Сидқий Хондайлиқий ҳаёти ва ижоди - Литература - Рефераты

Сидқий Хондайлиқий ҳаёти ва ижоди

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Сидқий Хондайлиқий ҳаёти ва ижоди (1884-1934 ЙИЛ) Режа: 1. Сидқий Хондайлиқий ҳаёти. 2. Сидқийнинг ишқий лирикаси. 3. Сидқийнинг ижтимоий-сиёсий лирикаси. 4. «Русия инқилоби» достони ҳақида. Сидқийнинг насрий асарлари.

Сидқий Хондайлиқий адабиёт майдонига XX аср бошларида кириб келган, даврнинг шиддатли олатаъсир воқеаларига гувоҳ бўлган, уларга оддий халқ нуқтаи назаридан баҳо берган, ўз асарлари билан замонасининг ўзига хос солномаларини ярата олган шоирлардан. Сирожиддин Сидқий 1884 йилда туғилди. Отаси Мирзоҳидохун «охунд» деб номланишидан ўқимишли кишилардан эди. Шоир ўз отасининг камбағалроқ, бечораҳолроқ бўлганидан хизматкорларга овқат ташиб, от-улоқ боқиб, рўзғор тебратганини айтади. Отасининг ёрдами билан 6 ёшларида Сирожиддиннинг саводи чиқади. Хати равон бўлиб, қисқа муддатда шериклари орасида кўзга ташланиб қолади. 190 3 йилда юқори таҳсилини такомиллаштириш мақсадида Тошкентга келади. Кесакқўрғон маҳалласидаги Мадрасаи Раҳматуллоҳда Шомуҳиддин охунд қўлида араб тилининг сарф (морфология)у наҳв(синтаксис)ини ўрганади. Х аттотликка муҳаббат қўйиб, замонасининг машҳур қилқалами Тошкентнинг арпапоя маҳалласида истиқомат қилувчи Муҳаммад Шоҳмурод котибга шогирд тушади. Сўнгра Фарғона водийсига келиб, «машҳури даврон» Мирза Ҳ ошим Ҳўжандийдан сулҳ, та ъ лиқ, руқъа, ёқутий, убайдий, лоҳурий каби хатларни ўрганади ва у кишининг тарбия марҳамати билан «ғурбат юрти»да шуҳрат қозонади. Шеър машқ қ ила бошлайди, таржима билан шуғулланади. Сидқий шоир сифатида шаклланишида Каримбек Камий (1865-1922)нинг хизмати катта бўлди. «Бекларбеги»да шеърхонлик тез-тез бўлиб турган. Мулла Тўлаган – Тавалло , Мўминжон-Тошқин, Сидқий, Мискин, Хислатлар бу мушоираларнинг фаоллари эдилар. Бу суҳбатлардан шеър илми билан боғлиқ гаплар ҳам ўртага тушар эди. Сидқий «сажъ» (қофияли наср), «қофия» кабиларни мана шу адабий давраларда ўрганганини айтади. Сидқийнинг илк шеърлари ишқий мавзуда эди. Уларни «Шавкат» тахаллуси билан ёзади. «Туҳфаи Шавкат», ( 1913), «Савъоти Шавкат» ( 1914) тўпламларини нашр эттирди . Бир қатор шеърларида «Шеван» (нола, фиғон)

