Ahmad Tabibiy hayoti va ijodi - Литература - Рефераты

Ahmad Tabibiy hayoti va ijodi

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2033 KB

Ahmad Tabibiy hayoti va ijodi (1869-1911 YIL) Reja: 1. Ahmad Tabibiy ijodiga munosabat masalasi. 2. Tabibiyning hayot yo‘li. 3. Tabibiy – tazkiranavis. 4. Tabibiy lirikasi. 5. «Vomiq va Uzro» dostoni. 6. Tabibiyning Xorazm adabiy muhitida tutgan o‘rni.

Tabibiydek sermahsul ijodkorning ijodiga bo‘lgan e’tibor o‘z davridan boshlangan. Zamondoshi Muhammad Yusuf Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohiy” asarida, rus turkshunosi A.N.Samaylovichning tadqiqotlarida1 Ahmad Tabibiy shaxsi va ijodiga oid ma’lumotlar bor. Muhammadamin o‘g‘li Hasan murodqori Laffasiyning “Xiva shoir va adabiyotchilarining tarjimai hollari” nomli tazkirasi esa shoirning tarjimai holi bilan bog‘liq ko‘p qiziqarli ma’lumot va lavhalarning mavjudligi bilan diqqatga sazovordir. Shoir hayoti va ijodini ilmiy jihatdan o‘rganish 1945 yildan boshlandi. Bu yilda tuzilgan O.Sharafiddinovning “O‘zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi” va Rahmat Majidiyning “O‘zbek adabiyoti” kitobida shoir haqida qisqacha ma’lumot va she’rlaridan parchalar berilgan. Keyinchalik M.Yunusov2, V.Mirzayev3, G‘.Karimov4, Y.Yunusov5ning kitoblarida ham Tabibiyning adabiy faoliyatiga oid ma’lumotlar berilgan. Umuman, Xorazm adabiy muhiti bilan bog‘liq manbalarda shoir bilan bog‘liq tafsilotlar albatta berilgan. 1968 yil F.G‘anixo‘jayev Tabibiy ijodini chuqur o‘rganib “Tabibiy hayoti va ijodi” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. Shu yili “Tanlangan asarlar”, 1978 yilda “Ahmad Tabibiy” nomli shoir haqidagi ilmiy monografiyasini nashr ettirdi. Shoirning ismi Ahmad, Tabibiy uning taxallusidir. Ahmad Tabibiy 1869 yilda Xivada tug‘ildi. Uning otasi Ali Muhammad asli afg‘onistonlik bo‘lib, Xivaning ko‘zga ko‘ringan tabibi sanalgan, keyinchalik attorlik bilan ham shug‘ullangan. Muhammad Rahimxon II ning qaynisi Otajon To‘ra xizmatida bo‘lgan. Ali Muhammad o‘g‘li Ahmadni yoshlikdan maktab va madrasada o‘qitib, fors tilini o‘rgatdi. Ahmad o‘zining g‘ayrati orqasidan tez fursatda savodli bo‘lib yetishdi. Otasiga shogird tushib, tabiblik ilmidan ham xabar topdi. U tib ilmiga juda qiziqqanligidan zamonasining mashhur tabibi, shoir Bayoniyning akasi Yaxshimurodbek huzurida uzoq vaqt ishlab, undan ilm o‘rgandi. Xalq o‘rtasida shuhrati ortib bordi. Laffasiyning ta’rificha, “Ahmad past bo‘yli, ochiq yuzli, shirin

