Zavqiyning hayoti va ijodi - Литература - Рефераты

Zavqiyning hayoti va ijodi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2035 KB

(1853-1928 YIL) Reja: 1. Zavqiyning hayot yo`li haqida. 2. Shoir ijodining taraqqiyot bosqichlari. 3. Shoirning ijodiy merosi: siyosiy lirikasi; hajviyoti; yumorlari; dostonlari.

Adabiyotimiz taraqqiyotiga sezilarli ta`sir ko`rsatgan Zavqiy milliy uyg`onish davri o`zbek adabiyotining yorqin vakillaridan biridir. U ajoyib lirik she`rlari va hajviy asarlari bilan xalq o`rtasida keng e`tibor qozonib, o`z asarlarida davrning eng ilg`or, xalqchil g`oyalarini rang-barang badiiy obrazlarda ifoda etdi. U Muqimiy va Furqatlarning yirik safdoshi va maslakdoshi sifatida adabiy harakatlarda faol qatnashdi va bu adabiyotning kamoli uchun munosib hissa qo`shdi. Shoirning ismi Ubaydulla usta Solih o`g`li bo`lib, “Zavqiy ” adabiy taxallusidir. Ubaydulla Zavqiy 1853 yilda Qo`qonda kosib oilasida tug`ildi. Ularning oilaviy sharoiti og`ir bo`lib, otasi mahsido`zlik orqali oilani tebratar edi. Moddiy tanqislikka qaramay o`g`li Ubaydullaning kelajagini o`ylab, maktabga beradi. Ubaydulla maktabda xat-savodini chiqargach, 1870-71 yillarda shoirtabiat tog`asi Muhammad Siddiq yordamida Qo`qondagi “Madrasai oliy” va “Madrasai Chalpak” madrasalarida ta`lim oladi. Bu vaqtlarda tog`asi unga yaxshi niyatlar bilan Navoiyning “Chor devon” va “Xamsa” asarlarini hadya qiladi. Shu tufayli bo`lsa kerak, bo`lajak shoir adabiyotga mehr qo`ydi va o`zi ham “Zavqiy” taxallusi bilan she`rlar yoza boshladi. Zavqiy madrasadagi o`qishini oxirigacha olib borolmadi. Onasining vafoti, otasining falaj bo`lib qolishi tufayli oilaning butun og`irligi uning zimmasiga tushgan edi. U tirikchilik ishlari bilan shug`ullanishga, ya`ni ota kasbi – mahsido`zlik qilishga majbur bo`ldi. Lekin har qanday sharoitda ijod qilishdan chekinmadi, aksincha, Muqimiy, Furqat, Muhayyir, Nodim kabi shoirlar davrasini topdi va bu adabiy davraning ishtirokchisiga aylandi. Har ishda mohir Zavqiy o`z hunari orqali ko`pchilikning nazariga tushdi. Shuningdek, Qo`qon boyonlaridan bo`lgan poyabzal rastasining boshlig`i Mo`minshoh uni mirzalik (ish yurituvchi) vazifasidagi ishga taklif qiladi. U mazkur xizmat yuzasidan Samarqand, Buxora, Marg`ilon, O`sh, Andijon, Namangan, Toshkent kabi shaharlarga boradi. 90-yillarda Zavqiy oilasida ketma-ket baxtsizliklar sodir bo`ladi: otasi va ikki ukasidan ayrildi. Ustiga-ustak xotini Tojibibining ham ko`zi ojiz bo`lib

