XIX аср рус адабиёти А.Пушкин ва М.Лермонтов ижоди - Литература - Рефераты

XIX аср рус адабиёти А.Пушкин ва М.Лермонтов ижоди

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95 KB

XIX а ср рус адабиёти А.Пушкин ва М.Лермонтов ижоди Режа: 1. Пушкиннинг ҳаёти ва ижоди. 2. «Руслан ва Людмила», «Таврилиада», «Ака-ука қароқчилар», «Қушлар», «Граф Нулин», «Полтава» асарларининг ғояси, ўрганилиши ва бадиияти. 3. Пушкин асарларининг жаҳон адабиётида тутган ўрни ҳамда ўзбек адабиётига таъсири. 4. М. Лермонтов ҳаёти ва ижоди. 5. “Замонамиз қаҳрамони” асари таҳлили. 6. Лермонтовнинг ўзбек таржимонлари.

"Рус шеъриятининг қуёши" деб ном олган Александр Сергеевич Пушкин (1799-1837 ) насрда ҳам, назмда ҳам самарали ижод қилган буюк сиймодир. У янги рус адабиётининг асосчиларидан бири сифатида рус маданияти тарихига кирди. Пушкин ўзининг йўл хотиралари ва бадиҳалари, тарихий роман ва қиссалари билан насрчилик жанрига асос солди. Унинг ижоди рус драмаси ва театри тараққиётида муҳим роль ўйнади. Отаси Сергей Львович кадимги дворянлар қавмидан, онаси Надежда Осиповна эса Пётр I қўлида тарбия кўрган ҳабаш — А.П.Ганнибалнинг набираси бўлган. Москвада дворян оиласида дунёга келган А. С. Пушкин 1812-йилги Ватан урушини ўз кўзи билан кўради. Пушкинда нафис сўзга меҳр-муҳаббатнинг пайдо булишида рус халқ қўшиқлари ҳамда эртакларини яхши билган энагаси Арина Родионовнанинг таъсири, айниқса, каттадир. Ёшлигиданоқ халқ ижодига алоҳида меҳр билан қараган шоирнинг илк шеьри «Уйқу» (1816) халқ дилидан алоҳида ўрин эгаллади. Ўша даврнинг энг нуфузли ўқув юртларидан бири — Петербург яқинидаги Царское село (ҳозирги Пушкин шаҳри) лицейида ўқиш (1811—17) Пушкиннинг шоир ва эрксевар инсон сифатида шаклланишида муҳим омил бўлган. Л ицейда ўқиб юрган кезлариданоқ адабиётга ихлос уйғонади. Пушкин лицейни тугатгач, Петербургга кўчиб борган ва ташқи ишлар коллегиясида котиб лавозимида ишлаган. У Петербургда хизмат қилган йиллар (1817—20) Россиянинг тарихий тараққиёти учун муҳим бир давр эди. У кўп умрини сургунда ўтказади. 1820-йилда Пушкинни исёнкор шоир сифатида айблаб, жанубга сургун қилишади. Шоирнинг «Эркинлик» қасидаси халқ олқишига сазовор бўлиб, кўп нусхаларда тарқалади. Шоирнинг сургун қилинишига ҳам шу шеьр одаси асосий сабаб бўлади. Пушкин бу шеьрини Тургенев уйида, қуюқ суҳбатдан сўнг ёзган эди. Бу суҳбат подшоҳ зулми, мамлакатда ҳукм сурган ноҳақликлар, бойлик тўплаш йўлида ҳар қандай жирканч ишлардан қайтмайдиган бир тўда зулмкорларга