tilli, nozik tabiat, xushmuomala bir kishi edi”. Ko‘pincha Avaz bilan birga bo‘lar edi. U shaxmatga g‘oyat usta, bundan tashqari, muzika san’atini ham yaxshi egallagan edi. Muhammad Rahim II Ahmadni saroyga taklif qiladi. Xorazm adabiy muhitiga rahnamolik qilayotgan Muhammad Rahimxon soniy – Feruzni Ahmad Tabibiyga bo‘lgan e’tibori kuchayadi va uni saroyga taklif qilish voqeasi ham g‘ayri tabiiy ro‘y beradi. Ma’lumki, Feruz har juma kunini adabiyot, she’riyat kuni qilib belgilagan. Shu kunda u hamma nazm ahlini yig‘ib adabiy mushoira o‘tkazar va iste’dodlarni rag‘batlantirar edi. Shunday davralardan birida davra ahllaridan biri «Falon joyda Ali ismli bir tabibning Ahmad degan navqiron o‘g‘li bor. U ham she’riyat shinavandasi, hatto durustgina baytlar bitmish» deb qoladi. Shu zahotiyoq Feruz uni saroyga chaqirtiradi. Qarasaki, endi mo‘ylablari sabza urgan, jussalari kichkinagina bir bola. Unga ishonmaygina, ixlossizgina bir bayt aytib, shunga hamohang bayt tuzishni buyuradi. Shu paytning o‘zida Ahmad ketma-ket 7 bayt tuzib, yaxshigina g‘azal bitadi. Uning bu iste’dodini ko‘rgan shoh va shoir Feruz uni darhol saroyga taklif qiladi. Saroydagi ma’lum ma’nodagi adabiy muhit uning ijodiy barkamolida o‘ziga xos ahamiyat kasb etdi. Ko‘p shoirlar, fuzalolar bilan tanishdi, ulardan o‘rgandi. Shu jumladan, Tabibiy Avaz O‘tar bilan yaqin munosabatda bo‘ladi. Ular shaxs sifatida ham, shoir sifatida ham yaqin munosabatda bo‘lganlar. Avaz O‘tar Tabibiyni o‘ziga ustoz deb bilgan. Quyidagi bayt bundan dalolat berib turadi: Ne g‘am emdi, Avaz nazm ilmida bo‘lsang Tabibiydek, Ki derlar, ko‘rgan el nazmingni ustozingga sallamno. Bayoniyning ham unga ixlosi baland edi: Tabibiyki dur shoiri muhtaram, Netay oning atvorin aylab raqam. Maorifda o‘zni tutar ko‘p arif, Majolisda dog‘i harifu tarif.

Bayoniyning yuqoridagi ta’rif va tavsifi Tabibiy o‘z davrining o‘qimishli, taraqqiyparvar, fozil kishilaridan bo‘lganligini ko‘rsatadi. 1908 yilda rus olimi A.N.Samaylovich Xivaga qilgan ilmiy sayohatida Tabibiy bilan ko‘rishib, u bilan suhbatda bo‘ladi va Tabibiy haqida dastlabki yozma ma’lumotni berar ekan, uni ma’rifatparvarligini e’tirof etadi. O‘z zamonasining talantli shoiri, madaniy-adabiy hayot tarafdori Tabibiy umrining oxirgi yillarida beorom hayot kechirdi. Laffasiy o‘z tazkirasida “Feruzning vafotidan keyin hech bir fuzalo amaldor va sipohiylar bilan aloqa qilmagan”ligini aytadi va uning vafoti yillari haqida shunday ma’lumotlar beradi: “Ahmadjon Tabibiy Feruz - Muxammad Rahimxon vafotidan keyin ancha muddatlar o‘tmasdan jigar xastaligiga mubtalo bo‘lib. . . qirq ikki yoshida, 1328 hijriy, 1910 yil oktabr oyinda. . . falaki zolim jafokordin shikvalar qilib, ko‘ngul maqsudig‘a yetisha olmasdan bil dunyodin ko‘z yumib, oxirat safari qilib jannat bo‘stonida manzil qiladur”. Demak, shoir Tabibiy 1910 yilda 42 yoshida o‘z yurtida vafot etgan. Biz Tabibiyning katta adabiy merosiga egamiz. Tabibiy o‘z nazmi bilan nazm ahli va xalq e’tiborini qozondi. U qisqa umri davomida beshta devon yaratdi. Bular o‘zbek tilidagi «Tuhfatus-sulton», «Munis-ul-ushshoq» va «Hayratul oshiqin» devonlari hamda fors-tojik tilidagi «Mir’otul ishq», «Mahzarul-ishtiyoq» nomli devonlardir. Tabibiy Sharq xalqlari uchun tanish bo‘lgan «Vomiq va Uzro»ning o‘zbekcha she’riy variantini yaratdi. Taniqli ozarbayjon shoiri Muhammad Fuzuliyning «Haft jom» nomli asarini o‘zbek tiliga tarjima qildi. Bundan tashqari «Yetti ravza» nomli asarini, Xorazm shoirlari haqida ma’lumot beruvchi «Majmuatush-shuaro» tazkirasini yaratdi. U juda qashshoqlikda umr kechirdi. Shu boisdan muhtojlik to‘g‘risidagi fikrlar uning asarlarida ko‘p uchraydi. Masalan, shoir bir po‘stinga muhtojlikdan she’r yozishga majbur bo‘lgan edi: Adamdin to kelib qildim, bu qishloqxonani maskan, Kiyarga topmadim umrim o‘tib, men benavo po‘stin.