qoladi. Bu voqealardan qattiq ezilgan shoir, musibatlarni biroz bo`lsa-da unutish va havo almashtirish maqsadida Muqimiy hamrohligida Farg`ona bo`ylab sayohatga chiqadi. 1900 yilda Zavqiy tog`asi Muhammad Siddiqning taklifiga ko`ra u bilan birgalikda Arabistonga sayohat qildi. Kavkaz, Kichik Osiyo, Misr, Arabiston mamlakatlarida bo`ldi. Uch yil davom etgan bu sayohatdan Zavqiy 1903 yilning yoz oylarida qaytdi. Qo`qonga kelganda qadrdon do`sti Muqimiy olamdan o`tgan, Furqat esa bu vaqtlarda chet mamlakatlarda yashar edi. Tabiatan hozirjavob Zavqiy ijodda o`ziga xos uslubda zo`r mahorat va jur`at bilan hajviy asarlar yoza boshladi, lekin bu uning boshiga ko`p tashvishlar olib keldi. Chunonchi, 1905 -1906 yillarda “Ahli rasta hajvi” nomli 47 baytlik hajviy she`r yozadi, unda 46 kishini nomma-nom tilga oladi va har birining o`ziga xos fe`l–atvorini, nojo`ya hatti – harakatlarini keskin hajv qiladi. Bu ham yetmaganidek, uni katta qog`ozga ko`chirib, Qo`qondagi eng gavjum sayilgoh – Mo`ymarak (Mo`yi muborak) dagi baland bir terakka osib qo`yadi. Odamlar bu hajviyani o`qib, zikr qilingan boylar ustidan miriqib kuladilar, she`r Qo`qonda katta shov-shuvga sabab bo`ladi. Rasta ahllari bundan xabar topib, shoirni tutib kelib, keragicha kaltaklaydilar. Shoirning ustidan “garonish” (shahar hokimi) va uyezd hokimiga arz qiladilar. Hokim shoirni tergov qilib, qattiq tanbeh beradi, shahar boyonlariga rahna soluvchi bunday she`rlar yozishni ta`qiqlaydi. Uni ogohlantirib, yana shunday ish sodir bo`lsa, Sibirga surgun qilishini aytadi. Biroq shoir bunday ta`qiblardan cho`chimaydi, aksincha, qalamini tig`ini yanada charxlab bundan-da keskir hajvlar yozadi. Ko`p o`tmay esa mazkur mojaroga bag`ishlangan “Talading baring” she`ri paydo bo`ladi. SHe`r shunday boshlanadi: Eshit arzi holim, ey shanqilar, Meni muncha yakkalading baring. Chopishib kelib, qoqishib tutib, Xiyla qo`rqitib, talading baring.

Zavqiy 1918- 1921 yillarda Qo`qon poyabzal rastasining oqsoqoli, ocharchilikka qarshi kurash hay`ati a`zosi bo`lib ham ishlaydi. Shoir Zavqiy umrining oxirigacha xalq ichida yashadi va mehnatkash omma bilan hamnafas bo`ldi, uning kuyini kuyladi, samarali ijod qildi. Hajviyalar yozdi. U Muqimiy vafotidan keyin Farg`ona vodiysidan tashqariga chiqmadi. Zavqiy 1921 yili 68 yoshida umrining katta qismini o`tkazgan Qo`qonda vafot etdi. Xalq muhabbatini qozongan Zavqiyning hayoti va ijodi har davr va har zamonda birdek e`zoz va e`tiborda bo`ldi. 1955 yilda adabiyotshunos H.Razzoqov u haqda “Zavqiy hayoti va ijodi” risolasini yozdi va 1958-1960 yillarda ellikka yaqin she`rlarini to`plab, “Tanlangan asarlar” nomli majmuani nashr etdi. 2003 yilda A.Madaminov va A.Turdialiyevlar nisbatan to`ldirilgan “Ajab zamona” kitobini nashrdan chiqardilar. Zavqiy lirik shoir sifatida mavzu va badiiy jihatdan o`ziga xos she`rlar yaratdi. Shoir lirik merosining salmoqli qismini g`azallar tashkil qiladi. Uning g`azallari mavzu mohiyati jihatidan yakrang emas. Zavqiy an`anaviy muhabbat mavzusidan tortib, ijtimoiy voqelikka munosabat bildiruvchi (“Ajab ermas”,“Demish xon”,“Farg`ona” kabi) siyosiy mavzularda, hajviyotning satira va yumor turlarida va dostonchilikda muvaffaqiyat bilan qalam tebratdi. Zavqiy ijodining ilk davri. Bu davr shoirning adabiyot olamiga qadam qo`ygandan boshlab XIX asr 80-yillarning boshlarigacha, ya`ni uning ijodiy izlanish yillaridan to barkamol qalam sohibi bo`lib yetishgunga qadar bo`lgan vaqtni o`z ichiga oladi. Zavqiy ijodini lirik she`rlar yozish bilan boshladi. Uning “Ofarin”, “Ko`zing”, “Aylab keling” , “Men kimga dey” kabi ishqiy ruhdagi she`rlari shoirning ijodiy imkoniyatlarini namoyon etdi, she`riyat ixlosmandlari e`tirofiga sabab bo`ldi. Ayniqsa, uning “Yuzingni ko`rsatib avval, o`zingga bandalar qilding” misrasi bilan boshlanadigan muxammasi alohida diqqatga sazovor. Bu she`r mumtoz qo`shiqchiligimizning oltin fondidan joy olgan bo`lib, mana necha yildirki, hofizlarimizning doimiy repertuaridan o`rin olib kelmoqda. SHe`rda muhabbat kechinmalari - oshiqning yurak dardi va nozik ruhiy