нафрат руҳида бўлган эди. Суҳбатдан сўнг Пушкин дераза ёнига ўтириб узоқларга қарайди. Тургеневлар уйининг деразасидан Михайловский саройи аниқ кўриниб турарди. Шоир нафрат тўла кўзларини саройга қараб шундай ёзади: Эй, ёвуз ҳукмрон, бадкирдор золим! Нафратларим сенга, тожу-тахтингга, Сенга ва наслингга келаркан улим, Қаттиқ севинч булиб куринар менга. Сенинг пешонангга, эй зулм шоҳи! Халқлар уқир аниқ - лаьнат тамгаси. Пушкин бор-йўғи йигирма йил ижод қилди. Шу қисқа йигирма йиллик ижодий фаолияти билан жаҳон адабиётида мустаҳкам ўрин эгаллади. Пушкин кўп шаҳарларда ижод билан машғул бўлади. «Кавказ асири» (Грузияда), «Боқчасарой фонтани» (Боқчасаройда) асарларини битади, Одесса, Михайловск, Москва, Кишинев, Оренбург шаҳарларида бўлади. Пушкиннинг дастлабки шеърлари 1913 йилда матбуот юзини кўрди. У лицейда ўқиб юрган кезларида 120 га яқин шеър ва 2 достон (тугалланмаган) ёзади. Лицей билан хайрлашув кечасига бағишланган шеъри эса шу кечада қатнашган Г. Р. Державиннинг юксак баҳосига сазовор бўлиб, у Пушкиннинг буюк шоир бўлиб етишишини башорат қилади. Кейинчалик Пушкин рус жамиятида уйғониб бораётган эрксеварлик кайфияти таъсирида «Эркинлик» (1817), «Чаадаевга» (1818), «Қишлоқ» (1819) сингари шеърларни яратади. Унинг «Эркинлик» (1817), «Қишлоқ» (1819), «Ҳайкал» (1936) каби шеьрлари ноёб жавоҳирларидир. Шоирнинг «Руслан ва Людмила», «Таврилиада», «Ака-ука қароқчилар», «Қушлар», «Граф Нулин», «Полтава», «Коломнадаги уй», «Анжелла» «Мис чавандоз» поэмалари халқ қалбидаги дардга малҳам бағишлайди. Пушкинга қадар рус шеъриятида қасида, марсия, хат сингари ҳар бир шеърий жанр классицизм томонидан белгиланган қатъий қонун-қоидалар асосида ёзилган. Пушкин лицей лирикасидан фарқли ўлароқ, Петербург

даври ижодида шеърий жанрлар ўртасидаги чегаралар ва услубий фарқларни бартараф этиб, рус шеърияти тараққиёти учун янги бадиий уфқларни очиб берган («Руслан ва Людмила», 1820). Пушкин ижодининг тадрижий йўлини шартли равишда 4 босқичга ажратиш мумкин. l-босқич (1813—16)да Пушкин ўз замондошларининг бадиий тажрибасини ўзлаштирди. 2-босқич (1817—20)да Пушкин ижодининг ғоя ва мавзулар олами кенгайиб, у ўз услубига эришиш йўлида бадиий изланишлар олиб бориб, китобий тил билан жонли халқ тилини ўзаро яқинлаштирди. 3-босқич ( 1820—24 йилларда) ижодида романтизм устуворлик қилди. Аммо кўп ўтмай, Пушкин қаҳрамонни поэтиклаштириш ва воқеликни эҳтирос билан тасвирлашда давом этган ҳолда романтик тасвир методидан чекинди. 1925 йилдан бошланган 4-босқичида образлар ва мавзулар кўламини чегаралашнинг ҳар қандай кўринишини рад этувчи, фикр билан туйғуни, ҳақиқатни тадқиқ этиш билан «жонли тасаввур»ни ўзаро уйғунлаштиришга асосланган реалистик тизимни ишлаб чиқди. Пушкиннинг рус жамиятидаги эрксевар кучлар таъсирида ёзилган зулм ва крепостнойликни фош этувчи шеърлари чор ҳукуматида норозилик кайфиятини уйғотди. 1819 йилда Пушкиннинг «Яшил чироқ» тўгарагида иштирок этиши эса Александр I ни ниҳоятда ғазаблантирди. У 1820 йил майида Пушкинни Екатеринославга сургун қилди. Шоир Екатеринославга етиб келиши билан хасталикка йўлиқади ва иттифо қо шу ерда қўноқда бўлган генерал Н.Н.Раевскийнинг оиласи билан бирга дастлаб Кавказга, кейин Қримга йўл олади. Россиянинг жанубида яшаш Пушкин ижодида янги даврнинг бошланишига имкон берди. У дастлаб Ж.Байрон таъсирида романтик достонларини ёзди. Пушкин романтизмининг илк намунаси — «Кавказ асири» достони (1820—21) 20-йиллардаги эрксевар ёшлар кайфиятини