Sovuqdin gah qochib kirsam ichiga qaltirab qaqshab Tanimga parvarish qilgay edi misli ano po‘stin. Tabibiy umrining oxirgi yillarini oddiy xalq qatorida qiyinchilik bilan o‘tkazdi. Qator Sharq shoirlari singari Tabibiy ham falakdan norozi bo‘ladi. Uni juda ko‘p masalalarda ayblaydi, xususan, Tabibiyning falakka bergan ta’rifini o‘qiymiz : Falak zoliki andoq bordurur bir turfa ayyora Ki, har kim juft anga bo‘lsa, qilur albatta avvora deydi. Falak ko‘hna bo‘lganligi uchun uni zol deyishadi. Ammo Tabibiy zol (kampir) deyish bilan uning nafaqat ko‘hna va qariligi, balki uning xalq qissa va ertaklarida uchraydigan makkor va jodugar kampirlar singari ekanligini ham ta’kidlamoqchi bo‘ladilar. G‘azalda makkor falakning qator salbiy xususiyatlari ochilib boradi. U rahmsiz, beshavqat, jallod, chunki yaxshi-yomon demasdan, ayamasdan hammaning bo‘yniga qilich soladi. Shohni ham, gadoni ham ayab o‘tirmaydi: Demak, yaxshi-yomon tokim gadou shoh, chegarda eng Bu yanglig‘ ko‘rmadi hech kimsa jallodi sitam qora. Shoir o‘zi yomon ko‘rgan salbiy xarakterda ta’riflashi lozim bo‘lgan falakni qoralash uchun eng ohorli belgi va sifatlarni topadi. Xalqimizda azaldan yomon odamning yuzi qora deyish, yomonlarning yuziga qora surtish, Andijonda esa bir so‘z bilan oddiy qilib, yomon yoki muttaham atalishi mumkin bo‘lgan odamni «yuzi qora» deyish odati bor. Qolaversa, Alisher Navoiy ham nimani yomon deb bilsa, o‘sha narsani qora rangda tasvirlaydi. Bunga misollar ko‘p. Hammamiz ham yomonlashni «qoralash» deb ataymiz. Aynan mana shu ma’noda Tabibiy falakni qora rangda tasvirlaydi:

Nechuk umid etarsan mehribonlik rasmin andog‘kim, Nazar shakliga qilsang xolidur oqu yuzi qora. Yuzda xol ham bo‘lishi oddiy hol. Falakning ham xoli bor. Xol yuzning rangidan yaqqol ajralib turishi kerak, degan tushunchaga borgan shoir falakning qora yuzida oq xoli yoki xollari borligini bildirish bilan, birinchidan, yuzining qoraligini tag‘in bir karra tasdiqlamoqchi bo‘ldi. Ikkinchidan, shoir falak deganda, to‘g‘ri ma’noda osmonni ifoda etmoqchiki, tundan osmon gumbazi, qoramtir rangda, yulduzlar esa oq rangda namoyon bo‘ladilar. Shoir dilozorlikni, achchiqsuxanlikni yomon ko‘radi va o‘quvchilarga ham shirin so‘zli bo‘lish lozimligini, “zaharli” til bilan so‘zlovchilarni do‘st-yorlari ham, Xudo ham yoqtirmasligini ham quyidagi shaklda bayon etadi: Haqoyish ko‘ngliga achchiq so‘zing nishin yetkurmakim, Qabuli marham etmas hech bir vajh ila bu yora. Shoirning boshqa bir qator g‘azallari ham tarbiyaviy xarakterdadir. Avvalgi g‘azalning asosiy g‘oyasi boshqa bir g‘azalda mantiqan davom ettiriladi. Dilozorlik Tabibiyning nazdida eng yomon illatlardan biridir. Shoir dilozorni odam degisi kelmaydi. Chunki ular eng muqaddas dargoh – odamning, mo‘minning qalbiga ozor beradi: Agar odam ersang og‘ritma odam ko‘nglini zinhor, Ki ahli ma’rifat nazdida Ka’ba qalbi mo‘mindur. Tabibiy lirikasida yor jamoli oshiq iztirobi, hijron azobi, goho umid va visol onlari kabi tuyg‘ular umumlashmasi an’anaviy holda ifodalanadi. U mumtoz shoirlarimiz Jomiy, Navoiy, Bedil, Fuzuliy kabilarning ijodidan ilhomlanadi, ularga ergashib g‘azallar yozadi. Chunonchi, Navoiyning