тахаллусини қўллайди. Лекин кейинроқ барча асарларини Сидқий тахаллуси билан чоп эттиради. Шоирнинг ўзи табиатан меҳнаткаш, ҳунар ва касб ўрганишга мойил ва моҳир бир киши эди. У хушхатликдан ташқари тош йўниб, унга турли ишлов бериш, хат ёзиш, турли безаклар тушириш, суратлар ишлаш, муҳр «қазиш»ни ўрнига қўя р ди. Шоирнинг шахсий ҳаёти ҳам айтгулик бахтли кечмаган. Ўғиллари Фатҳулкарим ва Омонуллоларнинг кетма-кет вафот этди . Бу эса Сидқийнинг қаддини букди, қалбини жароҳатлади. Шоир Сидқий 1934 йилда, 50 ёшида ўз қишлоғи Парвезтепада вафот этади. Унинг асарларини садоқатли шогирди Абдулла Носиров ЎзФА Шарқшунослик институнинг қўлёзмалар фондига топширди. 1984 йилда адабий жамоатчилик шоир таваллудининг 100 йиллигини, 1994 йилда 110 йиллигини нишонлади. 1984 йилда салкам 70 йиллик танаффусдан сўнг адиб асарлари алоҳида бир қатор китоб ҳолида нашр этилди. 1996 йилда унинг ижоди ҳақида диссертация ёқланди. Сидқий Хондайлиқий - серқирра, сермаҳсул ижодкор. Адибнинг асарлари жанрига кўра ҳам, мазмун йўналишига кўра ҳам, мақсад-моҳиятига кўра ҳам хилма-хил эди. Шоир бадиий ижодга бадиий лаззатгина оладиган бир гўзаллик тимсоли деб қарамади, уни ҳаёт ва кураш учун восита деб билди. Шунинг учун ҳажвиёт шоир ижодидан кенг ўрин олди. У «Ҳолати Сидқий»да ёзади: «Адабиёт ва ошиқона ғазали кўп бўлса ҳам, аксар табъи ҳажвиётга мойил бўлуб, Николай йўлига сув сепгонларга ва ҳутам дунёга сотилгон, мол-давлат муфти маожинларига қуввати борича қаршу ҳаракат ва зўр монеъят кўрсатур эди». Дарҳақиқат, Сидқий Хондайлиқий табиатан тиксўз, ҳозиржавоб, ҳақталаб, адолатсизлик ҳеч бир чиқиша олмайдиган, айниқса, текинхўрлик, таъмагирлик ва порахўрликни, қаллобликни инсонликка буюк офат билувчи ғоят покиза виждон эгаси эди, у бунинг жабрини ҳам кўрди. Сидқийнинг ҳажви тиғидан товламачи порахўрлар, муттаҳам чор амалдорлари ҳам четда

қолмаган. Чунончи, унинг 1984 йилда «Навбаҳор» тўпламида эълон қилинган асарлари орасида Ўнқўрғон қозиси ҳақида бир воқеий ҳикояси бор. Бу шеърий ҳикоясида жоҳил ва банги бир эшоннинг юрагига қози бўлиш ғулғуласи тушиб, муридларни йиғиб, пора билан унга эришгани, шариат ишларини паймол қилгани, порахўрлик, ҳақсизликка ривож бергани ҳақида гап кетади ва бу шариат пешвосини ҳаётидан лавҳа келтиради. Ушбу воқеани ёзиш билан шоирнинг бошига балолар ёғилади. Араб, форс тилларини яхши билган шоир таржима билан ҳам жиддий шуғулланади. Масалан, у машҳур «Минг бир кеча»ни, Шерозийнинг «Бўстон»ини, ўнлаб ҳикоя ва латифаларни таржима қилган. ЎзФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида Сидқийнинг 20 дан ортиқ номда босма ва қўлёзма китоблари сақланиб келади. Унинг юздан ортиқ ғазалини ўз ичига олган қўлёзма девонидаги шеърлар истеъдодли лирик шоир бўлганлигини кўрсатади. 1910 йилларда босилган «Баёзи Ҳазиний», «Баёзи Муҳалло», «Армуғон Хислат» каби кўпгина тўпламларда шоирнинг «Шавкат», «Шеван» тахаллуслари билан ёзган ўнлаб шеърлари ва ҳажвиялари бор. Шоирнинг лирик шеърлари шуни кўрсатадики, у мумтоз адабиётимиздаги ҳаётий, инсоний муҳаббат, одамийлик сингари энг яхши анъаналарни давом эттиради. Лекин унинг ижодиётида демократик руҳ, маърифатпарварлик бошқа мавзулардан кўра етакчи мавқеда туради. Шоирнинг дунёқараши уни Муқимий ва Фурқатлар изидан боришга ундади. Қуйидаги шеърий парча фикримизни тасдиқлайди: Бурқани олиб юздин ой каби дурахшон қил, Эл қизини ҳуснингга ўйла наргизистон қил, Қад чекиб, ҳиром айлаб, саврларни яксон қил, Субҳидам кириб жоно, боғ ичида жавлон қил, Доманинг насимидин ғунчаларни ҳандон қил.

Шоир лирикаси, асосан, иккига бўлинади: 1. Ишқий лирика. 2. Сиёсий- ижтимоий лирика. Бошқа қатор шоирларда бўлганидек, Сидқий лирикасида ҳам маънавий қаҳрамонлар – ошиқ, маъшуқа, рақиб ва фалак образлари мавжуд. Унинг ошиқи ёрининг жафоларидан нолийди, аммо у ёрнинг илтифотидан умид узмайдиган киши. Ҳижронингга ман бўлиб қарибо, Васлинг даме бўлмади насибо. А ғ ёрима ўзни айлаб улфат, Қилдинг ўзин онлара ҳабибо. Шоир поэтик меросининг салмоқли қисмини ҳажвиёт ва ижтимоий- сиёсий мавзулардаги шеърлар ташкил этади. Ҳажвий асарларининг аксарияти ҳаётий воқеалар ва деталлар асосига қурилган бўлиб, ижтимоий- сиёсий шеърлари эса даврнинг муҳим воқеалари ҳақидадир. Масалан, «Муҳораба» шеъри 1914 йилда бошланган Биринчи жаҳон уруши ҳақидадир. Шоир унинг оддий халқ бошига келтирган фожиаларидан сўз очади, очлик ва талонда қолган меҳнаткаш ёнида туриб, муҳораба ҳайбаракаллачиларини лаънатлайди: Келди замона аҳлини ҳайрон муҳораба, Ҳар гўша ичра айлади гирён муҳораба, Танг айлади-ю, қилди бағри қон муҳораба, Гирмон қирилсун айламан эълон муҳораба, Болқон ҳам ўлсун этмайин эълон муҳораба. Бундан ташқари, шоирнинг “Нуқта эрмас хатдаги кўздин тўкулган ёш эрур”, “Ё раб, на янглиғ эрди бу бахти қаро манго” деб бошланувчи ва “Эҳтиёж” радифли шеърларида ижтимоий-фалсафий ғоялари ўзининг тиниқ

аксини топган. Янада муҳими, бу шеърларда Сидқийнинг шахсий норозилиги умум норозилиги даражасигача кўтарилган. Мардикорлик воқеаларига бағишлаб «Работчийлар намойиши» асарини яратди. Унда «Рангимиз синуқ, ҳолимиз забун, бўлди ҳам била қадимиз дуто» мисралари борки, улар айнан меҳнаткаш халқнинг тилидан айтилгандек жаранглайди. Мардикорларнинг ўз юртларига қайтиб келишларига бағишлаб «Работчилар келиши» асарини яратди. Шоир ёшларга алоҳида эътибор билан қарайди. Янгича қарашлар билан чиққан ёшларга кўпчиликнинг диққатини тортмоқчи бўлади. Унинг «Тоза ҳуррият»га кирган шеърларидан бири «Яшасун ёшлар» деб номланган. Шоир унга «Ҳозирги намойишчи тараққийпарвар Тошканд ёшлари ҳақида» деб изоҳ берган. Шоир ёшларнинг уруғчилик, маҳаллийчилик айирмаларидан ҳоли, умутурк, умуминсоний туйғулари билан тўлиб-тошганликларини, эркпарвар, элпарвар авлод эканликларини таъкидлайди. Сидқийнинг «Русия инқилоби» достони ўзига хос оригинал асардир. Унинг ҳажми ҳам анчагина катта 1502 сатрдан иборат бўлиб, шундан 72 мисраси форс-тожик тилида, қолган 1430 мисраси эса ўзбек тилида битилгандир. Асар ҳажм жиҳатидан бир-биридан фарқланувчи 13 бобдан иборат. Йиллар давомида эзилиб келган Туркистон халқларининг тараққиёт сари қўйилган дастлабки қадамларидан бири сифатида шоир бу инқилобга катта умидлар билан қарайди. Асарда ўз инсоний ҳуқуқи ва қадрини талаб қилиб чиққан бегуноҳ кишиларнинг ўққа тутилиши тасвирини шоир ғоят ачиниш билан тасвирлайди: Фалак узра юзланди сонсиз сурон, Дер эдингиз йиқилди магар осмон. Бўлуб нечанинг рўзғори қаро, Ажал илкида бўлди умри адо. Чидолмай мунга йиғлаб эл ҳой, ҳой, Дер эдики, раҳм айлагил эй х удой.

