyatlardan xulosa chiqarish kitobxon va eshituvchining o‘ziga havola qilinadi hamda ayrim hikoyatlar she’riy xulosalar bilan ta’minlanadi. Xoja bu to’plamlarida Muhammad Avfiy Buxoriyning «Jome’ ul-hikoyot», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Husayn Voiz Koshifiyning «Anvori Suhayliy», Shayx Muslihiddin Sa’diy Sheroziyning «Guliston» va «Bo’ston»

singari asarlariga tayangan. Ularda yozma va og’zaki adabiyotda mashhur bo’lib ketgan Anushervon, Daqiyonus, Iskandar, Sulaymon, Luqmon, Mahmud G’aznaviy, Sulton Sanjar Marviy, Sulton Malikshoh, Nuh va boshqalar nomi bilan bog’liq hikoyalar asosiy o‘rinni egallaydi. Bu rivoyatlarning ko’pchiligi islomdan avvalgi davrlarga taqaladi. Islomdan keyin ular musulmon roviy, qissago’y, muhaddis va voizlari tomonidan Qur’oni karim va hadislar g’oyalari talabi asosida qayta ishlangan. Keyingi davrlar mualliflari esa bu rivoyatlarning ayrimlarini islomdan so’nggi hukmdorlar nomi bilan bog’laganlar. Jumladan, Sulton Mahmud G’aznaviy, Sulton Sanjari Moziy va boshqalar haqidagi rivoyatlar shunday xarakterga egadir. To’plamdagi hikoyatlarning har biri biron axloqiy, siyosiy yoki diniy maslahat berish uchun xizmat qiladi. Masalan, Sulton Mahmud vaziri va ikki boyqush haqidagi rivoyatning asosiy mazmuni hukmdorning adolatli bo’lishi kerakligidan iborat. Bu rivoyat birmuncha o’zgartirilgan holda Gulxaniyning «Zarbulmasal»ida ham keltirilgan. Iskandar Zulqarnayn va aholisi farovon yashaydigan mamlakat haqidagi rivoyatda ham hukmdor adolati etakchi g’oyadir. Bunda Forobiyning ajoyib shahar haqidagi hikoyati manba bo’lgan. Hamma teng va baxtiyor yashaydigan o’lka haqidagi orzudan maqsad hukmdorni xalqqa zulm qilmaslikka da’vat etishdir. «Sulton Mahmud, tolibi ilm va qozi» haqidagi hikoyatda Sulton Mahmudning tadbirkorligi bilan qozining qallobligi fosh qilinadi, tolib ul ilmning oltini o’ziga qaytarib beriladi. Asardan kelib chiqadigan xulosa Qozi, Sadr va Shayxulislomlarni insof va diyonat bilan ishlashga chaqirish bo’lib, muallif zolim qozi, albatta, imonsiz jon taslim qiladi. O’ligini er ham qabul qilmaydi, degan xulosaga keladi. Bu rivoyat Saljuqiylar vaziri Nizomulmulkning «Siyosatnoma» hamda Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’» asarida ham mavjud. Vosifiy uni Ulug’bek faoliyatiga bog’lab keltirgan. Xoja esa bu qolipdan o’z davri qozilarini ogohlantirish, hukmdordan ular faoliyatini tekshirib turishni talab qilish maqsadida foydalangan. «Maqsad ul-atvor» dostonida ham bu masalaga ko’p baytlar bag’ishlangan.

To’plamlardagi bir necha rivoyatlar insoniy xislatlar, axloq, odob kabilar mavzusidadir. Jumladan, Shayx va uning muridi haqidagi hikoyatda har xil gunoh ishlar qilib, keyin pirdan tavba so’rab kelgan muridga pirning javobidan ko’zni, og‘izni, qo‘lni, oyoqni, quloqni har xil noshoista ishlardan saqlab, ko‘ngilni pokizalash kerakligi haqidagi xulosa kelib chiqadi. «Sulaymon va obi hayot» rivoyatida dunyo o’zingga yaqin odamlar bilan go’zal, yaqin kishilarsiz hayot hayot emas. Tiriklik yoru dildor ila xushtur, Tiriklikni netar, bo’lmasa yor? O’luk sonida ko’r, dema tiriktur, Kishikim, yo’q anga yori vafodor, deb nasihat qilsa, Chumchuq haqidagi tamsilda mahol (kishi ishonmaydigan, mavhum) so’zga ishonma, o’tgan ishga pushaymon bo’lmagil: Odam ersang ko’p taassuf ema o’tkan ish uchun, Demagil so’zni maholu chekmagil andin malol , -deya xulosa qiladi. To’plamlardagi muhim va kuchli mazmunga ega bo’lgan rivoyatlardan biri «Bir soatlik adolat» haqidagi qissadir. Unda hajga bormoqchi bo’lgan podshoni uning donishmand vaziri qaytargani, oxiri podsho ko’p haj qilgan kishidan bir hajining savobini sotib olmoqchi bo’lgani hikoya qilinadi. Hoji podshodan bir soatlik adolat savobini menga bersang, men barcha hajlarim savobini beraman, deydi va bir soatlik adolat savobi barcha odamlar va farishtalarning ibodatidan ortiqdir, deydi. Bundan esa din, e’tiqod va ibodatning asosiy mazmun-mohiyati insonlarga yaxshilik qilishdir, degan xulosa kelib chiqadi. Xojaning bu hikoyalari o’zbek adabiy tilining tobora silliqlashib, imkoniyatlari, ifoda vositalari kengayib borayotganidan dalolat beradi. Shunday qilib, Poshshoxoja ibni Abdulvahhobxoja - Xoja o’zbek adabiyoti tarixida o‘zining nazm va nasr bilan yaratilgan go‘zal asarlari bilan munosib iz qoldirgan ijodkorlardandir. Uning an’analari keyingi davrlar adabiyotida davom ettirilgan. MAJLISIY