ифодалагани учун улар ўртасида катта муваффақият қозонди. Пушкин воқеликни романтик бўёқлар билан тасвир этишда давом этиб, «Ака-ука қароқчилар» (1821—22) ва «Боқчасарой фонтани» (1923) достонларини яратди. «Лўлилар» достони эса Пушкиннинг ижодий тадрижида рўй берган жиддий бурилишнинг самараси бўлди. Пушкиннинг романтик достонлари ва шу йиллар лирикаси («Демон», «Денгизга» ва б.) ягона ғоявий-бадиий йўналишга эга бўлиб, улар психологик тасвирнинг теранлиги, руҳий олам, табиат ва теварак-атрофдаги ҳаётий ҳодисалар ўртасидаги алоқаларнинг ранг-баранглиги билан ажралади. 1824 йил Пушкин хизмат вазифасидан озод этилиб, Михайловское қишлоғи (Псков)га сургунга юборилади. Иккинчи марта тазйиққа учраган шоир қисқа муддатли руҳий эзилишдан сўнг мутолаага берилиб, шу атрофдаги аҳолининг эртак ва қўшикларини тўплайди, «Борис Годунов» трагедияси (1825), «Граф Нулин» достони, «Қуръонга татаббу», «Андрей Шенъе», «19 октябрь» ва бошқа машҳур шеърларини ёзади, «Евгений Онегин» шеърий романи устидаги ишни давом эттиради. А. С. Пушкин асарларининг бош қаҳрамони асосан халқдир. Шунинг учун ҳам шоирнинг асарларини халқ севиб ўқийди. «Борис Годунов» трагедиясида бош қаҳрамон халқ ҳаётига, унинг орзу-умидларига қарши туради. «Хасис рицар» трагедиясида ота билан ўғилнинг бойлик талашиб разил душманларга айланиши воқеаси кўрсатилган. «Борис Годунов» Пушкиннинг драматургия соҳасидаги дастлабки тажрибаси бўлсада, шоир унда Шекспир анъаналарига таянган ҳолда драматик санъатнинг янги йўлларини кашф этади, халқ билан ҳокимият ўртасидаги муносабатни асар марказига олиб чиқади. «Борис Годунов»ни яратиш асносида ишлаб чиқилган бадиий тамойиллар (тарихийликка интилиш, инсоний кечинмаларни барча ранглари билан мужассамлаштириш, характерларга хос ҳаётий мураккабликни очиш ва б.) Пушкиннинг кейинги ижодида ўз самараларини берди.

20-йиллар охири – 30-йиллар бошларида Пушкин ижодида реализм тантана қилиб, у «Граф Нулин»дан ташқари, «Полтава» (1828—9), «Коломнадаги уй» (1830), «Мис чавандоз» (1833) достонлари ва кейинчалик шоирнинг «кичик трагедиялар»ини ташкил этган баъзи бир пьесалари ҳамда насрий асарлари («Белкин қиссалари», «Капитан қизи» ва б.)ни яратади. Пушкин шу даврда лирикада бадиий реализмнинг юксак босқичига эришади. Маълумки, Пушкин ижодида Шарқ маданияти таъсири алоҳида ўрига эга. “Қуръонга иқтибос”, “Арабчага тақлид” каби асарлар бунинг яққол исботи. Унинг бир қанча шеърларида Ҳофиз, Саъдий сингари форс адабиёти намояндаларининг оҳанглари, услуби сезилади. Шундай эса-да, Оврупо шоири ўзининг ғарбона қиёфасини сақлаши лозим, деган эъгиқодга амал қилишга интилади ва баъзан ўз эътиқодида содиқ қолади. Масалан, «Арабчага тақлид», «Осиёнинг бесамар сарҳадларин кўрдим», «Ой шуъла сочар, денгиз сокин ухлар», «Грузия қирларида тун қоронғуси», «Қалмиқ қизига», «Кавказ» каби шеърлари ва «Кавказ асири» поэмасида Шарқ мавзуини ёритган бўлса-да, «Арабчага тақлид» деб бевосита Шарққа шпора қилган бўлса-да, тасвир ғарбона шеърият қонуниятлари асосида яратилган. Бу асарларда Пушкин Оврупа шоирига хос хусусиятларни тўла сақлаб қолган. Лекин юқорида таҳлил этилган ва яна бир қанча асарларида шоирни Шарқ поэтикаси тамоман заб т этгани кўринади. Баъзи шеърларининг тасвир воситалари, руҳий-ҳиссий хусусиятларини кузатсангиз, гўё уларни Шарқ шоири ёзгандек. Мавзунинг шарқона моҳияти, тасвирдаги кўп маънолилик шарқона услубни шакллантирганини, шеърга Шарқ шеъриятига хос кўтаринкилик ва образлилик, тасвир рангларининг ёрқинлиги, муболағадорлиги чуқур сингиб кетганини шоирнинг ўзи ҳам сезмай қолади. Шарқ адабиёти таъсири фақат тасвир воситаларида эмас, асарнинг сюжет қурилиши, композинияси ва образлари ҳам шарқона либос кийган асарлар Пушкин ижоди учун тасодифий ҳол эмас. Пушкин ҳаётидаги зиддиятлар, қарама-қаршиликлар, қийинчиликлар, эҳтимол унинг улуғ бўлиб кетиши учун йўл очиб бергандир. Шоирнинг бар

бир шеьрида ёниқ дард бор. Бу шундай дардки. қалбингизни чертиб ўтади. Бир шеьрини ўқиб бўлгандан сўнг. яна бошқасини ўқигингиз келади. Руҳим яна уйгонди бу дам. Яна унда тирилди нажот; Яна дилда худо ва илҳом, Кўз ёши-ю, муҳаббат ҳаёт. Айтишларича, муҳаббатни улуғлаган муҳаббат каби барҳаёт бўларкан. Пушкин муҳаббат каби мангудир. Пушкин ижодининг гултожи бу “Евгений Онегин” шеърий романидир. 20-йилларнинг иккинчи ярмида у айнан шу асар устидаги ижодий ишини давом эттирди. Шеърий романнинг 1833 йилда тўла ҳолда нашр этилиши рус адабиёти тарихида улкан воқеа бўлди. Гарчанд шеъриятнинг бу жанри рус адабиётида кейинчалик изчил давом эттирилмаган бўлса-да, бу асарда кашф этилган янги реалистик тасвир методи ва янги эстетика тамойиллари рус адабиётининг кейинги тараққиёти учун ғоят катта аҳамиятга молик бўлди. Пушкин асарда полифоник тасвир усулининг шундай йўлларини топдики, улар воқеликни кенг қамраб олиш, муҳим ҳаётий муаммоларни тасвир доирасига олиб кириш, эпик ва лирик ибтидоларни узвийлаштириш имконини берди. Натижада романда шоир яшаган даврнинг муҳим масалалари ўз инъикосини топди, ўша даврда кенг тарқалган кишилар характери тарихий, ижтимоий ва маиший шароит фонида зўр маҳорат билан тасвир этилди. 20-йилларнинг 2-ярмида Пушкин «Евгений Онегин» устидаги ижодий ишини давом эттирди. Шеърий романнинг 1833 йилда тўла ҳолда нашр этилиши рус адабиёти тарихида улкан воқеа бўлди. Гарчанд шеъриятнинг бу жанри рус адабиётида кейинчалик изчил давом эттирилмаган бўлсада, бу асарда кашф этилган янги реалистик тасвир методи ва янги эстетика тамойиллари рус адабиётининг кейинги тараққиёти учун ғоят катта аҳамиятга молик бўлди. Пушкин асарда полифоник тасвир усулининг шундай йўлларини топдики, улар воқеликни кенг қамраб олиш, муҳим

ҳаётий муаммоларни тасвир доирасига олиб кириш, эпик ва лирик ибтидоларни узвийлаштириш имконини берди. Натижада романда Пушкин яшаган даврнинг муҳим масалалари ўз инъикосини топди, ўша даврда кенг тарқалган кишилар характери тарихий, ижтимоий ва маиший шароит фонида зўр маҳорат билан тасвир этилди. Пушкин 1830 йил кузини Болдино қишлоғида ўтказди. Рус адабиёти тарихига «Болдино кузи» сифатида кирган бу даврда шоир «Коломнадаги уй» достони, «Белкин қиссалари», шунингдек, бошқа «кичик трагедиялар»ини ижод қилди. Бу асарларнинг ҳар бири, айниқса, «Хасис рицарь», «Ўлат чоғидаги базм», «Тош меҳмон», «Моцарт ва Сальери» «кичик трагедиялар»и оламшумул аҳамиятга молик масалаларни кўтарганлиги билан Пушкин ижодида алоҳида бир саҳифани ташкил этади. Пушкин 1831 йил ёзида шароит тақозоси билан давлат идораларида ишлашга мажбур бўлади. У ташқи ишлар коллегиясида хизмат қилар экан, давлат архивида ишлаш имкониятидан фойдаланиб, Буюк Пётр тарихини ёзмоқчи бўлади. Архивда ишлаш Пушкинга Россиянинг тарихи ва ҳозирги давридаги мураккаб масалаларни тўғри тушунтириш имконини беради. У сиёсий тузум, «янги маърифат», Европа мамлакатлари моҳияти тўтрисида ўйлаб, танқидий хулосаларга келади ва феодал тузумнинг чириганига ишонч ҳосил қилади. Пушкиннинг «Мис чавандоз» достони унинг дунёқарашида рўй берган ана шундай ўзгаришларнинг натижаси сифатида майдонга келади. Россиянинг янги, капиталистик тараққиёт босқичига ўта бошлагани Пушкиннинг «Пиковая дама» (1833) қиссасида ўз тажассумини топган. Пушкин 30-йиллар Россия тарихи билан қизиқиб, Пугачёв қўзғолони нинг пайдо бўлиш сабабларини қунт билан ўрганди, қўзғолон содир бўлган жойларга бориб, рус халқ қўшиқлари, эртак ва ривоятларни ёзиб олди. Пушкин Пугачёв қўзғолони ҳақида тўплаган бу материаллардан «Пугачёв тарихи» асари (1833), «Дубровский» (1832—33) ва «Капитан қизи» (1833— 36) қиссаларида самарали фойдаланди.

Рус халқ оғзаки ижоди намуналарига қизиқиш натижасида Пушкиннинг «Поп ва унинг хизматкори Балда ҳақида эртак» (1830), «Шоҳ Султон ҳақида эртак» (1831), «Балиқчи ва балиқ ҳақида эртак» (1833), «Олтин хўрозча ҳақида эртак» (1834) сингари фольклор мотивлари билан суғорилган асарлари майдонга келди ва бу асарлар Пушкин ижоди даги халқчилликнинг янада ошишига сабабчи бўлди. Пушкин 1831—32 йилларда дўстлари томонидан нашр этилган «Литературная газета» («Адабиёт газетаси»)да фаол иштирок этиб, адабиётда халқчиллик ва реализмнинг тантана қозониши учун курашди. Узоқ давом этган саъй-ҳаракатдан сўнг 1836 йил апрелида «Современник» («Замондош») журналининг 1-сонини чиқаришга муваффақ бўлди. Пушкиннинг рус адабиёти олдидаги хизматлари буюклашган ва ижодий фаолияти янги-янги қирралар касб этиб боргани сайин унинг атрофидаги қора кучлар тобора бирлаша ва фаоллаша бошладилар. Шунинг натижаси ўлароқ унинг Ж.Дантес билан дуэли уюштирилиб, улуғ рус шоири ҳалок этилди. Пушкиннинг рус маданияти такдиридаги роли бениҳоя буюк. У янги рус адабиётига асос солиш билан бирга рус адабий тилининг ҳам шаклланишига улкан ҳисса қўшди. Рус адабиётида реализм ва халқчиллик тамойилларининг, қатор шеърий жанрларнинг шаклланиши ва тараққиёти Пушкин номи билан чамбарчас боглиқ. Пушкиннинг ранг-баранг ижоди нафақат кейинги рус адабиёти, балки мусиқа, театр, балет, рангтасвир сингари санъат турларининг ҳам ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Бошқа қардош адабиётлар қатори 20-аср ўзбек адабиётининг тараққиётида ҳам Пушкин ижодининг таъсири сезиларлидир. Тошкентда Пушкин номида кўча, майдон бор. Пушкиннинг туғилган кунига 170 йил тўлиши муносабати билан 1969 йил Тошкент шаҳрида шоирга ҳайкал ўрнатилган. Ўзбек тилига энг кўп таржима қилинган ва асарлари ҳар бир ўзбек хонадонига кириб борган ижодкор А.С.Пушкиндир.

1899 йили шоир туғилган куннинг 100 йиллиги муносабати билан таниша бошлаган. Шу йили унинг “Шоир” ва “Шоирга” шеърларидан ташқари, “Балиқчи билан балиқ эртаги” ва “Боқчасарой фонтани” асарлари “Туркистон вилоятининг газети” орқали ўзбек китобхонлари эътиборига илк бор тақдим этилди. Лекин бевосита рус тилидан таржима қила Али Асқар Калинин ва номаълум таржимон (айрим манбаларда айтилишича, А.Самойлович) томонидан ўзбек тилига ўгирилган эди. Бу маърифатли кишилар ҳам шеърий таржима санъатидан узоқ бўлишган ва шу сабабли мумтоз рус шеърияти намуналарини насрий баён қилишдан ўзга йўлни топа олишмаган. Пушкин ҳалок бўлган куннинг 100 йиллиги нишонланадиган бўлганида, ўша пайтдаги ҳукумат тарихий сана муносабати билан махсус қарор қабул қилиб, бир гуруҳ шоир ва ёзувчиларни Пушкиннинг энг сара асарларини ўзбек тилига таржима қилишга сафарбар этади. Ойбек зиммасига рус шоирининг энг муҳташам асари – “Евгений Онегин” шеърий романини таржима қилиш масъулияти юкланади. Ҳатто Тошкентнинг энг хушманзара манзилларидан бири – Чимён қишлоғида “пушкинчи таржимонлар” учун еттита ўтов тикиб берилади ва бошқа шарт-шароитлар муҳайё этилади. Ойбек чекига тушган ишга катта масъулият билан ёндашиб, устози Чўлпондан маслаҳат сўрайди. Шу йилларда сиқув ва тазйиқ остида бўлган Чўлпон “Онегин”нинг 14 сатрлик икки бандини 11 ҳижоли бармоқ вазни билан таржима қилиб, Ойбекка шу йўлдан боришни маслаҳат беради. Унинг фикрича, ҳар бир сатридан юксак бадиий тафаккур ёғдулари чақнаб турган, 7 ҳижоли ямбда ёзилган асарнинг бадиий латофатини ўзбек тилида 11 ҳижоли бармоқ вазни орқалигина ифодалаш мумкин эди. Ойбек устоз масалаҳатини миннатдорлик билан қабул қилиб, таржима учун 11 ҳижоли “бармоқ”ни танлади. “Евгений Онегин”нинг аҳамияти рус адабиётидаги биринчи шеърий роман бўлганлиги билангина белгиланмайди. Бу асарнинг 1823 йил 9 майда Кишинёвда бошлаган Пушкин унга 1830 йил 25 сентябрда Болдино

қишлоғида сўнгги нуқта қўйган. Шу етти йил ичида Россия ҳаётида ҳам, Пушкин ҳаётида ҳам кўплаб воқеалар содир бўлган эди. Шоир шу воқеалар таъсирида дам асар устида ҳамма нарсани унутиб ишлаган, дам уни четга суриб қўйган. В.Г.Белинский бу асарни “рус ҳаётининг қомуси” деб баҳолаган эди. Шу тарихий даврнинг ўзига хос хусусиятларидан бири ва муҳими шундаки, Буюк Пётр даврида Европага “дарча очган” рус жамияти энди европалашган, аниқроғи, Сенадан эсаётган шабада билан нафас олиб, рус “нон”ига француз “сариқ мой”ини суртиб истеъмол қилаётган ва шу билан ўзини маданиятнинг арши аълосига кўтарилган, деб ўйлаётган эди. Пушкин ватандошлари ҳаётидаги шундай ўзгаришларга киноя билан қарайди. Бироқ асарда олға сурилган фикр бундан кўра залворли. Бу фикр истеъдодли шоир Ленскийнинг Францияда юз кўрсатган урф таъсирида Россияга кириб келган дуэль туфайли бекордан-бекорга ҳалок бўлиб, унутилиб кетиши, енгил ҳаёт шарбатини ичавериб, танбал бўлиб ўсган Онегиннинг эса жамиятнинг “ортиқча кишиси”га айланиши билан боғлиқ. Асар бадииятининг ўзига хослиги ва бетакрорлиги, аввало, “Онегин банди” билан ёзилганида. 14 мисрали бу банднинг қофияланиш тизими қатъий белгиланганлиги сабабли Пушкиннинг шеърий романини бошқа тилларга таржима қилиш осон эмас. Ойбек ҳам асарни ўзбек тилининг наволарига солишда худди шу масалада қаттиқ заҳмат чеккан. Пушкин маҳоратини белгиловчи омиллардан бири шундаки, у воқеаларни ҳикоя қилмайди, балки аксар ҳолларда у ёки бу воқеаларга ўз муносабатини билдириб, тасвирни фалсафий ўйлари ва ҳаётий кузатишлари билан бойитиб боради. Муҳаббати навқирон Онегин томонидан рад этилган Татъяна кекса генералнинг меҳр-муҳаббатига муяссар бўлади. У Ленскийдан фарқли ўлароқ, оқилона ва, айтиш мумкинки, бахтли ҳаёт кечира бошлайди. Пушкиннинг ўзбек тилига илк бор таржима қилинган “Поэт” (“Шоир”) шеъри дастурий аҳамиятга молик. Элбек Пушкин асари таъсирида, ўзбек адабиётида биринчи бўлиб 1934 йилда “Тозагул” шеърий романини ёзган эди. Орадан 30-йилларнинг

фожиали ва 40-йилларнинг суронли воқеалари ўтгач, Мирмуҳсин 1958 йилда “Зиёд ва Адиба” шеърий романини яратди. Кейинчалик шеъриятнинг бу муаззам жанрига Ҳусниддин Шарипов билан Муҳаммад Али ҳам мурожаат этиб, “Бир савол” (1972) ва “Боқий дунё” (1981) асарларини шеърият мухлисларига ҳадя этдилар. Пушкин романининг ўзбек тилига таржима этилиши миллий адабиётимизда шеърий роман жанрининг шаклланишида муҳим омил бўлди. Romanlarи: «Erkinlik» (1817, oda), «Chaadaevga» (1818), «Qishloq» (1819), «Hanjar» (1821), «Qur’onga taqlid», «Andrey Shene», «19 oktyabr», «Stenka Razin haqida qoʻshiq», «Sibirga maktub», «Armon» kabi she’rlari, «Ruslan va Lyudmila», «Kavkaz asiri» (1820-21), «Aka-uka qaroqchilar» (1821-22), «Boqchasaroy fontani» (1823), «Graf Nulin», «Poltava», «Mis chavandoz» (1833), «Gavriiliada» (poema), «Yevgeniy Onegin» (she’riy roman), «Buyuk Pyotrning habashi», «Boris Godunov» (tragediya), «Arzrumga sayohat». Povestlar: «Dubrovskiy» (1832-33), «Kapitan qizi» (1836). Nasriy asarlar: «O’q», «Bo ` ron» Ertaklar: «Pop va uning xizmatkori Balda haqida ertak» (1830-34), «Baliqchi va baliq haqida ertak» (1830), «Shoh Saltan haqida ertak» (1831), «Oltin Xo`roz haqida ertak» (1834). Михаил Юрьевич Лермонтов Рус адабиётининг яна бир буюк вакили Михаил Юрьевич Лермонтов 1814 йилнинг 3 октябрида Москванинг Красные Ворота минтақасида таваллуд топган. Болалик чоғлари Пенза губернясидаги Тархан (ҳозирги Лермонтов) қишлоғида кечган. У 2 ёшга тўлганда онасидан жудо бўлди. Болалик чоғлари Пенза губернясидаги Тархан (ҳозирги Лермонтов) қишлоғида кечган. 1827 йилда бувиси Е.А.Арсеньева билан бирга Москвага кўчиб борган. 1828 йилда Москвага келади ва Москва университети қошидаги пансионнинг 4-курсига ўқишга кир ади. Дастлабки шеърлари, «Черкеслар» (1828) ва «Кавказ асири» (1929) достонлари шу ерда ёзилган.

1830 йил 16 ёшида МУнинг маънавий-сиёсий бўлимига ўқишга киради. У талабалик йилларида қатор лирик шеърлар, достон ва драмалар ёзган («Одамлар ва эҳтирослар», 1930 ва бошқалар). Бу ерда у Белинский, Огарев, Герценлар билан биргаликда ўқишади, лекин орадан 2 йил ўтгач, яъни 1832 йилда университетни тарк этади ва Петербургга бориб, гвардия подпрапоршчиклари ва кавалерия юнкерлари ҳарбий билим юртига ўқишга киради. Мазкур мактабни тугатгач, Лермонтов Царское Селода жойлашган гусарлар полкига юборилади (1834). Навқирон гусаркўп вақтини аслзодаларнинг кўнгилочар давраларида ўтказиб, шу давралардан олган таассуротлари асосида «Маскарад» драмаси, «Ҳожи Абрек» романтик достони (1835) ва бошқа асарларини ёзади. Унинг номини башариятга танитган, барча халқлар дилида мангу яшайдиган қилган омил – унинг шеъриятидир. У адабиётга бир олам ижод маҳсулини берди. Бутун дунёни ҳамон ҳайратга солаётган ва миллионлар дилини забт этаётган сермазмун ва инсоний ҳиссиётларга бой лирик шеърлари, асло ўлмас ва сўнмас драмалари: “Лўлилар”, “Испанлар”, “Ғалати одам”, “Маскарад”, “Икки оға-ини”. Поэмалари: “Боярин Орша”, “Шоҳ Иван Василевич, навжувон ясовул ва азамат савдогар Калашников ҳақида қисса”, “Қочқин”, “Мцири”, “Демон”, “Исмоилбей”, “Хожи Абрек”, “Черкаслар”. Романлари: “Вадим”, “Замонамиз қаҳрамони”. Буларнинг барчаси битмас- туганмас адабий хазинани ташкил этадилар. Лермонтов 1837 йилда А.С.Пушкиннинг фожиали ўлимига бағишлаб «Шоирнинг ўлимига» шеърини ёзади. Лермонтов бу шеърда шоирнинг ўлимида айбдор саналган ҳукмрон кучларни кескин қоралагани учун Кавказга сургун қилинган. Лермонтовнинг Кавказда бўлиши унинг шоир ва рассом сифатидаги ижодига самарали таъсир кўрсатди. Кавказ табиати ва элатлар фольклорига меҳр қўйган шоир шу ерда «Ошиқ Ғариб» (1837) шарқ эртаги, «Замонамиз қаҳрамони» (1840) романи ва кўплаб рангтасвир асарларини яратди. Е.А.Арсеньева ва шоир В.А.Жуковскийнинг саъй-

ҳаракатлари билан афв этилган Лермонтов 1838 йил январда Петербургга ва апрель ойида эса Царское Селода жойлашган гусар полкига кайтиб келади. Петурбургдаги қизғин адабий ҳаёт 30-йиллар охирида Лермонтов ижодида эрксеварлик йўналишининг кенг қанот ёзишига имконият туғдиради. «Ўйлар», «Шоир», «Ўзингга ишонма...», «Пайғамбар», «Алвидо, Русия, эй нопок макон» каби шеърлари, «Мцири», «Демон» («Иблис») каби достонлари, «Бэла» қиссаси (ҳаммаси 1839) Лермонтов ижодининг камолот босқичига кўтарилганидан шаҳодат беради. Шу кезларда Франция элчисининг ўғли Э.Барант билан бўлиб ўтган дуэль Лермонтовнинг иккинчи марта Кавказга сургун қилинишига сабабчи бўлади. У Кавказдаги пиёдалар полки таркибида бир неча ҳарбий юришларда иштирок этади. Унинг шу вақтда (1840, окт.) «Отечественные записки» журналида эълон қилган шеър ва достонлари Петербургда катта акс-садо беради. Бундан фойдаланган Е.А.Арсеньева набирасининг Петербургга таътилга келишига эришади (1841, февраль). Аммо расмий доиралардаги ўзига бўлган совуқ муносабатни кўрган Лермонтов 1841 йил 13 майда Пятигорскка қайтиб келади. Шу вақтда бу ерларда истироҳат қилаётган бир гуруҳ ёшлар Лермонтов билан зобит Н.С.Мартинов ўртасида жанжал чиқишига эришадилар. 13 июль куни шоир дуэлда вафот этади. Лермонтовнинг хоки Тархан қишлоғига олиб келиниб, Арсеньевлар хилхонасида дафн этилган (1842 йил 23 апрель). Лермонтов шоир, носир ва рассом сифатида рус маданияти тарихида фахрий ўринлардан бирини эгаллайди. У ўзининг энг яхши асарларида эрксеварлик ва ватанпарварлик ғояларини баланд пардаларда куйлади, мустамлакачилик сиёсати улуғ рус шовинизмининг авж олишига сабаб бўлиши ҳақида рус жамиятини огоҳлантирди, юксак фуқаролик идеалларини тасдиқлади. Лермонтов ижоди Ўзбекистонда катта эътибор қозонган. Шоир ҳаётининг йирик саналари (1941, 1954, 1964, 1989) муносабати билан ўзбек матбуоти, театри ва жамоат ташкилотлари Лермонтов ижодига кўп бор мурожаат этдилар. Асарлари Ойбек, Шайхзода, Миртемир, Усмон Носир, Асқад Мухтор ва бошқа томонидан ўзбек тилига таржима қилинган.

Лермонтовнинг «Маскарад» драмаси Ўзбек миллий академик драма театрида саҳналаштирилган. Тошкент ва бошқа шаҳарларда Лермонтов номи билан аталган мактаб ва кўчалар бор.

Адабиётлар: 1. Азизов Қ., Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. ( XVIII-XX асрлар). – Т.: «Ўқитувчи», 1987 йил, 144-153 бетлар. 2. Бойназаров Ф. Жаҳон адабиёти. Жаҳон адабиёти намояндалари портретларига чизгилар. Т.: «Зар қалам», 2006, 83-84-бетлар. 3. Каримов Н. Пушкин ва ўзбек шеърияти.- Т., 1988. 4. Лермонтов М. Асарлар, 1-2 жилдлар. - Т., 1955. 5. Лермонтов М. Замонамиз қаҳрамони. – Т.: «Ўқитувчи», 1978 йил. 6. Лермонтов М. Собрание сочинений, т. 1-4. М., 1964-65. 7. Пушкин Александр Сергеевич. Полное собрание сочинений, т. 1- 10. -М., 1974-78. 8. Пушкин Александр Сергеевич. Танланган асарлар. 1- 4 жилдлар. - Т., 1954- 55. 9. Пушкин Александр Сергеевич. Танланган асарлар.- Т., 1999. 10. Умарбекова 3. Лермонтов и узбекская поэзия. - Т., 1973.

Похожие

Рус болалар адабиёти

XIX аср танкидий реализм адабиёти. ХIХ аср охири ХХ аср бошларидаги чет эл адабиёти

Маърифатчилик адабиёти ва И.В.Гёте ижоди

ХХ Аср ўзбек адабиёти

Романтизм адабиёти Байрон ва Гюго ижоди