Достонда мардикорлик воқеаларининг тасвирлари берилган, бундан ташқари яна айтиш зарурки, шоир мардикорликка олишни инсон ҳуқуқларининг паймол қилиниши тенглигини уқтириб ўтади: На бор эрди фармон аро муҳлати, На бор эрди анда ҳақи-хизмати. Ҳар бир боб жуда чиройли номлар билан бошланади. Масалан, достондаги энг йирик боблардан бири 314 мисрадан иборат бўлиб, у шундай номланади: «Хоин, золим эски амалдорлардан фарёди тазаллум». Мазкур бобда миллий зулм ҳақида шоир изтироб билан фикрлар айтади: Аёғ остида айлади паймол, Нечукким ётар мол тагида похол. Бир сўз билан айтганда, “Русия инқилоби” асарида озодлик кураши бу синфий курашдир, қуролли қўзғолон эса унинг асосий шартидир деган фикрларни илгари суради: Бутун дунёда ҳурриятчи аро, Бу сўз бор эрур англангиз, эй оғо. Ҳуррият олинмас ҳеч имкон ила , Магар олса мумкин эрур қон ила. Сидқий бир қатор насрий асарлар ҳам яратди. Булар «Тазкираи имоми Аъзам», «Сад иршоди Мулла Сидқий Хондайлиқий», «Мезони шариат», «Зарбулмасали Сидқий»лардир. Булардан ташқари шоир қатор насрий асарларни форс-тожик тилидан ўзбек тилига таржима қилди. «Ҳикояи

латифа», «Баҳром ва маликаи Гуландом», «Минг бир кеча», «Ўғри ва қози» ва бошқалардир. «Сад ир ш оди Сидқий Хондайлиқий» Шарқда кенг тарқалган халқ донишмандлиги намуналари панд-насиҳатлар тарзида ёзилган. Унинг таркибига мақоллар, ҳикматли сўзлар кўринишидаги қайдлар ҳам киритилган. М авзу кўлами кенг ва ранг-баранг Сидқий ижоди миллий уйғониш, жадид адабиётининг энг муҳим хусусиятларини ўзига жо этган бебаҳо маънавий хазинадир .

Адабиётлар: 1. Аваз Ўтар ўғли. «Девон». Т, 1976 йил. 2. Ю.Юсупов «Аваз». Т, 1954 йил. 3. Ю.Юсупов «Хоразм шоирлари». Т, 1967 йил. 4. В.Мирзаев «Аваз Ўтар ўғли. Ҳаёти ва ижоди». Т, 1961 йил. 5. «Аваз». Сайланма. Т, 1984 йил. 6. «Айёмий». Сайланма. Т, 1984 йил. 7. Н.Қобулов, В.Мўминова, И.Ҳаққулов «Аваз ва унинг адабий муҳити». Т, 1987 йил. 8. Б.Қосимов «Излай-излай топганим…». Т, 1983 йил. 9. С.Сиёев «Аваз». Роман. Т, 1987 йил. 10. www . ziyonet . uz

Похожие

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

Нозимахоним ҳаёти ва ижоди

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )