Сюжет. Конфликт. Композиция - Литература - Рефераты

Сюжет. Конфликт. Композиция

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

Режа: 1. Сюжет ҳақида тушунча. 2. Сюжет турлари. 3. Сюжет компонентлари. 4. Конфликт ва унинг турлари. 5. Бадиий асар композицияси.

Сюжет (франц. — предмет, "асосга қўйилган нарса") бадиий шаклнинг энг муҳим элементларидан бири саналиб, бадиий асардаги бир-бирига узвий боғлиқ ҳолда кечадиган, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатларидан таркиб топувчи воқеалар тизимини англатади. Умуман, сюжетлилик бадиий адабиётнинг хос хусусиятларидан бири бўлиб, барча турдаги бадиий асарларда ҳам сюжет мавжуддир. Фақат шуниси борки, ҳар бир турда, жанрда сюжет ўзига хос тарзда намоён бўлади. Масалан, аксарият лирик шеърларда воқеалар тизими мавжуд эмас, бироқ уларда ўй-фикрлар, ҳис-кечинмалар ривожи кузатиладики, бу уларнинг сюжетини ташкил қилади. Шунингдек, баъзан кичик ҳажмли ҳикоя ва новеллалардаги сюжет ҳам "воқеалар тизими" деган таърифга мувофиқ келмайди: бунда бир ҳаётий ҳолат ичидаги ўсиш, ривожланиш кузатилади (Мас.: Чўлпоннинг "Тараққий", А.Қаҳҳорнинг "Бемор" ҳикоялари). Шу хил ҳолатларни кўзда тутган ҳолда адабиётшуносликда воқеабанд сюжет ва воқеабанд бўлмаган сюжет турларини ажратилади. Яна шуни айтиш керакки, айрим адабиётшунослар (мас., Г.Поспелов) фикрича, сюжет эпик ҳамда драматик асарларга хос бўлиб, лирик асарлар сюжетга эга эмас. Бошқалар сюжет деб атаган лирик асардаги ўй-фикрлар, ҳис- кечинмалар ривожини улар композиция билан боғлаб тушунтирадилар. Яъни, бу ўринда лирик асар композицияси сюжет (воқеалар тизими) ўрнини босади, ўй-кечинмаларни муайян тартибда уюштиради. Бу хил қарашнинг қулайлиги шундаки, у ишда терминологик чалкашликлардан қочишга, "сюжет" деганда асарда тасвирланган воқеалар тизимини тушунишга имкон беради. Курсимиз давомида биз ҳам шу хил қарашдан келиб чиқамиз ва "сюжет" деганда эпик ва драматик асарларга хос бўлган сюжетни, воқеалар тизимини тушунамиз. Мавжуд дарслик ва қўлланмаларда сюжетга М.Горький томонидан берилган таъриф келтириладики, унга кўра сюжет "у ёки бу характернинг, типнинг тарихий ривожланиши, ташкил топиб боришидир". Бироқ, маълумки, барча бадиий асарларда ҳам характер ривожланишда, ўсиш ва шаклланишда кўрсатилмайди. Мисол учун А.Қаҳҳорнинг машҳур "Ўғри" ҳикоясини олиб кўрайлик. Маълумки, бу ҳикояда характерлар тайёр ҳолда берилади, воқеа давомида ривожланмайди, — сюжет бу ўринда воқеанинг ички ривожини намоён этади, холос. Демак, М.Горькийнинг сюжетга берган таърифи универсал бўлолмайди, у айрим типдаги асарларга (мас.,"Қутлуғ қон","Кеча ва кундуз") нисбатангина тўғри келади. Модомики биз "сюжет" деганда эпик ва драматик асарларга хос сюжетни назарда тутарканмиз, унда сюжет асардаги "бир-бирига боғлиқ воқеалар тизими" ёки "конкрет ҳолат, битта воқеанинг ички ривожи сифатида тушунилгани тўғрироқ бўлади. Шу билан бирга, сюжет воқеалари давомида персонажлар характерининг очилиши, шаклланиши ҳам бор нарса. Фақат бунга сюжетнинг бадиий