holatlarining tadrijiy tasviri berilgan. SHe`rning boshlanmasida mahbubaning “yuzini ko`rsatib” oshiqning qalbiga g`ulg`ula solgani, unga tabassum ila “jilvalar” qilib visol umidini tug`dirib va yana “sango man to qiyomat oshno» deya vafodorlik va`dasini berganligini san`atkorona ifodalarda beriladi. Sadoqat va vafoli oshiqning his tuyg`ulari ehtiros bilan kuylanadi. Soddadil oshiq dilbarining “kecha-kunduz men sening yoring bo`lurman, tikondek suhbatingda bir guli noring bo`lurman” deya bergan va`dalariga chin dildan ishonadi. U hayotdagina emas, muhabbatda ham ishonuvchan, oliyjanob. Shoir oshiqning sevgidagi sadoqatiyu ma`shuqaning muhabbatda vafosiz va yolg`onchiligini juda ta`sirli qilib shoirona ehtiros ila ifodalaydi: Menga mardumlar aydi: “Berma ko`ngil bevafo yora, Seni ovora aylar, ahdi yolg`ondur sitamkora, Vafosi yo`q, ishonma so`ziga, sho`xi jafokora”, Dedimkim, nosiho, in`omi ko`pdur oshiqi zora, Netay, e bemuruvvat, oxiri sharmandalar qilding. Zavqiyning lirik qahramoni sadoqat va vafodorlik timsoli bo`lsa, ma`shuqa obrazi esa qanchalik latofatli va jozibador bo`lmasin, sof muhabatga loqayd, tabiatan sevgida beqaror shaxs sifatida gavdalanadi. Shoir keyingi bandlarda istig`no alamidan, sevgi iztiroblaridan o`rtangan oshiqning ruhiy holatini shunday tasvirlaydi: Yuragim raxna bo`ldi, bas qil istig`noni jononim, Firoqing torta-torta yoshligimda ketdi darmonim, Arozingni qo`yib, lutf aylasang hech yo`qdur armonim, Ko`zum nuri, tanimning quvvatisen, ey diloromim, Naxush bir necha kun Zavqiy qulingga ishvalar qilding.

Shoirning bu latif muhabbatnomasi, chin sevgiga madhiya, sadoqatni ulug`lovchi dil izhori sifatida shuhrat topdi. Ayniqsa, she`r misralariga tanosub, nido, mubolag`a, tazod kabi badiiy tasviriy vositalarni tabiiy tatbiq etib, oshiqona ruhiy manzara yarata olganligi ijodkorning yuksak iste`dodi va badiiy mahoratini namoyon qiladi. Zavqiy ijodining ilk davrida mumtoz she`riyatimiz darg`alariga ergashish mayllari kuchli edi. Ijodidagi muhabbat lirikasining eng yaxshi namunalaridan biri bo`lgan «Kelmasa, kelmasun netay?» radifli g`azalini ana shu mayl mahsuli deyish mumkin. Bu g`azal Navoiyning: Gar alamimga chora yo`q, bo`lmasa bo`lmasun, netay? Gar g`amima shumora yo`q, bo`lmasa bo`lmasun, netay? deb boshlanuvchi sho`x va jozibali g`azaliga javob – o`xshatma sifatida yozilgan. Zavqiy o`z nazirasida ulug` shoir g`azalining bahri va vaznini saqlaydi, radiflar o`rtasida ham umumiy, mushtarak jihatlar ko`zga yaqqol tashlanib turadi. Lekin Alisher Navoiyda mavzu ko`tarinki romantik bo`yoqlarda ishlansa, Zavqiyda esa qat`iy realistik tasvir yetakchilik qiladi: Yor kelurga zamona yo`q, kelmasa kelmasun, netay? Sarf etarga hazona yo`q, kelmasa kelmasun, netay? Ko`rinadiki, an`analarga suyanish, salaflar ta`sirida ijod qilish shoir ijodining ilk davri uchun yetakchi xususiyatdir. Zavqiy - milliy uyg`onish g`oyalarining kuychisi, zabardast shoir bo`lib yetishuvi ijodining XIX asr o`rtalaridan 1917 yilgi Oktabrgacha bo`lgan davrga to`g`ri keladi. Bu yillar shoir ijodi yuksak takomilga erishdi. Ijodiy merosidagi asarlarning ko`pchiligi - lirik g`azal va muxammaslari, o`tkir hajviyalari shu davr mahsuli bo`lib, ular milliy uyg`onish davri adabiyoti xazinasiga qo`shilgan katta hissadir. Shoir bu davrda xalqning bir tomondan Chor Rossiyasi, ikkinchi