XVI asr adabiyotining o’ziga xos namoyandalaridan bo’lgan shoir Majlisiy o’zbek adabiyoti tarixiga alohida xususiyatlarga ega bo’lgan o’ziga xos doston janrining vakili sifatida kirib kelgan ijodkorlardandir. Majlisiyning hayoti va ijodiga doir ma’lumotlar nihoyatda oz. Uning faqat taxallusigina ma’lum, ismi, tug’ilgan va vafot etgan yillari, vatani qayer ekanligi noma’lum. Uning haqidagi ilmiy adabiyotlarda Xorazmda tug’ilgan, deb taxmin qilinadi. Hasanxo’ja Nisoriyning «Muzakkir ul-ahbob» tazkirasini o’zbek tiliga tarjima qilib, so’z boshi va izohlar bilan nashr ettirgan. Ismoil Bekjon Husaynqulixon Azimobodiyning «Tazkirai nashtari ishq» asarida keltirilgan ma’lumotga asoslanib, Majlisiyning Hirotda yashagani, dastlab G’aribiy taxallusi bilan ijod etgani, Husayn Boyqaro suhbatlarida qatnashgani va Majlisiy taxallusini qabul qilganligini yozadi. Shuningdek, Majlisiyning Hasanxo’ja Nisoriy tazkirasida Bobur bilan bo’lgan voqeasi 1507-1512 yillar orasida sodir bo’lganligi, keyin shoirning o’zbek xonlari xizmatiga o’tib Buxoroga kelganligi, Ubaydulloxon zamonasida yashab, 1520 yillar atrofida vafot etganligini ma’lum qiladi. Olim Sarafiddinov esa 1945-yilda nashr etdirilgan «O’zbek adabiyoti tarixi» xrestomatiyasining ikkinchi tomida Hasanxo’ja Nisoriyga asoslanib Majlisiy Ubaydulloxon saroyining obro’yli shoirlaridan bo’lib, rasmiy vazifada turganligini, Ubaydulloxon vafotidan keyin uning o’g’li Abdullazizxon xizmatida bo’lganligini qayd etgan. Ammo Nisoriy asarida bunday ma’lumot uchramaydi. Agar bu to’g’ri bo’lsa, Majlisiy 1540- yillargacha yashagan bo’ladi. Bu ma’lumotlar ishonchli manbalar bilan tasdiqlanmagan. Agar Majlisiy Hirotda Husayn Boyqaro majlislarida ishtirok etib, hatto taxallusini o’zgartirganligi rost bo’lsa, Alisher Navoiy uni albatta «Majolis un-nafois»ga kiritgan yozud Bobur uni «Boburnoma»da eslagan bo’lardi. Chunki «Boburnoma»da Husayn Boyqaro saroyida bo’lgan hamma shoirlar tilga olingan. Hech bo’lmaganda, o’zi bilan Majlisiy orasida bo’lib o’tgan voqea sababli shoirni unutmagan bo’lardi. Shu sababli bu ma’lumotlar hozircha taxmin xususiyatigagina ega. Majlisiy haqidagi ishonsa bo’ladigan yagona ma’lumot Hasanxoja Nisoriy tazkirasidagi rivoyat, deb aytish mumkin. Buni rivoyat deganimizning sababi shundaki, tazkira bu voqeadan deyarlik 50 yildan ortiq vaqt o’tgach yozilgan. O’zi

ham rivoyat tariqasida hikoya qilingan. Uni quyida to’la keltiramiz: «Mavlono Majlisiy xushsuhbat va majlisga oro beruvchi kishi ekan. Qofiya imkoniyatni qanchalik cheklamasin, uning ilhom tulpori o’zini keng maydonda chopayotgandek his qilar ekan. U so’z to’pini mahorat chavgoni bilan tortib olarkan. Yaxshi she’rlari va diltortar so’zlari bor. Qasidalari latif va g’aroyib. Bobur podshoh madhida qasida aytib, uni muborak majlisida o’qib berayotganda, podshohning xotiriga uni etti ming tanga bilan mukofotlash keldi. Qasidani o’qish jarayonida podshohning esiga tasodifan Chig’atoy hajv qilingan ruboiy kelib, Muhammad Soleh bu ruboiyni qanday munosabat bilan aytganligini so’radi. Mullo ruboiy podshohga ma’qul bo’lgan ekan, deb o’ylab, ruboiyni aytgan men, ammo u Muhammad Soleh nomiga noto’g’ri shuhrat topgan, dedi. Podshohning avzoi o’zgarib, uni qatlga buyurmoqchi bo’ldi. Ammo avf so’rayotganlar tomonini ma’qul ko’rib aytgan ekanki, she’rining mukofoti uchun qaror qilingan etti ming tangani xuni bahosiga qaytarib, o’zini quvib yuborsinlar» . Qasidaning matlai: Soqiyo, barxez ki mashshotai bog’ ast nasim, Dastai oyini jom kun az soidi sim. Va bu matla’ni ham mulloga nisbat beradilar: Har zamon garde zi ko’yi do’st sar bar mekunad, To kadom aftoda on jo xok bar sar mekunad». Nazarimizda, Hasanxoja Nisoriy bu rivoyatni qandaydir manbadan olgan. Og’zaki rivoyat bo‘lishi ham mumkin. Agar Majlisiy devoni yoki she’rlari qo‘lida bo‘lganda baytni «Mulloga nisbat beradilar», deb taxmin qilmas edi. Shuningdek, oradan qancha vaqt o’tkaniga qaramay, Nisoriyning «Qissai Sayfulmuluk»dan bexabarligi ham diqqatni jalb qiladi. Ammo, Nisoriyning Majlisiy she’riyatiga yuksak baho berganini, uni sifatlash, tazod, iyhom, tashbeh va istioralar bilan (tavsani tab’ash dar qofiyai tang chun maydoni vase’ taku po’y menamuda, go’i suxanro ba chavgoni balog’at merabuda) uning tulpori (oti) qofiyaning tor yo‘lagida (qofiyaning shoir imkoniyatini cheklashi) xuddi keng maydondagidek tez chopardi (osonlik bilan she’r aytish). Ash’ori xub va guftori marg’ub…

qasoidash (qasidalari) latif va g‘arrost) maqtashi shoir devonini ko‘rgan, degan xulosaga ham olib keladi. Har holda bularni aniqlash kelajakning ishi. Bu mulohazalardan maqsad shuki, biz ham Majlisiy lirik ijodi haqida hozircha durustroq fikr yuritish imkoniyatiga ega emasligimizni bildirmoqchimiz. Majlisiyning lirikasidan Hasanxoja Nisoriy tazkirasida keltirilgan ikki baytning birinchisi qasidadan, ikkinchisi g’azalidan olingan matla’lardir. Qasida matlaining tarjimasi quyidagicha: Soqiyo, turgil, nasimdan bog’ bezandi, bizni kut, Sof kumushdan dasta qil jominggayu, bizlarga tut. Bayt qasidaning matlai ekanligi uning lirik kirish, asosiy maqsadga (mamduh ta’rifiga) o’tishdan oldin beriladigan nasib (manzara, fasl, tuyg’ular yoki biron marosim tasviri) ga o‘xshashligidan ma’lum. Shoir soqiyga murojaat qilib, shabada esa boshladi, u mashshota (kelinlarni bezatuvchi) kabi bog’ni bezovchidir. Sen may bazmiga hozirlik ko’ru jomga kumushdan dasta qilib, (oppoq kumushdek, nozik qo’ling bilan) bizga tut, demoqchi bo’ladi. Bayt iltifot (soqiyo), istiora (mashshotai bog’, soidi sim), o’xshatish (mashshotai bog’ ast nasim), iyhom (dastai oyini jom), tajnis (nasim, sim), tashxis (mashshota-nasim) san’atlari bilan bezangan. G’azaldan olingan ikkinchi bayt tarjimasi: Har zamon do’st ko’chasidan chang ko’kka bosh urar, Qaysi bir bechora unda boshiga tuproq urar. Baytda do’st, matlub ko’chasidan chang bosh ko’tarmoqda, unda biron bechora boshini erga urmoqdamikin, degan go’zal ma’no ifodalangan. Baytning shakli ham Bobur tili bilan aytganda hamvor, ya’ni bezakli. Unda o’xshatish, tardu aks, ta’dil, tashxis, tazod san’atlari mavjud. Jumladan, baytning o’zi o’xshatish asosida yaratilgan bo’lsa, «sar bar-bar sari» tardu aks, ma’nosi bir biriga yaqin «gard va xok» so’zlari ta’dil, chang-gardning bosh ko’tarishi (sar bar) tashxis, «mekunad-mekunad» tajnis va iyhom,» do‘st-aftoda» tazod san’ati namunalaridir. Keltirilgan shu ikki baytning to’la bo’lmagan tahlilidan ham Majlisiyning ancha mahoratli shoir bo’lgani bilinadi.

Uning «Qissai Sayfulmuluk» dostoni ham ana shunday mahorat bilan yozilgan asardir. Masnaviy janrida (qofiyalanishi a-a, b-b, v-v va hokazo) yozilgan bu asarning bir necha qo’lyozma nusxalari bizgacha etib kelgan. Ular baytlar soni jihatidan bir-biridan farq qiladi. Shulardan ikkitasi Toshkentda – O’zbekiston Fanlar akademiyasi Aburayhon Beruniy nomidagi SHarqshunoslik instituti qo‘lyozmalar bo‘limida, qolganlari Qozon, Sankt- Peterburg va boshqa joylardadir. «Qissai Sayfulmuluk» dostoni dastlab 1883, keyin 1898-yili Qozonda nashr qilingan. Bu nashr 4000 misraga yaqin hajimdan iborat. 1959-yili Toshkentda alohida kitobcha sifatida ancha qisqartirib chiqarildi. Asardan parchalar o’zbek adabiyoti tarixidan tuzilgan hamma xrestomatiyalarga kiritilgan. Uni o’rganish va tahlil etishda N.M. Mallaev, A. Ibrohimov, B. Valixo‘jaev va B.Mamedovlarning xizmatlari katta (adabiyotlarga qarang). Doston aruzning hazaji musaddasi mahzuf (mafoiylun mafoiylun fauvlun) vaznida yozilgan. Bu vazn Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiylar Xamsalarining Xusrav, Farhod va Shirin tarixiga bag’ishlangan ikkinchi dostonlari hamda «Gul va Navro’z» vaznidir. «Qissai Sayfulmuluk» dostonining syujeti sharq xalqlaridagi qadimiy syujetlardan biri. Uning aniq aytish mumkin bo’lgan qadimiy namunasi «Ming bir kecha»dagi Shahrizod hikoyalaridan biridir. Ammo, asarning rivoyat sifatidagi manbai undan ham qadimroqqa borib taqalishi mumkin. Har holda unda islomdan avvalgi davrlarga xos bo’lgan xususiyatlar bo’rtib turadi. Aftidan bu syujetning asl manbai islom ta’limoti o’rnatilgandan keyin arab qissago’ylari tomonidan qayta ishlangan va keyin «Ming bir kechaga kiritilgan. Uning forsiy tildagi nusxalari ham qadimiy. Jumladan, «Jome’ ul-hikoyot»dagi nusxasi o’zak syujet jihatidan boshqa namunalariga o’xshash bo’lsa ham, janr va vazn jihatidan xilma-xil qo’shimcha rivoyatlar, she’riy namunalar keltirilganligi bilan farq qiladi. Shu sababli uni biron bir dostonning nasriy bayoni deb bo’lmaydi. Agar shunday bo’lganda, unda bunchalik janr jihatidan ham, vazn jihatidan ham bir-biridan farq qiladigan she’rlar bo’lmas edi. Shuning uchun uni, qandaydir bir shoir va qissago’y tomonidan qayta ishlangan nusxa deb bilish mumkin.

Majlisiy ham forsiy «nasr va qasr» nusxasidan foydalanib, «turkiy tilga tuzat»ganini aytgan. Asar an’anaviy hamd va na’t bilan boshlanadi, keyin asarning yozilish sababini majoz bilan qisqacha bayon qiladi. Bundan maqsad asarning forsiy nasr nusxasidan foydalanib «Gul-u Navro’z» vaznida bir doston yozish ekanligini bildirishdir. Yigitlik vaqti ishqda yonib, musofir, parishon, ishi faqat xudo bilan bo’lib yurganida bir jonon, do‘st yo‘liqib (bu ilhom), unga Sayfulmuluk qissasini «Gul-u Navro‘z» vaznida turkiyga nazm qilishni maslahat berishi va asar shu tariqa vujudga kelganligi, bu o‘tmish shoirlarining (yoki dostonnavislarning) o‘ziga xos boshlash uslublaridandir. Shoir bu bilan, shu mavzuda asar yozish istagida xudoga iltijo qilib yurgani, tayyorlangani va to’satdan unga ilhom kelib boshlaganini bildiradi. Shundan keyin Sulton Mahmud hikoyati keltirilgan. Sulton Mahmud mashhur g’aznaviy shohlardan. U o’tmish adabiyotida zolim shoh sifatida ko’plab rivoyatlarning qahramoni. Vaziri Hasan Maymandiy nomi ketgan aqlli arbob. Uning tadbirkorligi sababli Sultonning ko’p shar ishlari xayrga aylanganligi rivoyatlardan, ayniqsa, mashhur shoir Firdavsiyga bo’lgan munosabatidan ma’lum. Uni Sulaymon payg’ambar va shohning vaziri Osafi Barxiyoga ham o’xshatadilar. Osaf nihoyatda aqlli vazir bo’lganligi uchun keyingi mashhur vazirlarni Osafi Soniy ham deganlar. Umuman majoz tariqida vazirlarni Osaf deb aytish rasm bo’lib ketgan. Majlisiy Sulton Mahmudga murojaat qilish bilan uning zolim sifatida ovozasi ketganligidan foydalangan. Sulton Mahmud diltang bo’lib yurgan paytlarida vazirlarini chaqirib o’zini ovuntirish uchun hech kim eshitmagan bir qissa aytib berishlarini talab qiladi. Unga yuzlab qissalar aytib beradilar, ammo birontasi ma’qul bo’lmaydi. G’azablanib vazirlarni zindonga soladi. Oxiri vazirlar bizni zindondan chiqarib falon iqlimga yuborgil, bizga bir kishi o’sha erda ajoyib qissalar ko’p, deb aytdi, deydilar. Shoh ularga hadyalar berib, o’sha mamlakatga yuboradi. Ular u erdan bu hikoyatni topib keladilar. Sulton bu hikoyatni o’qib xursand bo’ladi va vazirlarni ozod qiladi. Shoir yozadi: Vale ul nusxa erdi forsiy nasr, Erursada hikoyat so’zi ham qasr.

Qilibdur Majlisiy bu so’zni pardoz, O’qusangiz qilur jon qushi parvoz Majlisiy bu lavhalarda ham majoz ishlatgan bo’lsa kerak. Mashhur olim va shoir Muhammad Avfiy Buxorodan mug’ul istilosi sababli Hindistonga borib o’sha erda qolib ketgan va o’zining mashhur asarlaridan biri «Jome’ ul –hikoyot» ni Hindstonda yozgan edi. Bu asar Eron, O’rta Osiyo va boshqa joylarda ham shuhrat topib, ko’p mualliflar, jumladan, Alisher Navoiy ham undan foydalangan. Sayfulmuluk haqidagi qissalardan birida uni Hindistondan olib kelishgani aytilgan. Majlisiy ramziy ravishda ana shu forsiy nasr nusxani nazarda tutgan bo’lishi mumkin. Biz bu bilan Sayfulmuluk qissasi Avfiyniki demoqchi emasmiz. Ammo Avfiy asarining nomi «Jome’ ul-hikoyat va Lavome’ ur-rivoyot» bo’lganligi va o’tmishda shunday nom bilan yuritilgan qissalar ko’p bo’lganligini nazarda tutmoqdamiz. Sulton Mahmud voqeasini nazarda tutib ayrim olimlar (jumladan, N.M. Mallaev, A. Ibrohimov) dostonni qoliplash usulida yozilgan, deydilar. Bu fikrga qo’shilish qiyin, chunki Sulton Mahmud va uning vaziri hikoyasi qolip bo’la olmaydi. Ular boshida keladi-yu, boshqa davom etmaydi, aksincha, Sayfulmuluk qissasining o’zi fors-tojik nusxalarida qoliplovchi bo’lib kelgan. Majlisiy yuqorida keltirilgan baytlardan keyin asosiy syujetni nazmga olgan. Misr mamlakatida Shoh Osim ibni Safvon (forscha variantda Sufvon) to’rt yuz etmish (forscha variantda qirq) yoshga kirib farzand ko’rmaydi. Taxtim kimga qoladi, deb qirq kecha kunduz yig’laydi. Oxiri munajjimlar unga Yaman Sultonining qizini olsa o’g’il ko’rajagini aytadilar. U uylanadi va o’g’il ko’rib, unga Sayfulmuluk (shoh qilichi) nom qo’yadi, vaziri Hamidning xotini ham o’g’il ko’radi. Unga Soid (o’ng qo’l) deb ism qo’yishadi. Ikkovi birga tarbiyalanadi. Shoh o’g’liga chorbog’, qo’shk qurib beradi. Bir kun o’g’lini chaqirib, unga to’n va uzuk sovg’a qiladi. Forsiy variantda bu to’n va uzuk Sulaymon payg’ambar tomonidan unga qoldirilgan edi, deyiladi. Sayfulmuluk to’nda go’zal qiz - Bade’ ul jamolning rasmini ko’rib, unga oshiq bo’lib qoladi. Shoir qizni shunday tariflaydi: Bor erdi to’nda bir surat munaqqash, Bo’yi boshdin ayog’ ra’noyu dilkash.

Yuziga boqsa ul go’yo kuladur, Ani ko’rgan sayi joni kuyadur. Erur rangi ruxi gulbargi tardek, Labi la’li aning shirin shakardek. Degaysan og’zidur chun g’unchai gul, Yuzida to’lg’onib ul zulfi sunbul… Niholi sarvdekdur, qaddi mavzun, Labi la’lu tishi chun durri maknun. Ko’ziga boqsangiz ko’zi suzulur, Bo’yi nozik, magar beli uzulur. Sayfulmuluk otasidan uni qidirib topish uchun ruxsat so’raydi. An’anaviy mojarolardan keyin shoh unga ruxsat beradi. To’rt yuz kema, mol- mulk, lashkar bilan Sayfulmuluk va Soid yo’lga chiqadilar. Ular Chinga keladilar, Fag’furi Chin ularni kutib, ziyofat qiladi. Bir keksa unga Fatina shahri va uning podshohi Shahbol haqida xabar beradi. Ular Fatinaga jo’nashadi. Dengizda to’fon bo’lib, hamma g’arq bo’ladi, Sayfulmuluk bir taxta ustida hushsiz qoladi. Uni bir qayiqda ketayotgan o’n ikki jo’ra qutqarib olishadi. Oldilaridan bir kema paydo bo’ladi, ular odamxo’r zangilar edi. Zangilar shohi buni qizim esin deb Sayfulmulukni qiziga yuboradi. Qiz uni ko’rib oshiq bo’lib qoladi. Ular uch kishi qolishadi. Kengashib oxir qochishga kelishadilar. Qochib bir jaziraga keladilar. Ular maymunlar shahriga yo’liqadilar. Sayfulmuluk yolg’iz o’zi qoladi. O’zini daryoga tashlab bir yog‘och ustida turganida, uni bir qush ko’tarib uchadi bir quruqlikka tashlaydi, qushdan yashirinadi, ajdarga yo‘liqib, uni o‘ldiradi. Keyin yo’lbarsga duch keladi uni ham pahlavonlarcha kurashib o’ldiradi. U bir dev chorbog’iga etib, unda Sarandil (Sarandib) shohining dev qo’lida asir bo’lib yurgan qizini uchratadi. Unga o’z sarguzashtini aytib beradi. Bu qiz uning sevgani Bade’ ul-jamol o’zining emukdoshi ekanligini bildiradi. Uning vatani bog’i Eram, deydi. Ular qochadilar. Karvonga qo’shilib Sarandilga kelishadi. Shoh nihoyatda xursand bo’lib, ularni qarshi oladi, qizi Rabialmulk sharafiga to’y beradi. Rabialmulkning kelganini

eshitib Bade’ ul jamol uning huzuriga keladi. Rabialmulk unga Sayfulmulukning unga oshiqligini aytadi. Avval achchiqlanib, keyin Sayfulmulukni ko’rgach, u ham oshiq bo’lib qoladi. Hushsiz yotganida Sayfulmuluk kelib, uning boshini tizzasiga olib hushiga keltiradi Pari unga: Dedikim «odam o’g’li bevafodur Haqiqat bo’lmas anda, purjafodur, Pariga odam o’g’li bo’lsa oshiq, Ki tuproq o’t bila bo’lurmu loyiq? Malikzoda dedi: «O’rtansa tuproq, Qilur o’tqa tahammul bo’lsa tuproq Ular Bog’i Eramga kelishadi. Bade’ ul-jamolning otasi Shahbol ularni xursand bo’lib kutib oladi. Sayfulmuluk Soidni eslab xudoga munojot qiladi. Soid tirilib keladi. Rabialmulkni Soidga nikoh qilishadi. Oxiri ular birga Misrga ravona bo’lishadi. Shoh Osim ularni qarshi oladi, qirq kechayu qirq kunduz to’y qiladi. Taxtga Sayfulmuluk o’tiradi Soid vaziri bo’ladi. «Qissai Sayfulmuluk» dostonining ko’rib chiqqanimiz syujetidan bilinadiki, asar xalq og’zaki ijodida mavjud shu xildagi asarlarga o’xshash Bunda Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» asarlaridagi murakkab ijtimoiy- siyosiy, falsafiy va axloqiy masalalar hal qiluvchi rol o’ynamaydi. Asarda garchand, «Farhod va Shirin»dagidek, bosh qaxramon otasining tilab olgan farzandi, uning xursand bo‘lishi uchun ko‘shku bog‘lar qilib bergan erkasi sifatida tasvirlanib, Sayfulmulukning Farhod kabi dengizda suzishi, halokat sababli bir taxta ustida hushsiz bo‘lib qolishi, Farhod oyinai jahonnamoda o’z Shirinini ko’rgani kabi Sayfulmulukning ham Sulaymon vasiyat qilib qoldirgan to‘nda sevgilisi Bade’ul Jamolni ko‘rib oshiq bo‘lishi kabi epizodlar mavjud bo’lsa ham, qahramonning kuchli qiyofasi, pahlavonligi, ma’naviy olamini ochib berishda etarli xizmat qilolmaydi. Shuningdek, paydo bo’lib qolgan to’siqlar, ziddiyatlar osongina hal bo’lib ketaveradi. Bularning hammasi avvalo, dostonga xomashyo bo’lgan manbaning ertaklarga xos xususiyatlarga ega bo’lib, shoirning imkoniyatlarini cheklab qo’yganidan bo‘lsa, ikkinchidan muallifning o‘zi

salaflaridan farq qiluvchi bir yo‘l tutganligi, o‘quvchilarga, ya’ni oshiqlariga «ajoyib bazm» bo‘luvchi bir doston yaratishga harakat qilganligi bilan izohlanadi. Temuriylar va shayboniylarning ham o’zaro, ham bir-birlari bilan to’xtovsiz kurash olib borganliklari, Muhammad Soleh yozganidek, ota o’g’ilga – o’g’il otaga qarshi turgani, oddiy xalqning bu talashlardan charchagani shunday engil rivoyatlarga zaruriyat tug’dirar edi. Agar biz shunday syujetlarning, ayniqsa XVII-XVIII asrlarda nihoyatda ko’payib ketganligi, «Kitobi Sanovbar», «Tohir va Zuhra», «G‘arib va Shohsanam», «Chor darvesh», «Haft gulshan», «No’h manzar», «Bahrom va Gulandom», «Hurliqo va Hamro», «Ra’no va Zebo», «Munavvar Sulton va Xiromon», «Mehr-u Moh», «Gul-u Bulbul» va hokazo necha o‘nlab syujetlarning keng tarqalib, ko‘proq o‘qiladigan asarlarga aylanib ketganligini nazarda tutsak, Majlisiyning bu asari adabiyotda ana shu tendensiyaning boshlanib ketayotganligini bildiruvchi bir qissa sifatida yuzaga kelganligini tan olishimiz mumkin. Bunday asarlar, ayniqsa, bolalarga ertak sifatida aytib berish uchun ham qulay edi. Shularni hisobga olib Majlisiy quyidagilarni yozgan: Qo’riqlarda guliston sabz qildim, Ki oshiqlarga bo’ston sabz qildim Chu himmat birla yorim yor bo’ldi, Xayol etganlarim gulzor bo’ldi. Musohiblar ko’rubon yod qilgay Buzuq erlarni ham obod qilg’ay. Majlisiyning «Gul va Navro’z» dan tashqari Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidan foydalanganligi, ayniqsa, ishq tarifidagi baytlarida, oshiqlarning bir biroviga muomala – munosabatida ham ko’rinadi. Masalan, Sayfulmulukning Bade’uljamolga aytgan: O’pub dediki: «Ey jonim nechuk san? Ki mendan boshqa jononim nechuksan? Mening dardim bila holing nechukdur.

kabi oshiqona gaplari Shirinning Farhodga yo’llagan maktublariga juda yaqin. Doston asosiga qo’yilgan masalalardan eng asosiysi ishqdir. Syujetdagi hamma masalalar ishqqa bog’langan va uni shoir Sayfulmulukning mone’lik qiluvchi hamma to’siqlardan o’tib o’z yoriga – maqsadiga erishuvi bilan isbotlagan. Shuning uchun ham Bade’uljamol bilan Rabe’almulk ramziy ma’noda hayotiy ma’shuqalardan ko’ra solik (qidiruvchi, talabgor) ning tilagi, tolibning matlubi, biron bir ishni amalga oshirishni niyat qilgan kishining niyati tarzida ko’proq namoyon bo’ladi. Sayfulmulukning daryoda odamlari, emukdoshi Soiddan ajralishi qaroqchilar, zangilar, maymunlar, ajdar, she’r devga yo’liqishi, Qulzum shohi tomonidan asir qilinishi kabilar sufiyning tariqat yo’lida bosib o’tishi lozim bo’lgan vodiylarga, talabaning oliy ma’lumot egasi bo’lishi jarayonida yuz beradigan qiyinchiliklarga, Majlisiyning shu dostonini yozib tugatishigacha duch kelgani mashaqqatlarga o’xshaydi. Shuning uchun ham shoir: Jafo chekmay kishiga rohat o’lmas, Agar kuymas o’tung’a jo’sh bo’lmas. Jahonda jabrlar oshiq uchundir, Vale bilgil alar loyiq uchundir. Saodatdir muvofiq yori sodiq, Munosib bo’lsa xushdur ikki oshiq. Kishiga ishq agar hamroh bo’lsa, Gadodur ul agarchi shoh bo’lsa Ki bo’lmas ishqda ham kufru imon, Ne sabr anda, ne kofir, ne musulmon. Erur chun ishq daryoyi muazzam, Kira olmas anga har qaysi odam. Muhabbat bahri oshiqlar eridur. Anga kirgan taqi erning eridur, kabi ma’nosi ko’p tomonlama baytlarni bitgan va ishqni ham ko’p ma’noli talqin etgan. Majlisiy dostonida ham xilma-xil poetik obrazlar va badiiy san’atlardan foydalangan va asarning qiziqib o’qiladigan bo’lishiga erishgan.

Ammo, bu asarda ham vazn va qofiyada qusurlar sezilib turadi. Majlisiy kitobining har bir baytini farzandi deb biladi, o’quvchilardan uni ardoqlashni iltimos qiladi. Kitobim munisi dilbandim ey yor, Aning har bayti bir farzandim ey yor. Azizimdur taqi sen ham aziz tut. O’qug’il zavq ila yaxshi quloq tut. G’araz budurki, so’z dunyoda qolg’ay, O’qub, oshiqlar andin bahra olgay. Majlisiy dostoni XVII-XIX asrlar turkiy xalqlar adabiyotida bu syujetning keng tarqalishiga sabab bo’ladi, deb aytsak xato bo’lmaydi. Bu asrlarda u turkman, qozoq, tatar shoirlari tomonidan ishlanib, bu xalqlar adabiyoti mulkiga aylandi. Bular orasida, ayniqsa, turkman xalqining XVIII asrda yashab ijod etgan shoiri Qurbonali Ma’rufiyning «Sayfulmuluk-midhal jamol» dostoni o’zbek kitobxonlari o’rtasida ham mashhur bo’lgan. U asarni boshqa turkman qissalaridek nasru nazmda yaratgan. Uning asari 1916 yili asli Farg’onalik bo’lgan kitob tojiri Mulla Mirzohid Mirsiddiq o’g’li tomonidan Toshkentda Porsev matbaasida nashr qilingan. Uning Marvda kitob do’koni bo’lgan. Turkmanlar orasidan qo’lyozmalarni to’plab, keyin ularni Toshkentda nashr qildirib sotgan. Mazkur nashrda ham Qurbonali Ma’rufiyning bu dostonidan tashqari «Asli va Karam», «Layli va Majnun» kabi turkman shoirlari asarlari birga bir kitob qilingan 1 . Demak, xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Majlisiy ijodi XVI asr o’zbek adabiyotining muhim hodisalaridan bo’ldi. Uning «Qissai Sayfulmuluk» asari adabiyotimizni yangi o’ziga xos bir asar bilan boyitdi va bu syujetning turkiy adabiyotlarga kirib borishida muhim rol o’ynadi. Dostonning hozirgacha tanqidiy yoki mukammal nashri amalga oshmaganligi achinarli holdir. 1 1 Марҳум проф. Н.М.Маллаев Олий мактаблар учун ёзган дарслигида ва Мажлисий достонининг 1959 йил нашрига ёзган сўз бошисида адашиб Маъруфий достонини Мажлисийнинг қисқартириб насрга айлантирилган нусхаси деган

Adabiyotlar : 1. Vohidov R., Eshonqulov H. O'zbek mumtoz adabiyoti tarixi. -Toshkent: Yangi asr, 2006. 2. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 3 -tom. - T.: Fan, 197 8 . 3. B. Valixo’jaev, Q. Tohirov. O`zbek adabiyoti tarixi. XVI asr. – Sam.: SamDU nashri, 2002. 5. Majlisiy. Qissai Sayfulmuluk. – T.: O‘zdav.bad. adabiy nashr, 1959. 6. Poshshoxoja. «Miftoh ul adl» va «Gulzor»dan. –T.: O‘zdavnashr, 1962. 7. Nisoriy Hasanxoja. Muzakkiri ahbob. –T.: A.Qodiriy nomidagi XMN, 1993. 8. Mirzaahmedova M. Xoja (Monografiya). –T.: Fan, 1975.

Похожие

Furqat hayoti, ijodi va adabiy merosi

Ahmad Tabibiy ijodi va adabiy merosi

Bayoniy hayoti, ijodi va adabiy merosi

Zahiriddin Bobur hayoti va adabiy merosi Bobur lirikasi

Xoja hayoti va ijodi