асардаги функцияларидан бири сифатида қараш ҳақиқатга яқинроқ, уни сюжетнинг моҳияти сифатида тушуниш хатодир. Сюжетнинг бадиий асардаги функциялари ҳақида сўз кетганда, аввало, унинг асар проблемасини бадиий тадқиқ этишга имкон берадиган ҳаёт материалини уюштириб беришини айтиш керак. Демак, сюжет асарда мавзуни шакллантиргани ҳолда, унинг қандай бўлиши мазмунга, муаллифнинг ижодий ниятига боғлиқ бўлиб қолади. Масалан, А.Қодирий "Ўтган кунлар" учун танлаган сюжетда Отабекнинг Тошкентдан, Кумушнинг Марғилондан бўлиши — ижодий ният ижроси учун энг мақбул (оптимал) вариант. Негаки, романнинг ўзаги бўлмиш "ишқий-маиший" сюжет чизиғининг Тошкент - Марғилон орасида кечиши ёзувчига ўзини ўйлатган проблемалар тадқиқи учун зарур воқеаларни асарга олиб кириш имконини яратади. Жумладан, Отабекнинг дор остига бориши, Тошкент исёни, қипчоқ қирғини каби воқеалар асарга ҳеч бир зўракиликсиз, ўқувчи хаёлини банд этган Отабек-Кумуш линиясига узвий боғланган ҳолда олиб кирилади ва, муҳими, улар адибга шахс эрки, миллат эрки, миллат тақдири муаммоларини атрофлича бадиий тадқиқ қилиш, фикрларини ифодалаш имконини яратади. Кўринадики, сюжетнинг бадиий асардаги энг муҳим функцияси — бадиий концепцияни шакллантириш ва ифодалашга хизмат қилишида намоён бўлар экан. Бадиий асар сюжети персонажларнинг "ҳаракат"ларидан таркиб топади. Маълумки, кенг маънода "ҳаракат" сўзи вақт бирлиги давомида кечувчи ҳар қандай жараённи англатади. Сўзнинг биз ишлатаётган махсус маъноси ҳам моҳиятан шунга яқин: "ҳаракат" истилоҳи остида персонажларнинг макон ва замонда кечувчи хатти-ҳаракатлари ҳам, руҳиятидаги ўй-фикрлар, ҳис-кечинмалар ривожи ҳам тушунилади. Демак, "ҳаракат"нинг ўзи икки турли экан. Шунга мувофиқ, бу ҳаракат типларидан қайси бири етакчилик қилишига қараб сюжетнинг икки тури ажратилади: а) "ташқи ҳаракат" динамикасига асосланган сюжет ва б) "ички ҳаракат" динамикасига асосланган сюжетлар. Ташқи ҳаракат динамикасига асосланган сюжетларда персонажларнинг муайян мақсад йўлидаги хатти-ҳаракатлари, кураш ва тўқнашувлари, ҳаётидаги бурилишлар тасвирланади, шу асосда уларнинг тақдирида, ижтимоий мавқеида муайян ўзгаришлар юз беради. Содда қилиб айтсак, бу хил сюжетли асарларда воқеа тўлақонли тасвирланади, у ўз ҳолича ҳам бадиий-эстетик қиммат касб этади. Келиб чиқиши жиҳатидан сюжетнинг бу тури қадимийроқ, халқ оғзаки ижодидаги сеҳрли эртаклар, ривоятлар, достонлар, шунингдек, мумтоз шеъриятимиздаги достонларнинг ҳам шу хил сюжетга эгалиги бунинг далилидир. Замонавий ўзбек насрида ҳам сюжетнинг бу типи кенгроқ тарқалган: "Ўтган кунлар", "Меҳробдан чаён", "Кеча ва кундуз", "Қутлуғ қон", "Сароб" — буларнинг барида ташқи ҳаракат динамикаси етакчилик қилади. Айни пайтда, бу асарларда "ички ҳаракат"