Ey nasimi subh ahvolim diloromimg‘a ayt, Zulfi sunbul, yuzi gul, sarvi gulandomimg‘a ayt bayti bilan boshlanuvchi g‘azalining vazni, qofiyasi, radifi va umumiy ruhiyatiga monand hamohang misralar bitadi: Ey sabo, jonu dilim dardini jononimg‘a ayt, Tiyra shom o‘lg‘anlig‘imni mohitabonimg‘a ayt. Mumtozlar o‘gitidan sug‘orilgan Tabibiy lirikasi yurakni to‘lqinlantiruvchi ishqni, uning harorati va hayajonini dildan his qiladi: Men kabi yo‘qdir jahonda bir asiru notavon, Kim sarig‘ yuz uzra qon yoshim erur doim ravon, Ko‘rsa halim yig‘lag‘usi begumon piru juvon, Xotirimda ul sanam ishqi g‘ami ozoridur. Tabibiy devonlarida ishqiy g‘azallar qatorida ijtimoiy g‘azallar ham talaygina. Uning ishqiy she’rlarida ham ijtimoiy ohang va davr sadolari yangraydi. U o‘z davridagi hayotdan ko‘ngli to‘lmaydi, “charxning jafolari”dan kuyunadi va o‘z zamonasining ijtimoiy manzarasini shunday chizadi: Olamga boqsang, hosili boshdin-oyoq kulfat erur Bir rohatining keynida behaddu son mehnat erur. Tabibiy ma’rifatparvarlik g‘oyasini ham ilgari suradi. Xalqni farovonlikka yetaklovchi, zulmatdan qutqaruvchi ma’rifat deb bilgan shoir ilm “g‘aflatu jahl uyqusiga g‘arq bo‘lg‘on shaxsni” “fayz” bilan hayotini bezaydi deya ilmni targ‘ib qiladi. Tabibiy umrining so‘nggi yillarida “Vomiq va Azro”dostonini yaratdi. Doston 386 bet, 81 bobni tashkil qiladi. Dostonning bosh mavzusi - sevgi.

Sabo mamlakatining adolatli shohi Nosir farzand ko‘rib, ismini Vomiq qo‘yadi. Vomiq Maobid ismli murabbiyning qo‘lida ta’lim oladi va ulg‘aygach o‘zi uchun qurilgan Shahrisabzda tahsilni davom ettiradi. Jobilso shahri podshohining qizi Azro sayr paytida kanizaklari bilan Shahrisabzga kelganida mutolaa qilib o‘tirgan Vomiqni ko‘rib sevib qoladi va o‘z suratini chizdirib, uni Shahrisabzga yuboradi. Rasm otasining qo‘liga tushadi. U o‘g‘lidan buni sir tutadi. Otasining vafotidan keyin Vomiq rasmni ko‘rib qoladi va u ham Azroga oshiq bo‘lib qoladi. Xullas, anchayin sinovlar, to‘siqlardan keyin ular bir-biriga yetishishadi. Vomiq Jabilsoga shoh bo‘ladi, o‘g‘il ko‘radi, uning otini Nosiri soniy deb qo‘yadi. Dostonning o‘ziga xosligi shundaki, asarda birgina Vomiq va Azroninggina emas, Osaf va Shakarduxt, Naim va Havrolarning ham ishq yo‘lidagi hajr iztiroblariyu visol nashidalari tasvirlangan. Adabiyotlar:

ADABIYOTLAR 1. Karimov /. O‘zbek adabiyoti tarixi. 3-nashr.T.1987 yil. 2. /anixo‘jayev F. Tabibiy T. 1978 y. 3. O‘zbek adabiyoti. IV tomlik. IV tom. I kitob. T. 1960 y. 4. O‘zbek adabiyoti.IV tomlikka ilova.V tom.II kitob.T. 1968y. 5. www.wikipedia.org 6. www.arxiv.uz 7. www.pedagog.uz

Похожие

Ahmad Tabibiy ijodi va adabiy merosi

Said Ahmad ijodi

Said Ahmad hayoti va ijоdi

Zavqiy hayoti va ijodi

Zavqiyning hayoti va ijodi