tomondan mahalliy boy – amaldorlar zulmidan ezilganligini ko`rib chuqur qayg`urdi. Ijtimoiy mavzudagi she`rlarining aksariyatini xalq manfaatlari himoyasiga yo`naltirdi va o`zini qurshab turgan ijtimoiy voqelikka ana shu nuqtai nazardan baho berdi. Shu sababdan ham uning bu davrdagi she`riyati xalqchillik ruhi bilan sug`orilgan bo`lib, realistik metodga asoslangandir. Mavjud ijtimoiy tartiblarni g`oyaviy-hissiy inkor etish yo`lidan borgan shoir zamona illatlarini qattiq qoralaydi. Ayni chog`da u o`zini g`azabga solgan bu tartiblarning bir kun chilparchin bo`lishiga ishondi, erku ozodlik keltiradigan yangi zamonni aniq- ravshan ko`rolmasa-da, uni intizorlik bilan orziqib kutdi. Shoir mana shu ijtimoiy orzu-umidlarni qog`ozga tushirish, o`zi mansub bo`lgan xalq bilan baham ko`rishga intildi. Zavqiy ijodining so`nggi davri. Bu davr shoir ijodining 1917 yilgi Oktabrdan umrining oxirigacha bo`lgan bosqichidir. Zavqiy SHo`ro hukumati o`zbek xalqi hayotida yangi sahifa ochadi, uni baxtli hayotga olib chiqadi, deb ishondi va natijada “bu kunlar boshimizda bir sahob o`lsa ajab ermas, munavvar zimnida bir oftob o`lsa ajab ermas” misralari kabi chinakam ozodlikdan bahra olishni orzulagan lirik qahramon kechinmalari ifodalangan asarlari paydo bo`ldi. Ma`lumki, milliy uyg`onish davri, ayniqsa, uning ilk mustamlakachilik bosqichi adabiyoti bir qator muhim xususiyatlarga ega bo`ldi. Bular, birinchidan, so`z san`atida xalqchillikning bosh tamoyilga aylanishi; ikkinchidan, millatni uyg`otish ovozining ustuvorligi; uchinchidan, ma`rifatga da`vat etish ruhi; to`rtinchidan, real voqelikni tanqidiy o`zlashtirish; beshinchidan, realistik metod imkoniyatlarini tasarruf etishi; oltinchidan, folklor an`analariga tayanish, yettinchidan, badiiy tilning umumxalq tiliga yaqinlashishi va hokazolardir. Aytish mumkinki, Zavqiy ijodida mana shu xususiyatlarning barchasi mavjuddir. Unda bu xususiyatlar shunchaki uchrabgina qolmay, balki juda yorqin tarzda ko`rinadiki, bu esa uni milliy uyg`onish davri adabiyotining eng yetuk vakillari qatoriga qo`yish uchun asos bo`ladi. Milliy uyg`onish davrining aksariyat namoyondalari kabi Zavqiy ham o`zbek hajviyotining ustalaridan edi. Chunki buni ijtimoiy-tarixiy sharoitning o`zi

talab etardiki, eski chirib borayotgan tartiblarni badiiy tafakkur mezonlari bilan ko`rib chiqish hayotiy zaruratga aylangan edi. Zavqiy ustoz deb bilgani Muqimiy, Furqat kabi shoirlardan real voqelikni hajviy yo`sinda qayta badiiy yaratish usul va vositalarini o`rgandi. O`z hajviyalarida jamiyatning rivojiga g`ov bo`layotgan illatlarni qoraladi, uning hajvi kichik tanqiddan yuqori bosqichdagi jamiyatning siyosiy masalasigacha yetib bordi. “Zamona kimniki?”, “Dar mazammati zamona”, “Bo`l”, “Muncha ko`p” nomli she`rlari, «Abdurahmon shayton», «Uy puli», «Voqeai qozi saylov» kabi satirik asarlari, «Otim», «Oting», «Sigirim» kabi yumorlari shular jumlasidandir. Mazkur she`rlarda shoir o`z zamonasiga, unda o`rnatilgan tartiblarga, hokim guruhlar siyosatiga qarshi boradi va ularni o`tkir hajv ostiga oladi. Ayniqsa, “Zamona kimniki?” she`rida zamona illatlariga bo`lgan o`tkir tanqidiy munosabat yanada yaqqol ko`zga tashlanadi. Shoir o`z she`rida zamona kimniki, degan savolga ochiq-oydin zamona “silliq salloniki”, “hokimu mirzoniki”, “surati zeboniki” ekanligini aytadi. Zavqiyning “Bo`l” radifli she`rida ham yana o`sha “zamona zo`rniki” shiori bilan yashovchilarga nisbatan isyoni boshqacha bir ifodada, aniqroq qilib aytganda, zaharxandalik bilan bo`y ko`rsatadi: Ahli dil bo`lma, zamonning boyi bo`l, bazzozi bo`l, Aqchadin langar cho`p ushlab, rastaning dorbozi bo`l. Shoirning “Uy puli”, “Zolim puli”, “Veksel” kabi she`rlarida o`lkaga yangi kirib kelayotgan yangiliklar – veksel va pul islohoti masalalarining barcha illatlari qalamga olinadi. Ayni paytda, shoirning “Voqeai qozi saylov”, “Qahatchilik” nomli masnaviy yo`lida yozilgan ixcham dostonlarida ham ziddiyatli davr voqeliklari aks ettirilgan. Ularning ikkisi ham voqeiy asosga ega. Birinchisida, 1910 yilda Qo`qonning Xo`jand dahasi qoziligiga saylov jarayonida yuz bergan qalloblik, poraxo`rlik, vijdonsizlik fosh etiladi. Asarda ishtirok etuvchilar barchaga tanish “siymolar”: sobiq qozi Hakimjon, ishlab turgan qozi – mulla Kamol, shotirlar –

Shokirqora, Olimqovoq, Hasan a`lam, qozilarga “qozilik” qiluvchi shahar hokimi – Medinskiy. Voqea qozilik mansabini talashish hangomasi bilan boshlanib, “hokim royi” Medinskiyning Hakimjonga burilib, uni qo`llab qozi qilishi bilan yakunlanadi. “Qahatchilik” asarida esa 1916 yilgi ocharchilikning fojiaviy manzaralari hokim va mute` munosabatlari misolida ochib beriladi. Xalq g`alayoni dostonning markazini tashkil qiladi, ochlikdan qirilib ketayotgan xalq g`azabi hukumat ma`murlariga qaratilgan edi: Hamma shovqin solib, kim yuldi sochin, Dedilar: “Barchamiz och, qil ilojin”. Bu yanglig` xor bo`lg`aymu odamzod, Agar qodir esangkim, ayla imdod... Bu esa xalq g`alayonlari shaklida namoyon bo`lgan milliy ozodlik harakatining dastlabki ko`rinishi edi. Zavqiyning mazkur muxammasi yozma adabiyotda ilk bora shu shakldagi milliy ozodlik harakatini ochib beruvchi asar bo`ldi. Zavqiyning Muqimiy bilan mushoira yo`sinida yozgan hazil- mutoyibalari, “Sayohatnoma”si va she`riy maktublari ham mavjud bo`lib, ularning har biri alohida ahamiyatga ega. Zavqiy Muqimiy boshlab bergan an`anani davom ettirib, o`z ijodida “Suv janjali”, “Obid mingboshi haqida hajv” va “Shohimardon xotirasi” nomli sayohatnoma asarlarini yaratdi. “Suv janjali” sayohatnomasi 6 band, 24 misradan iborat bo`lib, qishloq hayoti uchun muhim bo`lgan suv muammosi haqida. “Obid mingboshi haqida hajv”da esa qishloq mingboshisi Obidning kirdikorlari ochib tashlanadi. Har ikki sayohatnoma tagzaminida Zavqiy yashagan Karimbobo qishlog`ining hayoti yotadi.

“Shohimardon xotirasi” sayohatnomasi Zavqiyning 1898 yilda Shohimardonga qilgan sayohati taassurotlarida yozilgan bo`lib, unda Shohimardon tabiati ta`rif – tavsif etiladi. Xullas, shoir Zavqiy hayoti va faoliyati, aytib o`tganimizdek, XIX asrning II yarmi XX asr boshlaridagi o`zbek adabiyotining yorqin sahifalarini tashkil qiladi. Bu san`atkor shoir hamma vaqt xalq manfaatini ko`zlab ish tutdi, uning orzu-umidlarini kuyladi.

Adabiyotlar: 1. «Ayyomiy». Saylanma. T, 1984 yil. 2. N.Qobulov, V.Mo`minova, I.Haqqulov «Avaz va uning adabiy muhiti». T, 1987 yil. 3. B.Qosimov «Izlay-izlay topganim…». T, 1983 yil. 4. S.Siyoyev «Avaz». Roman. T, 1987 yil. 5. www.ziyonet.uz 6. WWW.WIKI.ARXIV.UZ.ZAVQIY.HTML

Похожие

Zavqiyning hayoti va ijodi

Zavqiy hayoti va ijodi

Mirmuhsin hayoti va ijodi

Mаjlisiy hayoti va ijodi

Xoja hayoti va ijodi