динамикаси ҳам кузатилади, бироқ у мавқе жиҳатидан сюжет типини белгилашга ожизлик қилади. Сюжетнинг иккинчи типига асосланган асарлар адабиётимизда анча кейин, 80- йиллардан бошлаб майдонга кела бошлади. Ҳозирча, сюжетнинг мазкур нави насрнинг кичик шаклларида, шунингдек, бир қатор драматик (масалан, Ш.Бошбековнинг "Тақдир эшиги", "Эшик қоққан ким бўлди" пьесалари) синаб кўрилди. Хусусан, А.Аъзамнинг "Бу куннинг давоми", "Асқартоғ томонларда" номли қиссаларида воқеалар ўз ҳолича эмас, персонаж руҳиятидаги жараёнга туртки бериши жиҳатидан аҳамият касб этади. Асар давомида персонажлар ҳаётида, тақдирида ёки ижтимоий ҳолатида эмас, унинг руҳиятидагина бурилишлар, ўзгаришлар содир бўлади. Бадиий асарда тасвирланган воқеалар бир тизимга боғланар экан, улар орасида асосан икки турли муносабат кузатилади. Сюжетдаги воқеаларнинг ўзаро муносабатига кўра хроникали ва концентрик сюжет турлари ажратилади. Хроникали сюжетда воқеалар орасида вақт муносабати(А воқеа юз берганидан сўнг Б воқеа юз берди) етакчилик қилса, концентрик сюжет воқеалари орасида сабаб-натижа муносабати(А воқеа юз бергани учун Б воқеа юз берди) етакчилик қилади. Келиб чиқишига кўра хроникали сюжетлар қадимийроқ саналади. Хроникали сюжет қаҳрамон тақдирини даврий изчилликда, унинг характерини ривожланишда кўрсата олиши жиҳатидан устунлик қилади. Шу боис ҳам катта эпик асарларда кўпроқ хроникали сюжет қўлланилади. Сюжетнинг мазкур тури эпик кўламдорликни таъминлашга ҳам катта имкон яратади. Зеро, бунда асосий сюжет билан ёндош ҳолда ёрдамчи сюжет чизиқларини ҳам юргизиш, жуда катта ҳаёт материалини қамраб олиш имкониятлари мавжуд. Хроникали сюжетда асарнинг "бадиий вақт"и исталганча кенгайтирилиши мумкин: унда "параллел вақт"да кечаётган воқеаларни тасвирлаш, ретроспекция усулидан — замонда ортга қайтиш усулидан фойдаланиш имкониятлари анча кенг. Шуниндек, хроникали сюжетга қурилган асарга сюжетдан ташқари унсурлар, муаллиф мушоҳадалари, тафсилотларни табиий равишда киритиш, бадиий матнга сингдириб юбориш мумкин. Саналган хусусиятларни, масалан, С.Айнийнинг "Қуллар", П.Қодировнинг "Юлдузли тунлар" асарларида кузатиш мумкин бўлади. Концентрик сюжет воқеалари битта асосий воқеа теграсида айланиши билан характерланади. Хроникали сюжетдан фарқ қилароқ, бунда воқеалар етакчилиги кузатилади. Сабаби, концентрик сюжет конфликт асосида сюжетнинг шиддат билан ривожланишини, унинг ечимга томон интилишини тақозо қилади. Сюжетнинг бу тури бадиий асар қурилишининг мукаммал, асарнинг ўқишли ва қизиқарли бўлишига имкон беради. Яъни, бу хил сюжет ўқувчи диққатини битта нуқтада тутиб туради, ўқиш жараёнидаги фаоллигини оширади. Бунинг ёрқин мисоли сифатида детектив асарларни

кўрсатиш мумкин. Детектив асарларнинг аксариятида сюжет воқеалари конкрет ҳодиса атрофида айланади, ўқувчи хаёлини шу ҳодисанинг сабабларини, қай тарзда юз бергани билиш истаги эгаллайди, бу саволларга ўзича жавоб излайди, ўзи топган жавобнинг қай даражада тўғрилигини билмоқчи бўлади — буларнинг бари ўқувчини асарга боғлайди қўяди. Концентрик сюжет нисбатан қисқа вақт ичида кечган воқеаларни қамраши, ёндош сюжет чизиқларини киритиш имкониятларининг камлиги билан ҳам ҳарактерланади. Саналган хусусиятларни О.Ёқубовнинг "Муқаддас", "Биллур қандиллар", "Улуғбек ҳазинаси" каби асарлари мисолида кузатиш мумкин. Айтиш керакки, сюжетларни юқоридагича икки турга ажратилса-да, бу икки турга хос хусусиятлар кўпроқ аралаш ҳолда зуҳур қилади. Зеро, хроникали сюжет воқеалари орасида сабаб-натижа (олдин юз берган воқеа кейин юз берган воқеага қисман сабаб бўлиб келади) муносабати, концентрик сюжет воқеалари орасида вақт муносабати(натижа сабабдан кейин келади) кузатилиши табиий. Демак, конкрет асардаги сюжет типини белгилашда мазкур муносабатларнинг қайси бири етакчи мавқега эгалиги эътиборга олиниши лозим. Баъзан асарда ҳар икки типдаги сюжет хусусиятлари уйғун ҳолда намоён бўлади ва айни шу уйғунлик унинг жозибасини таъминлаган муҳим омил бўлиб қолади. Хусусан, А.Қодирийнинг "Ўтган кунлар", Чўлпоннинг "Кеча ва кундуз" романларида шу хил уйғунликни кўрамиз. Ҳар икки романда ҳам хроникалилик етакчи бўлгани ҳолда, концентрик сюжет хусусиятларидан максимал фойдаланилганки, бу ўринда қоришиқлик ҳар икки типга хос энг яхши жиҳатлардан фойдаланиш асосида асарнинг бадиий мукаммал бўлишига хизмат қилади. Бадиий асар сюжети экспозиция, тугун, воқеа ривожи, кульминация, ечим сингари унсурлардан таркиб топади. Экспозиция сюжетнинг бошланиш қисми бўлиб, ўқувчини асар воқеалари кечадиган жой, қаҳрамонлар, асар конфликти етилган шарт- шароитлар билан таништиради. Айтиш керакки, экспозиция ҳажм эътибори билан турлича бўлиши ва асарнинг турли ўринларида келиши, баъзан умуман тушириб қолдирилиши мумкин. Масалан, "Меҳробдан чаён"да экспозиция жуда катта ўринни — хондан совчилар келгунга қадар бўлган эпизодларни ўз ичига олса, "Қутлуғ қон"да у жуда қисқа ва тугундан кейин берилади, "Қўшчинор чироқлари"да эса экспозиция умуман тушириб қолдирилади. Тугун асар воқеаларининг бошланишига туртки бўлган воқеа, асар конфликти қўйилган жойдир. Экспозициядан фарқли ўлароқ, тугун сюжетнинг зарурий элементи саналади, яъни, у сюжетда ҳар вақт ҳозирдир. Фақат айрим ҳолларда, хусусан, баъзи хроникали сюжетларда, шунингдек, "ички ҳаракат" динамикаси асосидаги сюжетларда у етарлича бўртиб кўринмаслиги мумкин. Тугун, одатда, асарнинг бошланишида,

экспозициядан кейиноқ берилади. Баъзан, муайян бадиий-эстетик мақсадни кўзда тутган ҳолда, унинг ўрни ўзгартирилиши ҳам (масалан, "Ўтган кунлар" романида Отабек билан Кумушнинг дафъатан учрашиб қолиши — асарнинг тугуни, бироқ бу воқеа биринчи бўлим ниҳоясида баён қилинади) мумкин. Шуниси ҳам борки, баъзи катта ҳажмли асарлар сюжетида бир эмас, бир нечта тугунга дуч келишимиз ҳам мумкин. Масалан, "Кеча ва кундуз"да Акбаралининг Зебига совчи қўйиши битта тугун бўлса, Мирёқубнинг Марямга ишқи тушгани иккинчи тугунни ташкил қилади. Бундан англашиладики, асарда мавжуд сюжет линиялари баъзан ўз тугунига эга бўлиши мумкин экан. Тугундан кейинги воқеалар занжири воқеа ривожи деб юритилади. Одатда сюжет воқеалари босқичма-босқич ривожлантириб борилади. Асардаги воқеалар ривожининг энг юқори нуқтаси, ундаги конфликт бениҳоя кучайган ўрни кульминация деб юритилади. Масалан, "Меҳробдан чаён"да Анварнинг хон билан тўқнашуви кульминацион нуқта саналади. Айни шу нуқтада қаҳрамоннинг муҳит билан зиддияти ўзининг энг юқори даражасига кўтарилади ва ўз ифодасини топади. Кульминация энди асар воқеаларининг ечимга томон интилишини, бир томонга ҳал бўлишини тақозо қилади. Ечим сюжет воқеалари ривожининг якуни, уларнинг ниҳоясида қаҳрамонлар руҳиятида, тақдирида юзага келган ҳолатдир. Ечимда конфликтли ҳолат, қаҳрамонлар орасидаги зиддиятлар ўзининг бадиий ечимини топади. Бироқ буни қоида мақомида тушунмаслик лозим. Сабаби, бу хил ечим кўпроқ макон ва замонда чекланган сюжетларга(драматик асарлар, шунингдек, концентриклик даражаси юқори бўлган эпик асарлар) хосдир. Кўплаб асарларда эса ечимдан сўнг ҳам зиддиятлар, қаҳрамонлар тақдиридаги чигалликлар ҳал қилинмаганича қолаверадики, бу ўқувчини ўйлашга, мушоҳада қилишга ундайди. Яъни, том маънодаги ечимнинг мавжуд эмаслиги асарнинг таъсир кучини, ўқувчининг ижодий фаоллигини оширишга хизмат қилувчи усулга айланади. Масалан, П.Қодировнинг "Эрк", О.Ёқубовнинг "Матлуба", "Қанот жуфт бўлади", Х.Султоновнинг "Саодат соҳили" каби қиссаларида худди шундай ҳолга дуч келинади. Демак, ечимни асарда қўйилган конфликтнинг ечими сифатида эмас, балки ундаги воқеалар ривожининг якуни, натижаси сифатида тушунилгани тўғрироқ бўлади. Юқоридагилардан маълум бўлдики, тугун, воқеа ривожи ва кульминация сюжетни тутиб турувчи асосий унсурлар саналади ва улар ҳар қандай сюжетда мавжуд бўлади. Экспозиция билан ечим эса сюжетнинг шарт бўлмаган элементлари бўлиб, уларнинг асарда бўлиш ёки бўлмаслиги ёзувчининг ижодий нияти, ижодий индивидуаллиги, бадиий тасвир ва талқин йўсини билан боғлиқдир. Айрим адабиётларда пролог ва эпилог ҳам сюжет элементи сифатида кўрсатилади. Шунингдек, баъзи асарлар борки, уларда қаҳрамонларнинг асарнинг сюжет

вақтидан олдинги (олдинги тарих - "предистория") ёки кейинги ҳаёти (кейинги тарих - "последуюҳая история") ҳақида маълумот берилади(ёки тасвирланади)ки, улар ҳам сюжет элементлари қаторида саналади. Бироқ бу унсурлар сюжетга бевосита боғлиқ эмас, улар кўпроқ композицияга алоқадор элементлардир. Масалан, "Ўтган кунлар"даги муқаддима, "Кеча ва кундуз"даги баҳор лавҳаси - пролог, "Ўтган кунлар" романидаги Отабекнинг қабристонда Зайнаб билан тўқнаш келиши — эпилог, унинг кейинги ҳаёти ҳақидаги маълумотлар "кейинги тарих" сифатида олиниши мумкин. Адабиётшуносликда "сюжет" ва "фабула" истилоҳларини ишлатишда турличалик бор: айрим адабиётшунослар бу икки истилоҳни синоним сифатида ишлатсалар, бошқалари фарқлайди. Хусусан, рус формал мактаби вакиллари "фабула" деганда асарда тасвирланган воқеаларнинг ҳаётда юз бериш тартибини, "сюжет" деганда эса уларнинг асарда жойлаштирилиш тартибини тушунадилар. Воқеаларнинг ҳаётда юз бериш тартиби билан уларнинг асарда жойлаштирилиш тартибини фарқлаш бадиий асар қурилишини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади. Биз ҳам ўз ишимизда буни фарқлаган ҳолда, истилоҳий чалкашликлардан қочиш мақсадида воқеаларнинг асарда жойлаштирилиш тартибини "сюжет композицияси" деб юритамиз. Маълумки, бадиий асарларда кўпинча воқеаларнинг ҳаётда юз бериш тартиби ўзгартирилади. Албатта, бунда ёзувчи муайян бадиий-эстетик мақсадни кўзлайди. Масалан, "Ўтган кунлар" романидаги воқеаларнинг ҳаётда юз бериш тартиби нуқтаи назаридан Отабек билан Кумушнинг тасодифий учрашуви романнинг бошланишида берилиши лозим эди. Бироқ А.Қодирий бу тартибни ўзгартириб, уни биринчи бўлим охирида, тўй тасвиридан кейин беради. Бу билан адиб нимага эришади? Романнинг бошланишидан Отабекнинг хатти-ҳаракатларини диққат билан кузатган, Раҳматжон ва Ҳомид билан карвонсаройдаги суҳбатда қутидорнинг қизи тилга олиниши билан алланечук безовталанганини сезган, Ҳасанали билан бирга унинг уйқусида алаҳлашларига гувоҳ бўлган, қутидорнинг қизига унаштирилганини эшитганда "қайси қизига" дея безовталанганини кўрган ўқувчи бунинг сабабини, сабабчисини билишга интилади, асарни янада синчиклаб ўқийди, унга бутун вужуди билан боғланиб қолади. Ривоядаги "сирлилик" ўқувчи Кумушнинг хатти-ҳаракатларини, унинг ўйчанлигю ариқ суви билан сирлашишларини, қизлар мажлисидаги бўзлашларини кузатганда яна бир баҳя ортади. Ниҳоят, Кумушнинг "Сиз ўшами?" деган ҳайрат тўла сўзларини эшитгач, ўқувчи дилидаги тахмини тўғри чиққанига амин бўлади, қониқиш ҳосил қилиб турган пайти адиб ҳам ўша тасодифий учрашувдан сўз очади. Кўрамизки, оддийгина шу усул ўқувчининг ижодий фаоллигини оширади, уни қаҳрамонлар руҳиятига яқинлаштиради, асарнинг жозибасию таъсир кучини оширади. "Ўтган кунлар" мисолида кўрилган усул ретроспекция деб

аталиб, унинг моҳияти шуки, бунда ёзувчи сюжет воқеаларини тўхтатиб ўтмишга, илгари бўлиб ўтган воқеалар тасвирига ўтади. А.Қодирий мазкур усулни романнинг биттагина ўрнида қўллаган бўлса, баъзи асарларнинг сюжет қурилишида ретроспекция етакчи мавқе эгаллаб, уларда асарнинг бадиий вақти билан ўтмиш навбатма-навбат бериб борилади. Масалан, М.М.Дўстнинг "Галатепага қайтиш", Х.Султоновнинг "Оддий кунларнинг бирида", Э.Аъзамовнинг "Байрамдан бошқа кунлар" қиссаларида шу хил сюжет қурилишига дуч келамиз. Бундан кўринадики, сюжет қурилишида бадиий вақтни турли йўсинларда бериш усули анча кенг қўлланилар экан. Айни шу ўринда бадиий вақт ва унинг кўринишлари хусусида тўхталиб ўтишимиз мақсадга мувофиқ кўринади. Маълумки, бадиий асарда тасвирланаётган воқеалар макон ва замонда кечади, шунга кўра адабиётшуносликда "бадиий вақт" тушунчаси кенг қўлланилади. Аввало, бадиий асарда тасвирланаётган воқеаларнинг юз бериш вақти билан уларни ҳикоя қилиш вақтини фарқлаш керак. Биз шартли равишда асардаги воқеаларнинг юз бериш вақтини "сюжет вақти", асар воқеаларининг ҳикоя қилиниш вақтини "композиция вақти" деб оладиган бўлсак, у ҳолда бу иккиси ҳар вақт ҳам бир-бирига мос келмаслиги кўрилади. Чунки асар (бу ўринда эпик асарлар назарда тутилади) устида ишлаётган ёзувчи ижодий ниятини амалга ошириш йўлида "бадиий вақт" имкониятларидан турли йўсинларда фойдаланиши мумкин. Дейлик, у зарур ўринда асар вақтидан чекиниб, ўтмишда юз берган воқеаларни тасвирлаши ("ретроспектив вақт"), юз бериши жиҳатидан бир пайтга тўғри келадиган воқеаларни навбати билан тасвирлаши ("параллел вақт" - бу асосий сюжет чизиғига нисбатан олинади) мумкин. Асар сюжетидаги воқеалар ўқувчи тасаввурида узлуксизлик иллюзиясини ҳосил қилгани (шу боис ҳам биз сюжет воқеалари ҳақида гапирганда "кейин бундай бўлади" деймиз, "шунча вақтдан кейин бундай бўлади" демаймиз) ҳолда, ҳақиқатда уларнинг орасида катта вақт бўшлиғининг бўлиши табиийдир. Масалан, С.Айнийнинг "Қуллар" романида бир асрдан зиёд, "Меҳробдан чаён"да эса атиги олти ойга яқин вақт давомида кечган воқеалар қаламга олинади. Шунга қарамай, бу икки роман бир-биридан ҳажм (ёки ҳикоя қилиниш вақти) жиҳатидан унчалик катта (уларда тасвирланган вақтга мутаносиб равишда) фарқ қилмайди. Зеро, хроникали сюжет асосига қурилган "Қуллар"да композиция вақти воқеаларнинг юз бериш вақтининг узунлиги ҳисобига чўзилса, концентрик сюжет асосидаги "Меҳробдан чаён"да ретроспектив ва параллел вақтлар ҳисобига кенгайган. Демак, бадиий вақт — шартли тушунча, бу шартлилик сюжет вақтини композиция вақти доирасига сиғдириш талаби билан юзага келади. Бадиий асар сюжети воқеалардан, воқеалар эса персонажларнинг хатти- ҳаракатлари, ўзаро мураккаб муносабатлари, зиддиятларидан таркиб топгани боис ҳам

уни ҳаёт зиддиятларини умумлаштирувчи воқеалар системаси сифатида таърифланади. Сюжет билан конфликт орасида иккиёқлама алоқа кузатилади: бир томондан, сюжет конфликтларни умумлаштириб намоён қилади, иккинчи томондан, конфликт сюжетни ҳаракатга келтирувчи асосий куч саналади. Кўринадики, сюжет ва конфликт бадиий асарда уйғунлашади, бири иккинчисини тақозо қилади. Конфликт (лат., тўқнашув) деганда бадиий асар персонажларининг ўзаро курашлари, қаҳрамоннинг ўз муҳити билан зиддиятлари, шунингдек, унинг руҳиятида кечувчи қарама-қаршиликлар тушунилади. Бадиий асар воқеликни бадиий акс эттиргани ва унинг марказида инсон образи тургани учун ҳам инсоннинг реал ҳаётида мавжуд конфликтларнинг бари унда бадиий аксини топади. Шу нуқтаи назардан бадиий конфликтнинг учта тури фарқланади: 1. Характерлараро конфликт. 2. Қаҳрамон ва муҳит конфликти. 3. Ички(психологик) конфликт. Айтиш керакки, конфликтнинг мазкур турлари бадиий асарда аралаш ҳолда зуҳур қилади ва ўзаро узвий алоқада бўлади: бири иккинчисига ўтади, бири иккинчисини келтириб чиқаради, бири иккинчиси орқали ифодаланади ва ҳ. Яъни, қаҳрамоннинг муҳит билан конфликти унинг бошқа персонажлар билан тўқнашувлари, руҳиятидаги зиддиятли жараёнлар тасвири орқали очиб берилади. Масалан, Чўлпоннинг "Кеча" романидаги Мирёқуб — ўз муҳити билан зиддиятга киришган қаҳрамон. Мирёқубнинг муҳит билан зиддияти унинг Акбарали билан ўзаро зиддиятли муносабатлари фонида етишади, айни шу муносабатлар қаҳрамон руҳиятидаги мураккаб жараёнга — ўй-фикрлар курашига туртки беради. Конфликтнинг барча турлари ҳам қаҳрамонни муайян бир ҳаракатга ундайди, айни шу нарса конфликтни сюжетни юргизувчи куч сифатида талқин қилишга имкон беради. Буни яна Мирёқуб мисолида кўришимиз мумкин: Акбарали билан очиқ тўқнашув даражасига етмаган зиддияти Мирёқубни ҳаракатга — ўзини валинеъмати билан қиёслаш асосида ўзининг кимлигини, ҳаётдаги ўрнини англашга ундадики, унинг руҳиятида мураккаб ўйлов жараёни("ички ҳаракат") бошланди. Бу ўйловлар натижасида у ўзининг ижтимиоий шахс сифатида танишга, ўзининг ижтимоий мақомини англашга келдики, бу энди уни фаол ижтимоий ҳаракатга ("ташқи ҳаракат") ундаши табиий (унинг жадидларга хайрихоҳ мавқени эгаллаши романнинг иккинчи китобида Мирёқуб ижтимоий фаолиятда тасвирланиши мумкин эди, деган тахминни пайдо қилади) кўринади. Ўз-ўзидан равшанки, конфликт қаҳрамоннинг қай йўсин ҳаракат қилишини ҳам белгилайди ва шу асосда сюжет воқеаларининг қай тарзда ривожланишига ҳам таъсир қилади. Масалан, Отабек руҳиятидаги зиддият шуки, у замонасининг илғор зиёлиси сифатида инсон шахсини ҳурмат қилади ва айни чоқда ўз даври, муҳити таъсиридан

буткул ҳоли ҳам эмас. Натижада Отабек муҳит билан конфликтда (ота-онаси уни иккинчи бор уйлантиришга жазм қилганда қарши тургани моҳиятан қаҳрамон-муҳит конфликти, фақат бу нарса ота-она билан муносабат орқали ифодаланади) ён берди: "бир бечораға кўра-била туриб жабр ҳам хиёнат..." бўлаётганини, Зайнаб "қаршисида бир жонсиз ҳайкал" бўлишини билатуриб, уйланишга розилик берди. Яъни, Отабек руҳиятидаги эскилик ва янгилик курашида аввалгисининг қўли баланд келди: у ўша дамда Зайнаб шахсини, унинг ҳуқуқини ҳимоя қилолмади. Кейинроқ, Зайнабнинг ўзига нисбатан муҳаббатини билгач, Отабек айбини чуқур ҳис қилди, шу боис ҳам Кумушнинг қатъий талабларига қарамасдан унинг жавобини беришга журъат қилолмади, натижада ўзи истамагани ҳолда фожиага йўл очиб берди. Кўринадики, қаҳрамон руҳиятидаги зиддиятлар унинг муҳит ва шу муҳитдаги кишилар билан зиддияти асосида юзага келади, айни пайтда уларга фаол таъсир ҳам қилади — сюжетнинг у ёки бу тарзда ривожланишини белгилайди. Бу эса конфликт сюжетни ҳаракатлантирувчи куч эканлигини кўрсатувчи ёрқин далилдир. Бадиий асардаги шакл компонентларини бадиий мазмунни шакллантириш ва ифодалаш учун энг қулай тарзда уюштириш композициянинг зиммасидаги вазифа саналади. Композиция (лат., тартибга солиш, тузиб чиқиш) асардаги барча унсурларни шундай уюштирадики, натижада унда биронта ҳам ортиқча унсурнинг ўзи бўлмайди, зеро, ҳар бир унсур асар бутунлигида ўзининг функциясига эга бўлади, муайян ғоявий-бадиий юк ташийди. Аввало, композициянинг катта қисмини сюжет ташкил қилишини таъкидлаш жоиз. Шу билан бирга, бадиий асар фақат воқеалар тизимидангина иборат эмас, унда ривоя, тафсилотлар, пейзаж, портрет, интерьер, лирик чекиниш, қистирма эпизод каби сюжетдан ташқари қатор унсурлар ҳам мавжуд. Ёзувчи асар қурилишини белгилаганда уларнинг ҳар бирини ўз ўрнида, ўз меъёрида ишлатиши, қисмларни бутун билан мустаҳкам алоқада бўладиган, бу алоқалар англанадиган тарзда жойлаштириши муҳим. Аввал айтганимиздек, ёзувчи ижодий ниятдаёқ ўқиш жараёнини ҳам назарда тутади. Айни шу нарса, ўқиш жараёнининг ижод жараёнига таъсири, бадиий асар композициясини белгилаганда айниқса яққол кўринади. Композицион жиҳатдан яхши ташкилланган асардан ўқувчи то сўнгги нуқтага қадар янги-янги мазмун қирраларини кашф этиб боради, ўқиш давомида турфа ҳиссий ҳолатларни қалбдан кечиради, ақлий ёхуд руҳий толиқиш, зерикиш ҳислари унга тамомила ёт бўлади. Булардан кўринадики, бадиий асар композицияси асарнинг барча компонентларини уюштириб, унинг шаклий ва мазмуний бутунлигини таъминлайдиган, асарнинг ўқилиши, уқилиши ва китобхонга ғоявий-эстетик таъсирини бошқарадиган, хуллас, асарни чинакам санъат ҳодисасига айлантирадиган энг муҳим унсур экан. Муайян асар бадиияти ҳақида сўз кетганда унинг сюжет-композицион

хусусиятларига, ижодкорнинг бадиий маҳорати ҳақида сўз борганда унинг бу борадаги маҳоратига айрича эътибор берилиши бежиз эмас. Зеро, бадиий асарда ҳаётни муайян бадиий шаклга солинган ҳолда акс эттирилади, унда янги реаллик — бадиий воқелик яратилади. Яъни, санъаткор бир бутунликдан иккинчи бир бутунликни — воқеликнинг бадиий моделини яратиши, ҳаёт материалини(диспозиция) бадиий асарга(композиция) айлантириши зарур бўлади. Шу боис ҳам диспозицияни композицияга айлантира олиш иқтидори ижодкор шахснинг туғма имкониятлари сирасида саналиб, истеъдод кучи унинг қай даражада эканлиги билан белгиланади.

Адабиётлар: 1. Каримова С. Композицион мукаммаллик йўлида//Ўзбек тили ва адабиёти.-1991.-№6.- Б.54-58 2. К.Турдиева. Асар сюжети ва композицияси ҳақида//Тил ва адабиёт таълими 2001-№3. Б. 23-27. 3. Қурбонов Т. Портрет яратиш услуби ҳақида//Ўзбек тили ва адабиёти.-1996.-№5.-Б.47 4. Зарубежная эстетика и теория литературы Х I Х-ХХ вв.-М.,1987 5. Жирмунский В. Теория стиха.-Л.,1975 6. Успенский Б. Поэтика композиции.-М.,1970 7. Шкловский В. О теории прозы.-М.,1983 8. Литературный энциклопедический словарь.-М.,1987 9. Введение в литературоведение.-под.ред Г.Поспелова.-М.,1987. 10 . www.ziyonet.uz

Похожие

Композиция ва сюжет

Бадиий асарда шакл ва мазмун

Композиция. Динамик ва тургун композициялар

Драматик асарларни ўрганиш

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари